چیرۆکی کلاسیکی ئاشنا باس لەوە دەکات کە گەردوون بە شێوەی ئێستای لە خاڵێکەوە دەستی پێکردووە کە دەکەوێتە سەر سنووری بەربەستێک یان دیوارێکی پلانک، کە کارلێککردنێکی کتوپڕ یان چالاکیی فەزا-کات پێش ١٣.٧ ملیار ساڵ و دوای ١٠-٣٥ چرکە ڕوویداوە. پاشان گەشەیەکی سەیر و بەرفراوان و خێرای گەردوون لە دوای 40 10 ڕوویدا و ئەو ماوەیە بە قۆناغی هەڵاوسان ناسرا. پاشان گەشەیەکی هێواش بەدوای خۆیدا هێنا، ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین لە تەنۆلکە سەرەتاییەکان، ئەتۆمەکان و پێکهاتە بچووکەکانیان (پرۆتۆن، ئەلکترۆن، ناوک و پلۆتۆن) و هەروەها هەسارەکان، ئەستێرەکان، گەلەئەستێرەکان، یان کۆمەڵە گەلەئەستێرە چڕەکان (ئەڵماس) لەدایک بوو ، کواسارەکانئەوە زانراوە کە گەردوونەکەمان پڕە لە نهێنی و پێکهاتە نهێنییەکان کە تەحەددایەک دروست دەکەن کە لە ئێستادا چارەسەرکردنیان قورسە و تەحەدای دەستکەوتەکانی زانستی مۆدێرن دەکات، کە هێشتا خەریکی خەزانە و هێشتا قۆناغی منداڵی تێنەپەڕاندووە.

بەڵام لەناو ئەم چیرۆکە زانستی-خەیاڵییە جوانەدا، ناوچەی سێبەر هەیە، نهێنی و پڕ لە مەتەڵ پەیوەست بە پرسیارە چارەنووسساز و بنەڕەتی و بوونگەراییەکانی وەک سەرەتای گەردوون و پێش تەقینەوە گەورەکە دۆخی چی بووە،  کە... واتە

 لە ساتەوەختی 10-43 چرکەیەکدا کە بەربەستێک یان دیوارێکی پلانک هەیە، وەک چۆن مەحاڵە (لە ئێستادا لانیکەم) ڕووناکی بخرێتە سەر ئەم قۆناغە چونکە هێزی وزە تێیدا It لە هەموو حیساباتەکان و هەموو تێگەیشتنەکان تێدەپەڕێت و لە ئێستادا ناتوانرێت بپێورێت. واتە چی لە دیوەکەی تری بەربەستی پلانک، یان دیوارەکەدا بوو، لەو بەشە زۆر بچووک و بێ حیسابانەی چرکەیەک پێش تەقینەوە گەورەکە؟

ئەو پرسیارە لۆژیکییەی کە خۆی دەسەپێنێت، ئەمەیە:

 چی بووە هۆی ڕوودانی تەقینەوە گەورەکە؟ پاشان، چی بووە هۆی هەڵاوسان؟ 

بە دڵنیاییەوە هۆکارەکە مەسەلەکە نییە، چونکە لە ژێر کاریگەری هێزی کێشکردنی زەبەلاحدا چڕ دەبووەوە و بە هەموو ئاراستەکاندا بڵاودەبووەوە. ڕەنگە جۆرێکی تری مادەی مەجازی هەبێت کە هێشتا لە فەزای تیۆری و تیۆری گریمانەییدا قەتیس بووە. دۆخەکە ئەوەیە کە تا ئێستاش بە تەواوی نازانین بۆچی ماددە لەم گەردوونەدا بەم قەبارە و چەندایەتییە بوونی هەیە؟ە به تێپەڕبوونی کات بابەت و پرسیاری نهێنی و نادیار کەڵەکە بوون کە بە بێ وەڵامی جێگەی ڕەزامەندی و قەناعەت پێکەر و زانستی و تاقیگەیی سەلمێنراو دەمێننەوە.وەڵامە سەرەتاییەکانی ئێستا بۆ ئەم پرسیارە تەنها گریمانەیەکی تیۆری و بەڵگەی زانستی تاقیگەیی کەمن. سروشتییە لەم ساڵانەی دواییدا و لەگەڵ هاتنی سەدەی بیست و یەکەمدا، پرسیارێکی جددی لەسەر سروشت و چەندایەتی وزەی تاریک یان تاریک و جەوهەرەکەی هاتۆتە ئاراوە، هەروەها سەبارەت بە مادەی تاریک، سەرچاوەی، پێکهاتەکانی، ڕۆڵی، و... شوێنی لەناو نەخشەی پێکهاتەکانی گەردووندا.

ئایا دەکرێت کونێکی ڕەش لە تاقیگەیەکدا لەسەر زەوی دروست بکرێت؟ 

ئەگەر لەوە زیاتر بڕۆین، ئایا مافی ئەوەمان هەیە بپرسین: ئایا دەتوانرێت ئەو یاسایانەی فیزیا بگۆڕدرێن کە ئەمڕۆ ناسراون؟ ئایا ئەم یاسایانە لە دوای تەقینەوە گەورەوە گۆڕاون؟

 چارەنووسی گەردوون چییە؟ 

ئایا کۆتایی وهیچ بوونە یان گەڕانەوەیە بۆ خاڵی سفر وئەوەی پێش خۆی بووە ودەستپێکردنەوەی دووبارە لە پرۆسەی دروستکردندا کە تا بێکۆتایی بەردەوامە؟

 ئایا گەردوون بەردەوام فراوان دەبێت وبێ سنوورە، یان بچووک دەبێتەوە وبچووک دەبێتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ ئەو خاڵە سفرەی کە لێیەوە دەستی پێکردووە؟ 

بەڵکو ڕەنگە بپرسین، دیوار یان بەربەستی پلانک چییە وگەردوون پێش ئەم بەربەستە یان لە ژێر ئەم بەربەستە، واتە پێش تەقینەوە گەورەکە چی بووە؟ 

پەیوەندی نێوان بچووکی بێکۆتایی کە ئەو بوارەیە کە تیۆری کوانتەمی پێوەندیی هەیە، لەگەڵ گەورە بێ سنوور کە تایبەتە بە تیۆری ڕێژەیی، هەم بەشە تایبەتەکەی وهەم بەشە گشتییەکەی، لەگەڵ باقی تیۆرییە گەردوونییەکانی دیکە چییە کە... لە سەرەتای سەرهەڵدانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، کۆن و مۆدێرن، وەک شارستانیەتی سۆمەری، بابلی، ئاشووری، فیرعەونی و یۆنانی، تا ئەمڕۆ دەرکەوتوون؟خەڵک، لەوانەش بێگومان بۆچوون و تیۆرییە گەورەکانی ئایینی- ئاسمانی سەبارەت بە دروستکردنی گەردوون .

٨٠ ساڵ لەمەوبەر ئەلبێرت ئەنیشتاین بینا گەورەکەی تەواو کرد کە ناوی تیۆری گشتی ڕێژەیی بوو. ئەم زانا نابغەیە لە ماوەی ٤٠ ساڵدا هەوڵەکانی خۆی و ژیانی خۆی بۆ داڕشتنی خەونە بەدینەهاتووەکەی تەرخان کرد، کە بریتی بوو لە "تیۆری مەیدانی یەکگرتوو"، کە ئەو ویستوویەتی و هیوای خواستبوو گشتگیر و تەواو بێت، لەنێویاندا لەناو ئەودا، لە ڕوونکردنەوەیەکی زانستی ڕەتنەکراوەدا، کە... چوار هێزی گەردوون کە بوونی بەڕێوەدەبەن، لە بچووکی بێ سنوورەوە تا گەورەی بێ سنوور. بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، نە خۆی و نە ئەو زانایە درەوشاوانەی دوای ئەو هاتن جێپەنجەی خۆیان لەسەر مێژووی زانست نەهێشتەوە. جیهان هێشتا بەدوای ئەم تیۆرییەدا دەگەڕێت. هەزاران زانا، لەنێویاندا باشترین نابغە، هەوڵ و لێکۆڵینەوەکانیان تەرخان کردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ئامانجە نزیکەی مەحاڵە، ڕووبەڕووبوونەوەی، و هاتنە پێشەوەی ئەنجامێک کە دواجار بە کۆکردنەوەی چوار هێزی سەرەکی گەردوونی کە ڕێنمایی گەردوون دەکەن، دەگاتە لوتکە، تیۆرێک کە تیۆرییەک کە... دەبێت تیۆری ڕێژەیی و لقەکانی و تیۆری کوانتەم یان میکانیکی کوانتەم تێکەڵ بکات. بەڵام هیچ سەرکەوتنێکی بەرچاو لەم بەدواداچوونە سەختەدا بەدەست نەهاتووە، کەواتە سەختی دۆزینەوەی ئەم تیۆرییە کۆتاییە لە کوێدایە؟ .ەموومان دەزانین ئەو چوار هێزەی کە گەردوون بەڕێوەدەبەن، کە جیاوازن لە یەکتر ولە یەکتر جیان، ئەو هێزە بچووکانەن:

 هێزی ئەتۆمی لاواز کە پێی دەوترێت هێزی تیشکدەرەوە، وهێزە ئەتۆمییە بەهێزەکان یان هێزە گەورەکان، کە بریتین لە هێزی کارۆموگناتیسی (کە دوو هێزی یەکگرتووە، کە کارەبایی وموگناتیسیین.) وهێزی کێشکردن یان کێشکردنی گشتگیر.

 شايانی باسە، هێزی کێشکردن یان کێشکردن، کە وامان لێدەکات بە زەویەوە لکێنرێت ونافڕێت، ووا دەکات مانگ لە خولگەی زەویدا بخولێتەوە ونەکەوێتە سەری، وە وا دەکات ئەم دووەمیان لە خولگەی خۆردا بخولێتەوە، ئەوەیە کەمتر ولاوازتر بە ملیارەها ملیار دۆلار لە هێزی ئەتۆمی. ئەمەش زەحمەتی، ئەگەر مەحاڵ نەبێت، بۆ یەکخستنی ئەم هێزە جیاوازانە و یەکخستنەوەیان لەناو یەک مەیدان یان مەیدانێکی یەکگرتوودا ڕوون دەکاتەوە، چونکە تێکەڵکردنیان بۆ یەک هێز بەو مانایەیە، نەک تەنها ئەوە دەگەیەنێت کە لە چڕیدا یەکسان دەبن، بەڵکو سروشتی قووڵیان و... جەوهەر دەبێت هاوشێوە دەربکەوێت.

لەم سەردەمەدا تاڕادەیەک لەم دواییانەدا زاناکان سەرکەوتوو بوون لە دۆزینەوەی مۆدێلێکی یەکگرتوو بۆ سێ هێزی گەردوونی، ئەوانیش هێزی کارۆموگناتیسی، چالاکییە تیشکدەرەکان و هێزی ناوکی (La Foce nuclaire, Radioactivité, éléctromagnétisme).

پێدەچێت ئەم یەکگرتنە لە نێوان ئەم سێ هێزە گەردوونییە بەپێی خەمڵاندنەکانی ئەل زانایان، هەر لە سەردەمی کۆنەوە، واتە چەند ساتێک دوای ڕوودانی تەقینەوە گەورەکە، ئەمەیان بەدەستهێناوە لە سایەی گروپی گروپە ئەنالۆگەکاندا، کە تەنها ئامێری پێوانە نین، بەڵکو زیاتر "شتە بیرکارییە ڕاستەقینەکان"ن کە ناوی سەیر و سەمەرەیان هەیە کە لەیەک دەچن ... خۆبەخۆیە پەنا بۆ ئەو شتانە ببەین کە پێیان دەوترێت “گرووپی یەکگرتن” بۆ ئەوەی یەکگرتوویی چوار هێزی گەردوونی بەدەست بهێنرێت. لەسەر ئەم خاڵە زانست کۆمەڵێک وەڵامی داوەتەوە. هەر هێزێکی گەردوونی لەلایەن گروپێکی یەکگرتووی خۆیەوە لە چوارچێوەی کۆدکردنی بیرکاریدا وەسف دەکرێت. گروپی یەکگرتووی هێزی کارۆموگناتیسی بە U1 هێما دەکرێت، پیتی U ئاماژەیە بۆ گروپی یەکگرتوو، ژمارە یەک ئاماژەیە بۆ ئەوەی هێزی کارۆموگناتیسی لە لایەن یەک تەنۆلکەوە دەگوازرێتەوە، کە فۆتۆن یان دانەوێڵەی ڕووناکییە. کاتێک قووڵتر دەچینە ناو میکانیکی یەکگرتووی U1، تێبینی دەکەین کە ئەم گروپە یەک بزوێنەری هەیە، هەروەک چۆن ئۆتۆمبێلێک یەک بزوێنەری هەیە بۆ کارپێکردن و جوڵاندنی. هێمای SU2 بریتیە لە گروپی یەکگرتن، واتە گروپی یەکگرتنی تایبەت، باس لە هێزی تیشکدەری لاواز دەکات، کە لەلایەن سێ تەنۆلکەی جیاوازەوە دەگوازرێتەوە، گروپەکە سێ بزوێنەریان هەیە. لە کۆتاییدا هێزی ناوکی بەهێز یان بەهێز لە ڕێگەی هەشت تەنۆلکەوە دەگوازرێتەوە کە پێیان دەوترێت گلوۆن و هێمای گونجاو بۆ ئەوان SU3 ە. بەم شێوەیە مۆدێلی ستاندارد هاوکێشەیەکی بەناوبانگی بەخشیوە کە لە هەموو جیهاندا بووەتە قبوڵکراو کە پێی دەوترێت هاوکێشەی سیمیتری یان سیمیتری ناوەوە کێشکردن، بۆ یەکگرتنی سێ هێزی پێشوو، دەتوانین یەکێتی تەواوەتی چوار هێزە گەردوونییەکان بەدەست بهێنین کە هەموو کارلێکەکان لە فەزا-کاتدا ڕوون دەکەنەوە، و بەو پێیەی تەواوی 

 سەلماندی کە ئەم هاوکێشەیە هاوتای فاکتەری یەکگرتن یان گروپە کە باس لە ڕوودانی پرۆسەی یەکگرتن لە ژێر سەقفدا دەکات لە نێوان گروپی لۆرێنتز و گروپی ئیوکلیدی بە چوار ڕەهەند (درێژی، پانی، بەرزی و کات) واتە یەکگرتن لە نێوان چوار هێزی گەردوونیدا لە ڕووی تیۆری و بیرکارییەوە لە ئاستی پلانکدا بووەتە شتێکی مومکین لە چوارچێوەی هەڵاوسانی دی واژۆ. ژمارەی بزوێنەرەکانی مۆدێلی ستاندارد یان یەکگرتووی ستاندارد بۆ چوار هێزەکە ١٨ بزوێنەرە. دۆخەکە ئەوەیە کە فەزای یەکگرتووی ئێمە کە فەزای یەکسان، ئایدیاڵ، یان هاوسەنگە، دیاگۆنالیمێنتەکەی کوویتێنتێتی SO 3.1 یە ئەوان حیساباتەکانیان لە چوارچێوەی چاکسازی واژۆی جێگیردا ئەنجام دەدەن و ئەمەش ناتوانرێت چونکە هەر یەکگرتنێکی ڕەهەندی نزم ناتوانرێت مەگەر واژۆی هەڵاوسان وەرنەگرین و ئەمەش ئەوەیە کە برایانی بۆگدانۆڤ لە تیۆری گەردوونی خۆیاندا گەیشتوونەتە ئەو ئاستەی کە لە ساڵی ٢٠٠٤ لە ژێر ناوی "پێش تەقینەوە گەورەکە" بڵاویان کردووەتەوە.

تەنۆلکەکانی خودا:

لە نێو ئەو زانایانەی شۆڕشیان لە جیهانی فیزیای تەنۆلکەکاندا کرد، پرۆفیسۆر هیگز هەیە، "بۆزۆنەکانی هیگز لە جیهانی فیزیای تەنۆلکەکاندا بەناوبانگ بوون، بەتایبەتی دوای ئەوەی بە "گەردیلەکانی خودا" ناسرا، 

 فیزیازان پیتەر هیگز یەکەم کەس بوو کە لە ڕووی تیۆری و بیرکارییەوە دۆزییەوە و لە لێکۆڵینەوەکانیدا ئاماژەی پێکردن، ئەمەش وای لێکرد هاوکارەکانی گاڵتەیان پێبکەن و تۆمەتباری دەکەن بەوەی کە نهێنییە و جددی نییە، تەنانەت هەندێکیان بوێری ئەوەیان هەبووە وەک شێت و شێت وەسفی بکەن.بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، و سەرەڕای... خۆگۆڕین و گۆشەگیرییەکەی دوای هێرش و ڕەخنە توندەکانی دژی، ناوەکەی ناسرا و پەیوەست بوو بە خوداوە کاتێک هەندێک زانا ئەو تەنۆلکانەی کە دۆزیویانەتەوە ناویان لێنا "گەردیلەی خودا" ئەوە نەبوو هەموو ڕۆژێک زانایەک دێتە دەرەوە و هەوڵدەدات پێشنیاری گەردوونییەکمان بۆ بکات تیۆرییەک کە هەر چوار هێزی گەردوونی ناسراو کۆدەکاتەوە و یەکدەخات، هەموو ڕۆژێک نییە زانایەک بۆمان دێتە دەرەوە کە توانای دۆزینەوەی پێکهاتە ماددییەکانی هەبێت کە هێشتا لە جیهانی هیچدا ماون، نووسەری ئەم دۆزینەوە زانای خانەنشینکراوی تەمەن ٧٨ ساڵە ، کە دەژی... لە گەڕەکێکی هێمن و ئارامی شاری ئێدمبۆرگ، مۆدێلی زانای خۆبەزلزان و شەرمنەکەیە، تا ئەو کاتەی خۆبەزلزانین بوو بە نازناوەکەی و لە کەسایەتییەکەیدا بەرجەستە بوو، ئەمڕۆ بە یەکێک لە بەناوبانگترین فیزیازانی تەنۆلکەکان دادەنرێت، و هیگزەکان ناوی خۆی بە تەنۆلکەکانی نەداوە تا چل ساڵ دوای دۆزینەوەیان و ناوی لێنابوو بۆزۆنی هیگز (و بۆزۆنەکان تەنۆلکەکانی جۆری زۆر تایبەت و ناوازەن، لە ماددەدا هەن، بەڵام نەبینراو و هەستپێنەکراون. ئەم زانایە سەرنجڕاکێشە بۆ یەکەمجار لە سەرەتای شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا لە چوارچێوەی تیۆری تەنۆلکە سەرەتاییەکانیدا باسی کردبوو و پەیوەست بوو بە ناوەکەیەوە و بە ن"بۆزۆنەکانی هیگز"

 ناسرابوو چوار دەیەی ڕابردوو، زانایان نەیانتوانیوە، لە ڕوانگەیەکی کردەیی و کارپێکراوەوە تا ئەمڕۆ، بدۆزنەوە و بیسەلمێنن بوونی، باسی سەیرکردن یان لێکۆڵینەوە لەم بۆزۆنە نهێنییانە ناکەم بەهۆی کەموکوڕی و دواکەوتوویی تەکنەلۆجیای ئەو سەردەمە. بەڵام ئەمڕۆ شتەکان گۆڕاون بەو پێشکەوتنە تەکنەلۆژییە گەورەیەی کە بەدەست هاتووە. لە ساڵی ٢٠٠٨دا گەورەترین تاقیکردنەوەی زانستی کە لە مێژووی زانستی سەردەمدا وێنەی نەبووە،. ئەم تاقیکردنەوە لە ژێر بەرزاییەکانی ئەلبەکانی فەرەنسی-سویسرا، لە ناو ڕێکخراوی توێژینەوەی ئەتۆمی ئەوروپی (Cern) ئەنجام ، کە دەکەوێتە نزیک جنێڤ، پڕۆژەی تاقیکردنەوەکە لەسەر بنەمای ئامێرێکی بەهێزە لە شێوەی ئەڵقەیەکی زەبەلاحدا کە درێژییەکەی ٢٧ دەبێت کیلۆمەتر پێش ئەوەی بپێچرێتەوە، لەناو ئەو تیشکەدا دوو تیشکی تەنۆلکەکان یەکتر دەبینن و بەریەکدەکەون.شەپۆلەکان بە خێرایی نزیکبوونەوە لە خێرایی ڕووناکی لە چوارچێوەی پێکدادانی تەنۆلکە زەبەلاحەکەدا کە بە (L.H.C.) ناسراوە، کە بە مەبەستی بەرهەمهێنانی وزەی پێویست بۆ دروستکردنی دروستکراوە بێگومان دەکرێت بۆزۆنی هیگز لە دڵی ماددە دەربهێنرێت، جگە لە چەندین ئەرک و ئەرکی زانستی تر،

پرۆفیسۆر هیگز کە زۆرترین چاوەڕوانی کرد چارەک سەدەیەک دوای ئەم ساتەوەختە مێژووییە، ٩٠٪ دڵنیام کە L.H.C. کاتێک کە تەنۆلکە یان بەریەککەوتنی تەنۆلکەکان دەگاتە زۆرترین وزەی خۆی، بتوانرێت تەنۆلکە مەجازییەکانی بدۆزرێتەوە. ئەگەر ئەو تەنۆلکانە بەڕاستی وەک چاوەڕوان دەکرا بدۆزرێتەوە، ئەوە دەبێتە جوانترین لوتکەی زانستی توێژینەوە درێژخایەن و سەبرەکەی لەو کاتەوەی کە فیزیازانێکی گەنج بووە لە تەمەنی ٢٠ ساڵیدا لە زانکۆی ئێدمبۆرگ و بیرۆکەی تیۆری خۆی بەبێ هیچ تاقیکردنەوەیەکی تاقیگەیی یان پێشکەوتوو داڕشتووە ئامێری حیساباتی. ئەم تاقیکردنەوە هۆکارەکان دەسەلمێنێت کە بۆچی هەندێک شت و ماددە بارستەیان هەیە، و ماددە و شتەکانی تر بارستەیان نییە. بارستەیان نییە، پیتەر هیگز ئەو کەسە بوو کە ئەو تیۆریەی داڕشتووە کە دەڵێت بارستەی شتەکان لە ئەنجامی کارلێکەکانیان لەگەڵ کێڵگە نەبینراوەکە یان ئەو کێڵگە شاراوەیە کە پێی دەوترێت کێڵگەی هیگز .گەردیلە قورسەکان بە هێزێکی زیاتر کارلێک دەکەن، لە کاتێکدا فۆتۆنەکان کارلێک لەگەڵ ئەمەدا ناکەن.. مەیدانی شاراوە و گریمانەکراو.

سەرەتا ژمارەیەکی زۆر لە زانایان ئەم تیۆرەیان بە جددی وەرنەگرت، تەنانەت سەرنووسەرانی گۆڤارە زانستییە تایبەتمەندەکان ئەم تیۆرەیان بە سووک و جددی نەبوو وەسف کرد و ئامادە نەبوون دەقەکانی هیگز لەسەری بڵاوبکەنەوە..هەندێک لە زانایان و پسپۆڕان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ئەم هێزە زەبەلاحە و زەبەلاحە وزە کە بەکاردەهێنرێت دەتوانێت کونە ڕەشە بچووکەکان دروست بکات کە ڕەنگە بتوانێت لەگەڵ یەکتردا تێکەڵ ببن بۆ ئەوەی دواتر بوونێکی فراوانتر دروست بکەن کە ڕەنگە وێرانکەر بێت (کە مەبەستیان کونێکی ڕەشی زەبەلاحە لەسەر زەوی) کە دەتوانێت It قووتدانی تەواوی هەسارەی زەوی و... مەحاڵە کۆنتڕۆڵی بکرێت، وەک ئەوەی لە یەکێک لە فیلمە زانستییە خەیاڵییەکاندا ڕوویدا کە تەنیا باسی ئەم بابەتەی کردووە، پیتەر هیگز سەرنجی لەسەر ئەم هۆشدارییە داوە و دەڵێت: "چیرۆکی کونە ڕەشەکانی سەر زەوی زۆر زیادەڕەوی تێدا کراوە"