ڕۆڵی فەلاتی ئێران لە تێگەیشتنی دروست لە سیستەمی سەرهەڵدانی ژیاندا (بەشی سێهەم)

مرۆڤایەتی لە تەڵەی بیری هەڵەدا،کە بەهۆی ئاستی تێگەیشتنی ئەوەوە بۆ بوون دروست دەبێت،مرۆڤایەتی مەیدانی ژیانی بە جۆرێک بەرتەسک و وێران کردووە کە تا کۆتایی دونیا نەتوانێت ڕێگای دەربازبوون بدۆزێتەوە،و هاوشێوەی کرمێکی ئاوریشم،کولکەیەک شەپۆلی ئەلیکترۆنی بەدەوری خۆیدا ڕێکخستووە و تێیدا سەرقاڵ بووە،جێگەی خۆی بە بەرزبوونەوە داوە و چووە بۆ ئامادەبوونی پیرۆزی خودا بۆ ئەوەی ببێتە شەرەفمەند و بەشداری لە حوکمڕانیەکەیدا بکات،لەبری ئەوەی تارەکەی خەیاڵی ساختە بکاتە هەمیشەیی.

ئەم پارچە زەوییە کە دەکەوێتە نێوان هەردوو زنجیرە چیای ئەلبۆرز لە باکوور و زاگرۆس لە باشوور و ڕۆژئاوای ئێران،پەیوەندییەکی زەوییە زۆر سەیرە کە لەگەڵ هیچ پێوەرێکی زانستی مرۆڤایەتی ئەمڕۆدا ناگونجێت،کە لە قۆناغی فڕیندایە بۆ بۆشایی هەسارەکان، چونکە لەم خاکانەدا سەرهەڵدانی ژیان و گەشەکردنی لە مۆدێلە نوێیەکەدا دەبینرێت.کە پەیکەری ئێسقانی ئێمەیە بۆ مرۆڤ،و هەمان ئێسکەپەیکەر بەسەر هەموو زەویدا زاڵە،پیاوێکی ئەمازۆنی و پیاوێکی ئۆسترالی یان ئەوروپی تێیدا دەبینرێت هەمان فۆرم، تەنیا جیاوازی لە ڕەنگی پێست و چاو و قژ و بارودۆخەکەیدایە و ئەم حاڵەتەی کە پێش دروستبوونی فەلاتی ئێران ژیانی مرۆڤ ئێسکەپەیکەرێکی گەورەتری هەبووە و ژیانی ڕەنگاوڕەنگی مرۆڤ تێیدا نابینرێت چونکە نە ئاسیاییەکان و نە ئەمازۆنەکان قژیان زەرد و چاوی شین و سەوزیان نییە و ئەم ژیانە ژیانێکی ڕەنگاوڕەنگە لە خاکە خوێییەکانی قەفقازەوە لە دەوروبەری دەریاچەکە کەڵەکە بووە لە دوو پلێتی تەنیشت یەکتر و پێچەوانە دان.پارچەیەک لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ سەبەڵان و ئەوی دیکەش لە ڕۆژئاوا هەتا سەبەڵان و لە بەرکەوتنی زنجیرە چیای قافلانکۆ و ئەلبۆرز لە باشووری ڕۆژهەڵاتی قەفقاز،لە بەرکەوتن لەگەڵ پلاکی خاکی گۆگرد لە باکووری دەماوەند، شاخەکەی پێکهێنا تا چیاکانی (اللە ئەکبەر) و( ئالا داغ)کۆتایی ئەمەیە لاپەڕەیەک کە لە دەریای عومانەوە دەست پێدەکات و بیابانەکانی لووت و کۆیرنمەک لەگەڵ شاخەکانی ئەلبۆرز دادەنێت و لە ڕۆژهەڵاتی دەریاچەی ورمێ هەتا دۆڵی فراوانی تەورێز تا چیای سەبەلان دەگرێتەوە کە بەهۆی ژیانی ڕەنگاوڕەنگەکەیەوەیە کە سوور و قاوەییە لە زاراوەدا.دانیشتووانی سەرەتایی ناویان سۆران بووە، هەروەها مەودای نێوان چیای سەهەند و تەورێز دەبێ ناوی سۆران-بادین بن، چونکە شوێنی لەدایکبوونی ئێسکەپەیکەری درێژە وەک ترێ و حوشتر و مریشک و کەروێشکی درێژ یان لاری و باڵا بەرزە ئەو کەسانەی کە قژی پەپوولەیان هەیە،وەک دانیمارکییەکان؛هۆڵەندی و سکاندیناڤیەکان دەبینرێن و خەڵکی چیچانی و ڕووسیش لە ناوچەی زەنجان و ئەردەبیل کە بە سۆران ناسراو بوون و تورکەکان پێیان دەڵێن قزال و عەرەبی ئازەری کە ئەمڕۆ وەک ئەرمەنی دەژین.لە ئەرمینیا، دانیشتوانی سەرەکی ئەم خاکانە ئەوانە بوون کە بەهۆی لەشکرکێشی هۆزە سەرگەردانەکانی بیابان بۆ وەرگرتنی وشتر و پەیوەست بوون بە کاروانەکانی بازرگانان،لەگەڵ هێرشی ئاشوورییەکان بۆ ڕۆژئاوای دەریاچە و ئاوارەبوونی دانیشتوانی سەبا و سووتانی ئەو ناوچانە،ڕوویان لە باکووری ڕۆژئاوای دەریاچەکە کرد،هەتا ئەمڕۆش لە دوو لقدا لێیان دەکۆڵینەوە؛گرووپی یەکەم ئەرمەنییەکانی ئەرمەنستانە.

گرووپی دووهەمیش؛هۆزی بارزانیەکان کە بە قبوڵکردنی ئایینی ئیسلام لە ئەرمەنییەکان جیابوونەتەوە و پێشتریش هەڵگری ببروباوەڕی ئایینی خالیدی بوونە و دانیشتووانی تەورێز و خەڵکی مەراغە بوونە و ئەم هۆزانە هەموویان سۆرانن و بنەچەیان خاکی خوێواویی ڕۆژهەڵاتی دەریاچەیە،ژێناتی سەر بە ڕۆژهەڵاتی گۆلی ورمێ یەن،و لەهەر شوێنێکی ئەم جیهانە کەسێکتان بینی لە ڕەنگی سەرۆککۆماری پێشووی ئەمریکا دۆناڵد تڕەمپ ئەو ژێنە تایبەتە بە ڕۆژهەڵاتی دەریاچەی ورمێ.

سەبارەت بە کۆمەڵەی دووەمیش کە لە ڕۆژی یەکەمەوە تەسلیمی گەورەکەیان بوون و داوایان لێکرد بیناسێتەوە،و گەورەکەیان فەرمانی پێکردن کە 4 باڵندە سەربڕێت و لەناو دەستارێکدا بهاڕێنن و سوێند بە 4 باڵندە بخوات و بیانخاتە سەر ٤ لوتکە، ئەوا بانگەوازێک بکەن بۆ ئەوەی هەمووان بزانن چی ڕوویداوە.

 لە کۆمەڵەی یەکەمدا مرۆڤ لەسەر ئەسپی عەقڵانییەت و قەڵەمێک بە دەستەوە لەسەر زەوی بە پەلە دەڕوات و جارجارە قەڵەمەکەی بە شێوازی سوارچاکێک بۆ کارێک دەسوڕێنێتەوە تا نەوەکانی داهاتوو بتوانن سوودی لێ ببینن.ئێمە شاهیدی قوتابخانە فەلسەفییە ماتریاڵیزمەکانین و بەهای ماددە لە دروستکردنی بوون و ژیاندا دەبین کە لە سەدەی ١٨ و ١٩دا کار و سەرمایە و دروستکردنی چینی پرۆڵیتاریامان هەیە،کە هەتا ئێستاش هەوڵی هاوئاهەنگی و پێکەوەژیانی ئاشتیانە و یەکێتی دەدات،و هەتا ڕادەیەکی زۆریش سەرکەوتوو بووە.

بەڵام ئەم ڕوانگەیە پشت بە ڕۆحی ماددە دەبەستێت و لەگەڵ ئەو هێزە سەروو سروشتییەی کە پێی دەوترێت دروستکەر یان (الله) و پەروەردگار لە ناکۆکیدایە و ناوەندی بۆشایی ئاسمانی ناسا بۆ دۆزینەوەی ئەو ئاماژانەی کە خاوەنی ئەم بوونەیە و لەم سەردەمەدا خراوەتە خوارەوە. ساتێک ئێمە ئەم وتارە لە گروپی دووەمدا دەنووسین،ململانێ و مشتومڕ و کوشتنەکان زۆرن،ئەمەش وایکردووە ئەم گروپە بەرگری بکات و هێرشبەرەکە بە پێی یاسای مرۆڤایەتی دابنێت،بەڵام بێئاگان لە نهێنییەکانی سروشت کە لەسەر فەلاتی ئێران شاراوەن و دەیانەوێت ئاشکرا بکرێن، بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی لەو نەفامییە ڕەهایە ڕزگار بکەن کە مرۆڤ هەتا ئەمڕۆ لە داوی خۆیدا گرفتار بووە.

قوتابخانەی ئیبراهیم خەلیل (باوەڕ بە خودا)شەڕی حەفتا و دوو نەتەوە هەمووان بیانوویان پێدەبەخشێت کاتێک ڕاستییەکانیان بینی،ئەفسانەیەکیان دروست کرد،ئیبراهیم خەلیل هاوشاری،نووسەری ئەم دێڕانە،کە وەک دەربەدەری فیلمی(پاپیۆن)لە دووری ڕۆژهەڵات و ئۆقیانووسەکاندا،سواری کەشتیی خودایەک بووە کە دەبێتە خاکی ئوسترالیایە و هەوڵدەدات جیهانی مرۆڤایەتی لەم چەقبەستووییە دەربهێنێت،بۆ ئەوەی منداڵی ئادەم چەند ڕۆژێکی تر لەسەر ئەم زەوییە بێت،پێکەوە سەریان لەسەر زەوی دادەنێن هەتا ماڵی ئەبەدیەت ماتەمینی دەگێڕن.

سەنتەری ژین بۆ لێکۆڵینەوەی زانستی ژێنێتکی و ژینگەیی هەوڵدەدات،کاروانەکەی ئیبراهیم خەلیل لە میزۆپۆتامیا کە نەمرودی بابلی لە ڕۆژئاوا دووری خستبوویەوە بۆ میسر،لەگەڵ قورئانی پیرۆزدا بگەڕێنێتەوە بۆ خاکی ئەژادیمان لە شنۆیە،بۆ ئەوەی ڵاپەرەکانی بیرەوەری مێژوویی هەڵبداتەوە و پرۆسەی ژیان بۆ جیهان هاوتەریب لەگەڵ قورئانی پیرۆز دیاری بکات لەناو کۆبونەوەی ئەکادیمیەکانی دونیای زانست دا.

 هەر کارەساتێک هەتا ئەمڕۆ بەسەر مرۆڤایەتیدا هاتووە،بەهۆی بازرگانی پەشمی مەڕی مێرینۆسی ئۆسترالی بووە،ئەم نهێنییە گەورەیەمان دۆزیوەتەوە لە ماوەی ٣٠ ساڵ لێکۆڵینەوەی چڕوپڕی ژینگەیی  گەیشتووین بەو خاڵە گرنگە و هەتا ئەو ڕادەیەش لە خزمەت مرۆڤایەتیداین بۆ گەڕانەوە بۆ جیهانی ڕاستەقینە و خۆگونجاندن ژیان لەسەر تەرازووی ڕاستیەکان.

سەرچاوە:

ئەبدوڵقادر پیران/سەرۆکی سەنتەری توێژینەوەی زانستی ژێنێتیکی و ژینگەیی ژین(کێلەشین 2)ئۆسترالیا..