لەوانەیە جوانی و دڵڕفێنی باخچە هەڵواسراوەکانی بابلتان بیستبێت. بە دووەم سەرسوڕهێنەرترین کارەکانی جیهانی کۆن دادەنرێت و زۆرێک لە مێژوونووسان و گەشتیارانی کۆن لە نووسینەکانیان ستایشی دروستکردنی پێکهاتەیەکی وەها شایستە و سیحری و ئەو لێهاتووییە ئەندازیارییەیان کردووە کە لە جیهانی ڕاستیدا تا ئەمڕۆ بوونی هەیە. جگە لەوەش شوێنەوارناس و مێژوونووسانی هاوچەرخ بەڵگەی پێویستیان بۆ پشتگیریکردنی تەواوی ڕاستی ئەم پڕۆژەیە نییە.

ئایا ئەوە زیادەڕەوییە؟ یان هەموو شوێنەواری ئەم پێکهاتە سەرسوڕهێنەرە لە چۆن لەناوچووە؟ لە باخچە هەڵواسراوەکانی بابل وەک بینایەکی بەرز وەسف دەکراوە کە باخچەی سەقفی گەشاوە و تەراسیان هەبووە کە لە شاخ دەچوو.

دەبێت بپرسین بۆیەکەجار باخچە هەڵواسراوەکان لە کوێ و چۆن و کەی دروست کراوون؟ ئایە چیرۆکی دروستکردنی باخچەی هەڵواسراو ئەفسانەیە یاخود ڕاستییە. هەرچەندە مێژوونووسانی کۆن ئەمەیان خستۆتەڕوو ڕەنگە باخچە هەڵواسراوەکان لە بابل بووبێت، بەڵام بەڵگەی پێویستیان بۆ پشتگیریکردن لەم بۆچوونە لەبەر دەستدانەبووە. 

 سەناحریب ئەو فەرمانڕەوایە بووە کە فەرمانی دروستکردنی باخچەی هەڵواسراوەکانی کردووە. ئێستا، بەڵگەی زیاتر هەیە بۆ پشتگیریکردنی ئەم تیۆرییە، بەو پێیەی شوێنەوارناسەکان پاشماوەی کانییە ئاوییە بەرفراوانەکان و پێکهاتەکانی دیکەیان دۆزیوەتەوە کە بۆ گواستنەوەی ئاو لە نەینەوا بەکارهێنراون. هەروەها بۆرییەکی ئارکیمیدیسیان هەیە، کە دەوترێت ئاو لەسەر نهۆمەکانی سەرەوەی باخچەکان دەڕژێت. کە باخچەکانی تێدا هەڵکەوتوون.

زانایانی مۆدێرن باس لەوە دەکەن کە ڕەنگە یۆسێفۆس هەڵەیەکی کردبێت. جگە لەوەش قسەکانی بێرۆسۆسی قەشە بابلییەکە دەهێنێتەوە کە باس لە بوونی باخچە دەکات لە ساڵی ٢٩٠ پێش زایینە وا گریمانە دەکات کە لە سەردەمی یۆسێفۆسی دووەم (٣٧-١٠٠ ز) دیۆدۆرۆس سیکولۆس (٦٠-٣٠ پێش زایین) بووبێت. یاخود فیلۆ بەهۆی دێرینی و لێهاتوویی تەلارسازی بابلییەوە وامەزندە دەکات کە لە ساڵانی (٤٠٠-٥٠٠ ز) لەسەردەمی یوسف خاس حاجیب بووبێت. (بۆ نموونە: دەروازەی ئیسحاق و پەرستگای مەردوک و پێکهاتە بەرفراوانەکانی شار). بۆ بۆچوونەکەی پشتڕاست دەکاتەوە کە داواکارییەکەی یوسف خاس حاجیب زۆر جددیی بووە و لە پڕاکتیکدا جێ بەجێ کراوە. 

بەڵگەنامە یان بەڵگەی شوێنەواریی ئەوە نیشان دەدەن کە باخچە هەڵواسراوەکە لە بابل دروست کراوە. هیچ کام لە لووحە بەرواردارەکان باخچە نیشان نادەن. جگە لەوەش پاش هەڵکەندنی بەرفراوان لەلایەن شوێنەوارناسێکی ئەڵمانی ڕۆبەرت کۆلدێوی، هیچ بەڵگەیەکی لەسەر بوونی باخچەکان نەدۆزیەوە. لە هەمان کاتدا زۆربەی نووسەران ناوی ئەو پاشایەیان دەستنیشان نەکردووە کە فەرمانی نەخشەسازیکردنی پێکهاتەکەی کردووە. بەڵکو بە شێوەیەکی ناڕوون بە "پاشای ئاشوور" ناوی دەبەن، کە دەکرێت نەبوخودنەسری دووەم، سەناحریب، یان بە تەواوی کەسێکی دیکە بووبێت. میکانیک و پێکهاتە و دیمەنی گشتی باخچەکە، بەڵام بیرۆکەی بنەڕەتی وەک خۆی دەمێنێتەوە. زۆربەی تۆمارەکان باس لەوە دەکەن کە باخچەکە پێکهاتەیەکی شێوە قوبە بووە و بە دیواری خشت دەورە دراوە. دەوترێت دیوارەکان بەرزی ٧٥ پێ و ئەستووری ٢٠ پێیە. هەروەها دەوترێت هەر لایەکی باخچە چوارگۆشەکە درێژییەکەی نزیکەی ١٠٠ پێیە. جێگاکە (یان ئاستەکە) بەرز یان نزم دانراوە. دەوترێت قووڵی قەرەوێڵەکان پاڵپشتی ڕەگی قووڵی خورما و هەنجیر و بادەم و چەندین دار ڕازاوەی تر دەکات. هەر ڕووەکێک لە جێگەی باخچە یان باڵکۆنەکاندا بچێنرێت، چین چینە بە کەرەستەی جیاواز وەکو کانی و کاهوو و خشت و قسڵ و بەرد بۆ پاراستنی یەکپارچەیی پێکهاتەی باخچەکە لە هەمان کاتدا ڕێگریکردن لە زیانگەیاندن بە ئاو بۆ بناغەکە. هەروەها پێشنیار کراوە کە باخچەکان سیستەمی تایبەتمەندی ئاوی ئاڵۆز وەک گۆم و شلەمەنی لەخۆ بگرن، کە کەشوهەوای گشتی لەسەر ڕووەکەکان زیاد دەکەن. میکانیزمی ئاودێری باخچە هەڵواسراوەکانی بابل لە باخداریدا بێهاوتای بوو. هەرچەندە فورات ئاوی پێویستی بۆ بەردەوامبوونی ڕووەکەکان دابین دەکرد، بەڵام گەیاندنیان بۆ ئاستێکی بەرزتر کارێکی قورس بوو. سیستەمێکی پیچی ئارکیمیدس بەکارهات بۆ پەمپکردنی ئاو بۆ ناو ئەم جێگەی باخچە زەبەلاحە کە لە ١٠٠ پێ لە سەرووی ڕووبارەکەوە "هەڵواسرابوو". ئەم دووەمیان زۆرتر جێگەی باوەڕە پێ کردنە، چونکە بەڵگەی مێژوویی و شوێنەواریی زۆر هەیە. کانیاوی ئاو و میکانیزمی بەرزکردنەوە کە لە نەینەوا لە سەردەمی سەناحریب بەکارهاتووە. 

زنجیرەیەک باخچەی قات، قات بووم کە هەموو جۆرە دارستان و دار و ڕوەک و مێو و ترێی تێدابوەو، هەموویان لە گردێکی سەوزی گەورە دەچوون کە لە خشتی قوڕ دروستکرابوو. باخچە هەڵواسراوەکان نزیکەی ٧٥ بۆ ٨٠ پێ بەرزن. بەم شێوەیە ناتوانین نکۆڵی لە بوونی بکەین وەک چۆن چەند نووسەر و مێژوونووسێکی دێرین ئەم پێکهاتەیان وەک یەکێک لە گەورەترین دەستکەوتەکانی مرۆڤایەتی باس کردووە، سەرەڕای یادەوەرییە جۆراوجۆرەکان. نەینەوا؟ بە لەبەرچاوگرتنی دۆزینەوە شوێنەوارییەکانی ئێستا و دۆخی وێرانەکاری مێژووی عێراق، ڕەنگە بە دڵنیاییەوە ڕاستی بابەتەکە نەزانین.

باخچەکان لە ساڵی ٦٠٠ پێش زایین دروستکراون. بە باشی پارێزگارییان لێکرابوو و ئاویان پێدەدرا کە لە ڕووباری فوراتەوە دەڕژا. هەرچەندە گوتراوە کە تەنیا جوانکاری بوون، بەڵام گوڵی بۆنخۆش و درەختی جوان و پەیکەر و ڕێڕەوی ئاویان تێدابووە، هەروەها باخچەکان دار میوەی جۆراوجۆر و ڕووەک و تەنانەت هەندێک سەوزەیان تێدابووە.

بە پێچەوانەی دەشتە کراوە و وشکەکانی بیابان لە زۆربەی بابل (عێراقی ئێستا)، باخچە هەڵواسراوەکان وەک باخچەیەکی گەشاوە و شاخاوی جیاواز دەرکەوتوون. دیوارەکانی باخچە سەوزەکە پڕن لە دار و درەختی جۆراوجۆر کە گەشتیاران سەرسام دەکەن و دڵیان ئارام دەکەنەوە و نیعمەت و جوانی دایکی سروشتیان بیردەخاتەوە.

چەندین مێژوونووسی کۆن ستایشی باخچە هەڵواسراوەکانی بابلیان کردووە بەهۆی قەبارە و جوانی و لێهاتوویی تەکنیکییەوە. بەداخەوە گێڕانەوەکانیان جیاوازە، ئەمەش وایکردووە مێژوونووسان و شوێنەوارناسانی مۆدێرن بتوانن بە چاوی باخچەکە ببینن یان بەڵگە بۆ بوونی بخەنەڕوو. ئەو باخچەکانی بە شێوەیەک نەخشەسازی کردووە کە وەک شاخێک لێوار بن، کە پێیان وایە حەسرەتی شاژن ئارام دەکاتەوە. لە میدیای باکووری ڕۆژئاوای عێراقەوە هاتووە کە ناوچەیەکی شاخاویتر بووە. (سەدەیەک پێش نەبوخودنەسری دووەم). ڕەنگە باخچەی هەڵواسراو لەلایەن تیمێکی تەلارساز و ئەندازیار و پیشەسازییەوە دروستکرابێت کە لە ژێر ڕێنمایی پاشادا کاریان دەکرد. لە کاتێکدا هیچ زانیارییەکی دیاریکراو نییە سەبارەت بەوەی کێ نەخشەسازیی باخچە هەڵواسراوەکانی کردووە، بەڵام بەردەوامن لە بوون بە سەرچاوەی سەرسامی و نهێنی بۆ خەڵک لە سەرانسەری جیهان.