ڕێککەوتن یا پەککەوتن

دوای روخانی بەعس لە ۲۰۰۳ ،بە ڕیوەبردنی عێراق کەوتە دەست چەند کۆمەڵە گروپێ، کە لە لایەن ئەمریکاوە ئامادە کرابوون بۆ گرتنە دەستی دەسەلات لە ڕێگەی هه ڵبژاردنەوە تا وێنەیەکی دیموکراتی لە خۆ بگرێت و رەوایەت بدات بە هەر کاریکی بەدکارانەی دژە خەڵک و وەلات کە ئەنجامی ئەدەن.

زۆربەی هەرە زۆری ئەم گروپانە ئەگەرهەمووشیان ناهیچ پەیام وجیهان بینیەکی فکری ،سیاسی ئابوورییا لە سەرئاستی نیشتیمانی ونەتەوەیی پێنەبووە نیە ،ئەمانە تەنها تینووی دەسەلات بوون ،وە ئاماجیان گەیشتن بووبە دەسەڵات تا لە ڕیگەی دەسەلاتەوە ئارەزوو خەونەکانی خۆیان بێننەدی لە سەرئەژماری ژیان وداهاتووی گەل و نیشتیمان،وە لە راستیشدا هەروایە وەک ئەبینین وەلات وکۆمەڵیان تەواو داگیر کردو وێران کرد وە خۆشیان لە هیچە وە بوونە خاوەن هه موو شتیک کە بە خەونیش شتی وایان بە خۆیانە وە نەبینوە .

ئەم گروپە تینوە تازە بە سەراکەوتوانەی دەسەلات وسامانداری بۆ بەردەوامی لە کاری تاوانکاری لە پیناوسامان و پاراستنی ،بەبەرنامە دەسەلاتی سیاسیان قۆرخ کرد ،وە لە ناوگروپەکانیشا خیزانیک یاچەند خیزانیک بوونە خاوەنی ئەم گرووپانە واتە دەسەلاتی گروپ کەوتە دەست بازنەیەکی تەسکی قۆڕخ کارلە ڕێگەی هیزی میلشیاییە وە ،کە هەموو کایەکانی ژیانیان بۆ خۆیان داگیرکرد، بازار، کەرتی وزە، کەرتی نیشتە جێ بوون وە کەرت پەیوەندی ..هتد، هەریەکە لەم کەرتانە کە دەولەتی بون وە توانای بەڕێوەبردنی بە شێکی دارایی وەڵاتی هەبوو،بە ناوی بازاری ئازاد لە لایەن گروپە میلشیاییەکانەوە تالان کران.

دەسەلاتی رەهاوداهاتی تاڵانی بەردوەوام وبێ سنوورلە سێبەری پاسەوانی ئە مریکاو ئینگلیز هەریەکە لەم خێزان وبەرەبابانەی دەستیان بە سەرگروپە میلشیایەکانا گرت ،وەلە هەموو بوارەکانا دامەزاراوەی میلشیایان دروست کردو بوونە جیگرەوەی دامەزراوەکانی دەولەت ،کە لە سەربنەمای گەندەڵی تاڵانی وکاری تاوانکارانە بە ڕێوە ئەچن.وە هەر یەکیشیان بۆ بە میرات کردنی دەسەلات وسامانی تاڵان کراو مناڵەکانیان کە وەک خۆیان پەروەردە کراون ئامادە ئەکەن تا دوای خۆیان دەسەڵات بگرنە دەست ،وە فێریان ئەکەن سیاسەت وئاین بکەنە ئامرازبۆ تالانی، بازرگانی وەدەسەڵاتداری.

مانەوەی زۆر لە دەسەڵات وای لەم گروپ وخێزانە خۆسەپێنانە کرد ،کە دوای خۆیان سامانی تاڵان کراو وە دەسەڵات بگوازنەوە بۆ مناڵەکانیان کە خاوەنی هیچ  پەروەردەیەک نین جگە لە خۆشە ویستی سامان ودەسەڵات وەک باوانیان وە هەتا خراپ تریش،وە زۆربەیان نەک خوێنە وارو دەرچوی ئەکادیمی نین بەڵکو نەخوێنە رولادرەیشن لە به ها نیشتیمانی ومرۆییەکان،بۆیە ئەمانە هه ڕەشەی جددین بۆ سەرداهاتووی وەڵات وکۆمەڵگا لە هەموو روویەکەوە. ئەوەی کە گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێ بدرێت ئە مەیە ،کەئێستا لە چاوی گەلانی عێراق ڕۆڵی ئەمریکاوبەریتانیای گەوەرە بۆتە ڕۆڵی مورتەزیقە ،کە لە بری پێ دانی پارەونەوت پارێزگاری لە مانەوەی دەسەلاتی ئەم گروپە میلشیایانە ئەکەن ،کە لە وێرانی زیاترهیچیان پێ نەبووەو نیە بۆخەڵک ووەڵات.

ئەم گروپە تازە بە سەرا کەوتوانەی عێراق کە بە هاوکاری ئەمریکا وبەریتانیا هێنرانە سەردەسەڵات ،بۆ پێک هێنانی دەسەڵاتی بەرێوەبردنی وەڵات لە بری پێوەری فەلسەفەی سیاسی وئایدێۆلۆجی ،فکروئامرازو تەکنیکی سیاسی وە جۆرو سستەمی ئابوری ،پەروەردەیی،کۆمەڵایەتی وە فەرهەنگی،چەمکی ڕێک کەوتنیان داهێنا بۆ ئەوەی هەموان بە یەکەوە ئاشتیانە بەشداربن لە تاڵانی وبڕۆی سامانی نیشتیمان ،واتە هەمویان یەک جۆرن وە هیچ جیاوازیەکی سیاسی، فکری،مەزهەبی وە نەتەوەییان نیە وە نیشانیان دا کە هەمویان سەربە مەزهەبی فەرهودن .

ئاخر ئە گەر بەرژەند خوازی و تالان خوازی نەبیت چۆن ئە بێت چەندەها گروپ کە هەر یەکەشیان ناو نیشان وە لۆگەیەکی بازرگانی سیاسی بۆ خۆی هە ڵ گرتووە ۲۰ ساڵ لە سەرهیچ سیاسەتیکی ئابووری ،پەروەردەیی ،کۆمەڵایەتی وە  بەڕیوبردن ناسازان ڕونەدات؟ .لە زۆر شوین لە وەلاتان ،کە گەل دەنگ و ڕای هە یە ئەشێ  وە بینیومانە ،کە لە سەرهەندی بابەتی ناسەرەکی لە سەرخاڵیک ڕیک بکەون بۆ نمونە لە یاسای بوودجە لەم ساڵەدا بە هۆی هەندی هەل و مەرجی تازەوە دامەزراوەیەکی دیاری کراو چەند زیاتری بەربکەوێ یا لێ کەم بکرێتەوە، یاباج دان چەندو چۆن وەربگیری بە لە بەرچاو گرتنی هەندی رەوش ،کە پەیوەندە بە ژیانی ئابووری یا رەوشی سیاسی  گشتیەوە هەیە،بەلام هەرگیز دیسان بۆ نمونە سیاسەتی پارتیکی پاریزگارلە سەرئابووری لە گەل پارتێکی سۆسیال دیموکرات یاچەپ هە رگیز رێک ناکەوێو ڕیک کەوەتنی لە سەرناکرێ.

کاتی خۆی هەرلە سەرئەم ڕیک کەوتنە کە ناونرا توافوق، زۆم لاسەیر بوو،کە چۆن ئەبی ئەم هه مووجیاوازیانە ، کە هە مووی رەهەندی یاسایی ،ئابوری هەتا مێژوویی ،دیمۆگرافی وە جیوگرافی هەیە بسپێردرێت بە ڕیک کەوتنیکی کاتی رووکەش لەنیوان هەندێ کەس و گروپی میلشیایی ، هە ڵبەتە دڵنیا بووم، کە ئەم ڕیک کەوتنە کاتیە ،وەمەبەست لێی تەنها دواخستنی چارەی کێشە کانی ئێستایە بۆ داهاتوویەکی نادیار،چونکە بۆ گروپەکان ئە مە گرنگ بوو کەڵک لەم هەلە وەڕبگرن بۆ سودی خۆیان و لە دەستان نەڕوا، وە کات بە فیرۆ نەدەن بەوەی ،کە لە نیوان خۆیان ببێتە کێشە لە سەرچارەی هه میشەیی بۆ کێشەکانی وەڵات. ئەنجام نەدانی ماددەی۱٤۰ نمونەیەکی ڕاستی ئەمەیە ،کە گروپە کوردیەکان پشت گوێیان خست بۆ ئەوەی نەبێتە کێشە لە گەل لایەنەکانی تری عێراقی و لە ئەنجاما ببێتە هۆکار،کە نەتوانن بە ردەوامی بە پاشاگەردانی خۆیان بدەن وەک ئێستاش کە بەردوامەوئەی بینین.

ئەمەش بەڵگەیە ،کە لە عێراق گروپە دەسەلات دارەکان هیچ جیهان بینیەکی سیاسی، فکری وە ئایدۆلۆجیان نیە تا لە سەرزۆڕ بابەت ڕیک نەکەون ،بەڵام هەموویان بەرژەوەندی دەسەلات خوازیی وپاوان خوازییان هەیە بۆیە بە ئاسانی ڕێک ئەکەون.وە لە بەرامبەرا ئەو ڕیکەوتنە هەمیشەییەی گروپە ملیشیا دەسەلات دارەکان بوەتە هۆی پەک کەوتنی هەمووکایەکانی ژیان لە خزمەت گوزارەیە گشتیەکانەوە  وەک ڕیگاوبان ،گواستنە وە ،دابین کردنی کارەبا،ئاو تا ئەگاتە پەک کەوتن وبە رەو نەمانی کەرتی تەندروستی ،پەروەردە ،زانکۆوە هەمووکایەکانی فەرهەنگ وهونەر، وە ئەمجار نەمانی ژێرخانی ئابووری نیشتیمانی بەرهەمی نیشتیمانی، وە زۆربوونی سوپای بێ کارو بی بەرهەم بەتایبەت لە ناوگەنجانی دەرچوی زانکۆو پەیمانگاکان ،چونکە دەسەلات وحکومەتی میلشیا لە چوارچیوەی بەرژەوەندی میلشیایی کارئەکات نەک نیشتیمانی .

پەک کەوتن وئیفلیج بوونی هه مووتوانا ماددی ومعنویەکانی وەلات وگەل بەهۆی ڕیک کەتنی گروپە میلشیا دەسەڵات دارەکانی عێراق ،ئایندەی ژیانی خەڵک بە هەموو رەهەندە نیشتیمانی، سیاسی،ئابووری،کۆمەڵایەتی ،مرۆیی وە پەروەردەیی وفەرهەنگیەوە بۆتە تراجیدیا وکارەسات بۆ گەل ونیشتیمان.

لە هەمووش ترسناک تر،بێ کارکردنی خەڵک وە دروست کردنی بن دیوارە تا لەم ڕێگە وە گەنجیکی زۆر بکەنە چەک دارتا پارێزگاریان بکەن ،وە بە شیکی زۆریش بکەنە مووچە خۆری بن دیوارتا بیانکەنە رەشە لەشکروجەماوەری دەنگ دەرلە بری ئەم مووچە بن دیواریەی کە وەری ئەگرن ،ئیتر بەم مووچە بن دیواریە هەم دەنگی پێ ئەدەن بۆ رەوایەت دان بە دەسەڵاتیان وەهەم دەمیشی پێ دائەخەن کەهیچ دژی تالانی وبڕۆو تاوانەکانی میلشیا نەڵی وە هه ڵوێستێی نەرێنی بەرامبەریان نەبێت،واتە سەرانی ملیشیا بەدەیان وسەدان ملیارد فەرهود ئەکەن بۆ خۆیان ومنالاکانیان لە سامانی گشتی وە بە ۲۰۰-۳۰۰ دۆلاریش بە بن دیواری کردن دەمی خەڵک دائەخەن.

داڕمان وپەک کەوتنی ژیان لە عێراق لە سایەی ڕیک کەوتنی گروپە میلشیاکان بۆ دابەش کردنی وەلات بە هەموو سامانێکەوە، وە هەروەها کۆمەڵگا تا ئەگاتە گوند،شاروە گەرەک لە نیوان خۆیانا ،نەک تەنها هەریمی کوردوستانیشی گرتۆتەوە، بەڵکوئەزمونی ڕیک کەوتن لە کوردوستانە وە گواستراوەتەوە بۆ بەغدا بەم جیاوازیە ،کە لە کوردوستا لە گەڵ ڕیک کەوتن ستراتیجیشی بۆ زیاد کراوە ،ئەمەش نەک هەرلەعێراق بەڵکو لە میێژووی سیاسی جیهانا نەبوە دووپارت لە وەڵاتیکا ڕیک کەوتنی ستراتیجی بکەن لە سەرمانەوە لە دەسەلات وبەکارهێنانی دەسەلات بۆ بەرژەونەدی خۆیان،هەر بۆیە پەک کەوتن وتراجیدیاکانی ژیانی خەڵک لە کوردوستان زۆرتروبە ئازارترە لە رووی ئابووری ،سایسی وە کۆمەڵایەتیەوە.