کاتێک دەڵێن شنۆ پەنجەمۆرە دیارە شێوازێکی تایبەتمەندی جیاواز سەبارەت به سەرهەڵدانی ژیان تێدا دەبینرێ که ناتوانی له شوێنەکانی تر بوونی هەبێت.

لە مێژووی شارستانیەت چی دەزانین؟ڕێنێسانسی خاکی چییە..؟قسەکردن لەسەر ژیانی دوو جەمسەری چییە..؟

 پێشەکی سوپاس و پێزانین بۆ پرۆفیسۆر و ئەکادیمی و ڕۆشنبیرانی ئێرانی کە بە باشترین شێوە ڕێنوێنی و هاوکارمان بوونە لەم بابەتە گرنگەدا،هەرچەندە زۆربەیان بەو پێیەی ملکەچی دونیای زانستن،خۆیان لە دەربڕینی هەر چەشنە بۆچوونێک لەسەر مێژووی سەرهەڵدانی ژیانی ڕەوەند و قۆناغەکانی سەرهەڵدانی ئەو ژیانە بەدوور گرتووە.بەڵام لە دونیای ڕۆشنبیری لە هەر دەرگایەکمان دا،بەربەستێکیان لەبەردەمدا بۆ دروست کردوین،هەتا ئەمڕۆش زیاتر لە(16)ساڵە هەر لە جمووجۆڵ نەوەستاوین،بۆیە لێرەوە داوا لە هەموو لایەک دەکەین بە دڵسۆزی و خەمخۆریەوە ئاورێک لە مێژوو و شارستانییەتی کەوناری خۆیان بدەنەوە.

بەداخەوە دۆخی جیهانی ئێستای ژیانی مرۆڤ ئەوەندە نائومێدکەر و ئاڵۆزە،مرۆڤ زۆربەی جاران تووشی خەمی قووڵ و ئازاڕی دەڕوونی دەبێت،سەنتەری توێژینەوەی ژێنێتیکی و زانستی ژینگەناسی ژین بانگهێشتی جیهانی زانست دەکات،بۆ گفتوگۆیەکی تێروتەسەڵ سەبارەت بە سەلماندنی سروشتی دوو جەمسەری ژیان لەسەر زەوی بۆ ئەوەی ڕێگایەکی دەربازبوون بدۆزینەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە کۆمەڵایەتییەکان،لەوانەش کێشەی نەخۆشییە بۆماوەییەکانی وەک  شێرپەنجە وخۆراک لەسەر فەلاتی ئێران و دەوروبەری گۆلی ورمێ کە ئێستا ڕوو لە زیادبوونە.کێشەی مرۆڤی ئەمڕۆ نەزانینی ڕابردووە،لە کوێوە هاتووە؟بۆچی هات؟بۆ کوێ دەچێت؟

بۆ وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە دەبێ ڕوو لە ناسینی پارێزگای شنۆیە بکەین.چۆن شاری شنۆ لەگەڵ قورئان و ئایەتەکانی کە هەمووی قسەی خودایە یەکدەگرێتەوە و بە خوێندنەوەی پێویستە بڵێین مرۆڤایەتی دەگاتە دڵنیایی و تەسلیمی هێزی سروشت دەبێ کە لە هەموو کاتێک زیاتر وزەمان پێدەبەخشێت لە هەوڵدان بۆ مانەوە و درێژەدان بە ژیان لەسەر زەوی.

لێرەدا زۆر پرسیار هەیە،پێویستە هەمووان چاوەڕێی وەڵامی دروست بکەن،هەتا دونیای ئەکادیمی کوردستان و جیهان لەگەڵ بنکەی ژین بەشداری بکات و چالاکانە بەدواداچوون بۆ دۆزینەوەکانی خاک و دەرئەنجامەکانی سەنتەری(توێژینەوەی ژێنێتیکی و زانستی ژینگەناسی ژین)بکەن و بیروڕای خۆیان ڕابگەیەنن و ئێمەش دڵنیاین کە ئەنجامەکان بەشێوەیەکی مەیدانی لەهەموو جیهاندا بڵاو دەکرێنەوە.

ــ مێژووی ژیانی مرۆڤ سێ قۆناغی تەواوی هەیە؛

سەرهەڵدانی ژێنە سپییەکانی ئۆکرانیا لە باکووری ڕۆژئاوای دەریاچەکەدا دەبینرێن و ژێناتی سووری ڕووسیەش لە باکوری ڕۆژهەڵات دەبینرێن و هەردوو ئەم ژێناتە بە ژێنی قەوقازی ناسراون کە لە خاکە سوێرەکانەوە سەرچاوەی گرتووە و خاکە سوێرەکەی سەر بە ئەنتارکتیکایە یانیش ساردترین خاڵی جەمسەری زەوییە.دوو ژیانی ڕەشپێستی ئەفریقایی و ژیانی سەوزی هێندی یان ئۆسترالیایی ژیانی خاکە شیرینەکانی جەمسەری باکوورن،لە ڕاستیدا فەلاتی ئێران بۆ پێشاندانی سەرهەڵدانی ژیانی مرۆڤ دروست کراوە،کە پێیان دەگوترێ ڕەوەند،لە 4 لاپەڕەی سەرەکی دەوروبەری سروشتی دەریاچە ورمێ نیشان دراوە.ئەگەر سەرنج بدەنە ئەم ئێسکەپەیکەری مرۆڤ بۆ هەموو زەوی وەکوو یەکە،بەڵام سروشت جەخت لەسەر دوو یەکەی مرۆیی نوێ دەکاتەوە،لە کتێبە پیرۆزەکاندا وەک (اسحابی شمال)یانیش هاوەڵانی باکور ناویان دەهێنێت و ئێمەش کارمان لەسەر کردووە.یەک لەم دووانە لە سەرەتادا ناوی سەرنشینانی کەشتییەکە بوو،کە لقی جوولەکەکان بە ڕوونی دیارە،ئۆکرانیا یەکەیەکی بچووکی ئەم لقە گەورەیە و لە سەرەتاوە بەناوی پیرانەوە دەستی کرد بە دژایەتیکردنی سروشت وپێوانەکەی،بەپەسەندکردنی پشمی سپی لە ڕەنگەکانی تر،بۆ دروستکردنی قوماش،بووە هۆی ئەوەی یاخی بێ و خاوەنداری بکات لە بەرهەمهێنانی پشم هەتا ئەمڕۆ ئۆسترالیا و نیوزلەندا زۆرترین ژمارەی مەڕیان بۆ بەرهەمهێنانی پشم و پێست و بەرهەمە شیرەمەنییەکان هەیە.

 هەتا کەێ دەبێ چاوەڕێی جیهانی زانست بکەین،بۆ ئەوەی بێتە ناو گفتوگۆیەکان(4)ساڵە زانکۆ بەناوبانگەکانی ئێران و ئۆسترالیا ئاگاداری ئەو بابەتەن،بەڵام هیچ هەنگاوێکیان لەم بوارەدا هەڵنەگرتووە کە "ژیان دوو جەمسەرییە".

لە دۆخێکی وەهادا کە ڕێکخراوی(ناسا) ڕێگای بۆشایی ئاسمانی گرتۆتەبەر بۆ دۆزینەوەی دەسەڵاتی ڕەها و جیهانی پزیشکی بەدوای پاتۆلۆژی و چارەسەرکردنی کێشەی نەخۆشییە شێرپەنجەییەکاندا دەگەڕێت،دروست نییە چاوپۆشی لە بوونی ئەم ناوەندە بکرێت لە پێوەندی لەگەڵ چۆنیەتی سەرهەڵدانی ژیان و بۆ سەلماندنی بوونی پەروەردگاری بەهێز بەسەر بووندا کەمتر دەگرن و ڕۆژلەگەڵ ڕۆژ بەرەوە خراپی زیاتر دەڕۆین.بابەتەکە زۆر ڕوونە و پێویستی بەشیکاری زیاتر نییە،تەنیا دەبێت باسەکەمان بگەڕێنینەوە بۆ ئەوەی بتووانین مرۆڤایەتی لەو دۆخە ڕزگاری بێت و ئێمەش لە هەموو شوێنێکی تر باشتر بتوانین گوێ زەوی ڕزگار بکەین.

ــ زانستی پیرانەکان:

 یەکەم سەردێرە بۆ ئەوەی بزانین دەربارەی مرۆڤ و سروشت،پیران کێیە و چیمان لێ دەوێت؟

بەپێی داتا سروشتییەکانی پیران،هەر هەمان ئەو جەستەیە کە مۆدێلی مرۆڤی ئەمڕۆیە،خاوەن هێزێکی لووت بەرزترە،کە لە بیرکردنەوەی ئەودا شۆانی مەڕەکانی نووح بووە،هەروەها خاوەنی پشمی سپی و نەرم بووە، یەکەم وشە لە پێکهاتەی قوماشی پەشمینەی ئەمڕۆدا،یان هەبوونی هێزێکی لووت بەرز کە بیر لە بەرهەمهێنانی بەکۆمەڵ دەکاتەوە و ڕێگری دەکات لە کوشتنی ئەم ئاژەڵە،لە ئامادەکردنی گۆشتی خواردن هەتا ئەو ڕۆژەی پشمەکە لەسەر پشتی گەشە دەکات،بۆیە زیادبوونی مەڕەکان بە شێوەیەکی ڕێزبەندی بەشی باکووری ڕۆژئاوای دەریاچەی ورمێ لە ماوەیەکی کورتدا دەگرێتەوە و داگیری دەکەن،بەجۆرێک لەوەڕگەکانی لای باشوور پێداویستی دراوسێکانی دابین ناکەن،ئەو مەڕە کلک ڕەشکە دەبینێت کە لە باشوری دەریاچەی ورمێ دایە و

لەوەڕگەی زۆر و بڵاوی هەیە لەبەشی ڕۆژهەڵاتدا و لێرەدا ناچارە پلانێک دەست پێدەکات و بۆ ئەوەی یەک تیر و دوو نیشان لێبدات،بۆ ئەوەی هەم مەڕەکە و هەم چیمەنی ڕوەکی هەبێ،بۆ جێبەجێکردنی ئەوەش،بە پەرەپێدانی یەکەی نیشتەجێبوونەکان و دروستکردنی موڵکی تایبەت و دەستپێکردنی بازرگانی لە نێوان کۆمۆنە سەرەتاییەکان لە ناوەڕاستی دەریاچەکدا و پاشان یارمەتیدانی باکووری ئەفریقا و دامەزراندنی دەسەڵاتی فێرعەونەکان و دروستکردنی ئەهرامەکان و هەڵبژاردنی پەروەردگار لە هۆزەکانی تر،خۆی بە نوێنەری ڕۆژ لەسەر زەوی دەزانی،بەهۆی تاکە دەسەڵاتی خۆی و گوێڕایەڵی ڕەها بۆی کاتێک هێزی سەروو مرۆڤی لە سروشتدا بەکارهێنا بۆ دروستکردنی ئەهرامەکان و گواستنەوەی پارچە بەردەکان لە ئەنادۆڵەوە بۆ دێڵتای نیل،چونکە سروشت وەک سیکامۆر دروستی کردبوو لە مرۆڤەکان،بەڵام لە دۆخەکە تێنەگەیشت و دەستی کرد بە داگیرکردنی مرۆڤایەتی و هەتا ئەمڕۆ بە مەبەستی کەڵەکەکردنی سامان و بەدەستهێنانی دەسەڵات و بەو هۆیەشەوە دروشمی بەرهەمهێنانی زیاتر و بەکارهێنانی زیاتری لەبەرچاو گرتووە.پیرانەکانی ئەمڕۆ دیسانەوە مەیدان هاتە سەر لوتکەی فەلات بۆ ئەوەی ڕێگەی ڕزگاری پیشانی خزمەتکارەکانی بدات.

ــ کێشەی سەرهەڵدانی ژیانی مرۆڤ لەسەر فەلاتی ئێران:

مرۆڤ تێڕوانینێکی هەڵەی هەیە بۆ ژیان لەسەر ئەم زەوییە،کە سێیەم هەسارە لە کۆمەڵەی خۆردایە و مانگ لە دەوروبەریدایە،ئایا مرۆڤەکان لەخۆیان پرسیوە بۆچی دوو هەسارە دوای ئێمە مانگیان نییە..؟بەڵام هەسارەکانی پێش هەموومان مانگیان زیاترە لە زەوی و وەک ئەڵقەیەک لە گەردووندا سەیر دەکرێت؟ئایا ئەم دۆخە هۆکار نییە بۆ ئەوەی گڵۆبەکان لە کاتی خولانەوەی خۆیاندا وزە لە ڕێگەی جەمسەری باشوور وەردەگرن،"جووڵەی پێگەیی"و "جووڵەی گوازتنەوە" بە دەوری خۆردا،هەر ساتێک زیاتر گەورەتر و چڕتر دەبنەوە مانگێک بۆ هاوسەنگی خۆیان دروست دەکەن.

پێکهاتە فیزیاییەکانی گۆیەکانی زەوی بە گشتی نیشان دەدەن،بوونی لەسەر بنەمای یاساکانی بیرکاری لە بێکۆتایی کەمەوە بۆ بێکۆتایی پڵەس دامەزراوە،کە بریتییە لە لابردنەکانی هەڵگری وزەی سارد و پڵەس گەرمی،لەگەڵ تیشکی وزەی گەرمی لەسەر سەرچاوەکان دەست بە گەشەکردن دەکەن لە وزەی سارد،وەک قارچ و ڕەگ لە تووڕەیی تاریکی لە درێژی ئۆستوایی گۆی زەوی دەڕوات بۆ تێگەیشتن لە قووڵایی و بەرزی ڕەگی زەوی بەم شێوەیە تەقینەوەی(بینگ بۆنگ) ڕەتدەکرێتەوە و هێڵی پووچەڵبوونەوە بەسەردا بکێشرێت،ئەمەش لۆژیکیە بۆ تێگەیشتن و سروشتی پێکهاتەیی کۆمەڵەی خۆرە کە دەبێت وەک خێزانێک پەیڕەوی لێبکرێت،ژن و مێردێک منداڵیان دەبێت 1هەتا 10 منداڵیان هەیە،لە ڕاستیدا خێزانێکی زەمینییە کە بەرواری لەدایکبوون و مردنیان زانراوە..

ــ هەسارە نەگۆڕەکان؛

بەپێی بۆچوونی زانایانی بۆشایی ئاسمان و فەلەکناسی،گۆی ئاسمانی لە دوو یەکەی جیادا دەبینرێت.و هەسارەکان کە بە دەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە(جووڵەی پێگەیی)و بە دەوری خۆردا(جووڵەی گوازتنەوە) کە کۆمەڵەی خۆرەکەمان لە گەلەئەستێرەی ڕێڕەوی شیریدا هەڵکەوتووە،بە هەموو کەرەستەکانیەوە بە دەوری ناوەندی ڕێڕەوی شیریدا دەسوڕێتەوە.

 ب- ئەو نەگۆڕانەی کە بە ڕێزگرتن لە هەسارە جێگیرەکان و هەسارە تێپەڕەکان دەسوڕێنەوە،هەر خولێکی خولانەوەی دەبێتە هۆی دروستبوونی وەرزەکان،و ئێمە چوار وەرزمان هەیە: بەهار،هاوین،پایز، و زستان..بەپێی ئەنجامی لێکۆڵینەوەکانی ئەم سەنتەرە کە لەلایەن کتێبە پیرۆزەکان و بەتایبەتی قورئانی پیرۆزەوە پەسەند کراوە،ئێمە تیۆری تەقینەوە گەورەکەمان ڕەتکردۆتەوە،هەروەها یاساییبوونی پەرەسەندنی زانای بەناوبانگی بایۆلۆژی چارلز داڕوین( The infinity is included )بە کەمکردنەوەی بێکۆتایی سارد و سووتاو و ڕەش، زۆربەی تووخمە ناکانزان و جگە لە پلەی گەرمی بەرز،زۆربەی تووخمە پێکهێنەرەکان دەبێت کانزا بن.ئەم تەوەرە زۆر ئاڵۆز و داماوە،بەڵام لەگەڵ دەرکەوتنی سەرهەڵدانی ژیان لەسەر فەلاتی ئێران،هەموو نوانسەکانی ژیان دەردەکەون و لەم ڕووەوە ئەکادیمیەکانی بەشی زمان و مێژووی کوردی پێشەنگن بۆ تێگەیشتن لە سەرهەڵدانی ژیانی دوو جەمسەری لەسەر فەلاتی ئێران،چونکە ناوچەی شنۆیە و ئایەتەکانی قورئان بوونی ژیانی دوو جەمسەری و سەرهەڵدانی ژیانی ڕەوەند لەو ناوچەیە پشتڕاست دەکاتەوە بەتەواوی لە ئایەتەکاندا ئاماژەی پێکراوە و ڕەگی زمانی هاوبەشی ئێستای کورد لە شنۆیە کە بە "ڕەوەند" ناسراوە.سەرهەڵدانی گەڵاڵەی ژیان لە سەر فەلاتی ئێران لە ناوچەی شنۆیە دێت ئاشکرا بێ و ئەکادیمیای کوردەواری چۆن پێشوازی لێدەکات.پرۆژەی ژیان و فەلاتی ئێران پێکەوە هاتوونەتە مەیدان بۆ ڕزگاری ئادەمیزادی سەرگردان کە کەوتۆتە داویکی کە دەستکردی خوێتی.داننان بە پێویستی سەرەتایی مرۆڤایەتی بۆ تێگەیشتن لە ڕاستییەکان و گەیشتن بە سنووری دڵنیایی دەبێ هەموومان هەوڵبدەین و ڕێگە نەدەین ئەو بەشە لەمێژوو و شارستانییەتی کوردستان فەرامۆش بکرێت.

- ئادەم و حەوا:

جەستەیان لەسەر خاکی گڕانایتی ڕەشی ئەفریقا هەڵکەندراوە،کە لە بەرامبەردا بە مرۆڤی(Homo erectus)ناسراون لەم قۆناغەدا مرۆڤ لە دوو تووخمی کاربۆن و فسفۆردا دەبینرێت،کە بەرز و قورس لەسەر دوو قاچ وەستاوە و دەستەکانی بە ئازادی هاتووچۆ دەکەن.دیارە سەرهەڵدانی ژیانی مرۆڤ لەسەر زەوی دوای دروستبوونی زەریای ئەتڵەسی باشوور بووە،کە پێویستی بە باسێکی زانستی هەیە لێرەدا وهیوادارین جیهانی مەعریفە و ئەکادیمی کوردی بێتە ناو گفتوگۆ لەسەر ئەو مژارە.

ــ نووح یان نیاندەرتاڵەکان:

 لە ئاستێکی زۆر بەرزتردا دەبینرێن لە ڕووی بیرکردنەوە و بینینی زانستییەوە لەم قۆناغەدا خاکی مامۆسمان هەیە لە باکووری ڕۆژهەڵات کە بەرهەمی خاکی نیترات بوون، چونکە هەرێمی سێبیریا شوێنی ناشتنی ئەم بوونەوەرەیە کە ددانێکی درێژی هەیە وبەهۆی زریانەکەوە لەناوچوون پێش ئەوەی نەوەی نیاندەرتاڵەکان (گەردەلوڵی فەلاتی تەبت) لەناوبچێت و لە ئاوارەبوونی کیشوەرەکاندا،خاکی هێندستان و سریلانکا لە ڕۆژئاوای وڵاتی دایکیەوە، کە لەلایەن کڵۆر و بەرد بەریەککەوتن و لەگەڵ پلاکی زەوی ئەندەنۆسیا  تێوەگلاوە لە چیاکانی هیماڵایا،و زنجیرە چیای فەلاتی زاگرۆس سەقامگیر دەبێت.ئێران لە ڕۆژئاوای هێندستان و سریلانکا پێشوازی لە میوانان دەکات،کە لە 4 تووخمەکەیدا دەبینرێت کاربۆن و فسفۆر و نیترات و گۆگرد دەبینرێت.

ــــ

ئەبدوڵقادر پیران/نووسەر و توێژەر و سەرۆکی سەنتەری توێژینەوەی ژێنێتیکی وزانستی ژینگەناسی بنکەی ژین "کێلەشین 2" ئۆسترالیا