ئاینی ئیسلام هۆکاری بۆ پەیدا بوونی زۆرن، بەڵام لە هەموویان گرنگتر، دژایەتیکردنی بیری فەلسەفی وزانستی وهەروەها بیری ئیفلاتونی بوون.

پێش ئەوەی بچینە باسەکەمانەوە، پرسیارێک هەمیشە دێتە کایەوە. 

بۆ لە وڵاتە عەرەبیە ئیسلامیەکاندا، لە ماوەی چواردە سەدە ونیودا، چ داهێنانێک تا ئەمرۆ نەهاتۆتە ئامانج؟ 

داهێنانی گەر هزری یان ئامێری بەررهەم هێنان، یان هونەری وپیداگۆجی بووبێ؟

چ یان لەم بوارەنەدا تا ئەمرۆ نەهاتونەتە داهێنان.

یەکەم- موحەمەدی ئیسلام کۆتای(خاتەمی) پێغەمبەران بوو.

واتە؛ محمەد لەدوای خۆیەوە پێغەمبەر نایە.

دوو هەم- بیر وباوەری محەمەد کۆتای بە بیری پێش خۆی وهەروەها بەبیری دوای خۆی هێنا. لەدوای بیری محەمەدەوە هەر بیرێک بەناوی پێغەمبەرەوە بێت کافرە، ئەو بیر وباوەرەی پێش ودوای خۆی کۆتای هاتوە. 

واتا؛ هەر پێغەمبەرێک پێش ودوای محەمەد هاتبێ یان بێت؛ گفتەکانی لەلایەن خودا وپێغەمبەرەوە بەتاڵە بوونەتەوە.

سێ هەم- هەر موسڵمانێک وازی لە ئاینەکەی هانی کوشتنی لەلایەن شەریعەتی ئیسلامەوە حەڵاڵ وفەرز دەبێت.

لەئاینی ئیسلامدا بەم پێەبێت، بیرکردنەوە ئازاد نییە، خەڵکی ئامێرێکە بە بیری دەسەڵات بیر دەکاتەوە وئازاد نین. خودایەک بۆ دەوڵەت داتاشیوە بۆ ئەوەی بە چ جۆرێک خەڵکی بیر نەکاتەوە

فتوحات دژی هەر وڵاتێک کرا، دەبێ خەڵکەکەی ببن بە موسڵمان، ئەگەر بە موەسڵمان نەبوون،  ئەدی دەبێ بەشمشێر مللیان بپەرێنرێن، خۆ ئەگەر لەسەر ئاینی ئیبراهیمی بن، لەسەر ئاینەکەیان مانەوە دەبێ جزییە(سەرانە)، بەبیت المالی ئیسلام بدەن.

داهێنان وبیرکردنەوە؛ لەدەرەوەی قسەکانی موحەمەد وقورعان رێگە پێ نەدراوە. 

فەیلەسوفی ئەڵمانی؛ کاط، هەروەها، فەیلەسوفی فەرەنسی؛ رێنێ دیکارت.مەنهەجی بیرکردنەوەی دروست واتە؛

مرۆڤ بە شێوەیەکی نا ئازادانە، عەقڵ وهزر وبیرکردنەوەی لە قاڵبی ئیسلامەتی دراوە، دەوڵەتی موسڵمانی هەرگیز ناتوانێ داهێنان بکات. گەر بەم شێوەیە بەردەوامبن دەبنە تۆز وبا.

فەلسەفەی یۆنان، هند وچین لە دوای سەدەی یەکەمی زاینیەوە لە ناوچەی رۆژ هەڵاتدا بە هۆی هاتنی پەیمانی نوێی مەسیح وپەرەسەندنی ریفۆرمەکانی لە ئاینی مەسیحی پەیمانی کۆنی مەسیحدا کران. 

دوای هارونە رەشید، مەئمونی کوری بو بەخەلیفەی ئیسلام، کیتابە فەلسفیەکانی یۆنانی بۆ عەربی وەرگێرا، بەڵام زۆری نەخایان، زۆر روداوی مێژووی تر روویدا، بەتایبەتی لەئاینی ئیسلام ودەوڵەتی عەباسیدا هاتنە دەرکەوتن. بەهۆی شێوەی حوکمرانی پڕ لە گەندەڵی ونا دادوەری، تاک رەوی لەحوکم کردنا. لە دەوڵەتی ئیسلامی عەباسدا ژیانی سۆفیە رادیکالیەکان زۆر ناجێگیر بوون، نەخوێندەواری، هەژاری، نا ئازادی، کوشتن، دزی وئازارەکانی ژیان زۆر بوون. دەوڵەتی عەباسی بەرەو گەندەڵی رۆچوو.  

بە یاسای ئیسلامی بنەماڵە، مناڵەکانیان لەپاش خۆیان دەبنە خەلیفە.

خەلیفە “موقتەدیربأللە” لە تەمەنی ١٣ سالیدا، بەیاسای بنەماڵەی نێو ئاینی ئیسلام، بەخەلیفەی دەوڵەتی ئیسلام دانرا. هەرچی پارەی بەیت ألمال هەیە لە خانمانی وغولامی لەشفرۆش ولەگەندەڵکاران وساختەچێکاندا لە قەڵبەدا. 

خلیفە موقتەدر بللە هەرچی کیتابی فەلسفی وزەردەشتی بوو لە وڵاتی دەوڵەتی عەباسیدا سوتاندنی وخستنی زێرابەکان وئاوی فرات ودجلەوە.

هەموو زۆردارەکان ودەوڵەتە فاشییەکان دوژمنی سەرەکیان کیتاب، بیروباوەر ونوسینە

فەلسەفەی نوێ

فەلسەفەی نوێ!! چوار سەدە پێش زاین واتە لە هاتنی سوکراتەوە( ٢٣٩٩)؛ 

دیاردە مۆراڵییە سۆشیالییەکان(کۆمەڵایەتیەکان) بە عەقڵ چارەسەری کێشە هزری وسۆشیاڵەکانی دەکرد. فەلسەفە وحیکمەت لە شیکردنەوەی دنیای مادی دەرەوە(ئاو، هەوا، ئەرز ورۆژ)، هاتە دەرەوە وچووە سەر رێگای بابەتی ژیان وسۆشیال وکۆمەڵگا مامەلە کردن. 

لەهندستان وچین هەمان دیاردە وەک فەلسەفەی یۆنان چوار تا پێنج سەدە پێش زاین دەرکەوتن. هند وچینەکان ئەتوانین بڵێین، لە هەمان کاتدا، یان سەدەیەک پێش یۆنانیەکان، فەلسەفەی(سوکرات) مۆراڵی سۆشیالی(کۆمەڵگەلی) بەرجەستەیان کردن.

فەلسەفە بەرهەمی عەقڵە، بەپێچەوانەی ئاینی براهیمیەوە(ئاینە ئاسمانیەکانەوە)، خودایەک لە دەرەوەی عەقلی مرۆڤەوە هاوردویانە، کۆنترۆڵی ئارەزوی بیری مرۆڤ پێ دەکەن.

بەدەقی تێکستی نەگۆر، هەزار وچوارسەد ساڵە کۆنترۆڵی عەقڵی مرۆڤی پێدەکەن. 

مرۆڤ لەفەلسەفەدا بە ئەقڵی مێژووی بیری خودی خوی بیردەکاتەوە. مرۆڤ بە بەردەوامی بیری مێژووی خۆی ژیانی شۆسیال ودەرەوەی خۆی(مادی) بیر دەکاتەوە. 

دەرەوەی کۆمەڵگا واتە؛

دەورو کۆمەڵگا کە ئەکاتە (ئا، خۆڵ، هەوا ورۆژ) =مادەی دەوروپشتی مرۆڤ.  پێ شیدەکاتەوە وپێی دەبینێ. 

بیری زانستی خۆی وپێش خۆی ئەکاتە دوریانی بیری فەلسەفی وبیری زانستی، دەکاتە یەک رێگا کە پێک هاتووە لە؛ زانست وفەلسەفە، کە ئامێری دنیا بینینی خودی مرۆڤایەتیە.

بەو شێوەیە دنیا کۆمەڵ ومادە شیدەکاتەوە، هەروها دەبینێ.

 لە رابردوو داهاتوودا بەبیری خودی خۆی وفەلسەفە دنیا بینینی وشیکاری ژیان ومادەی پێدەکات. 

بەکورتی؛.

لە فەلسەفەدا: مرۆڤ بە خودی عەقڵی خۆی دڵ و ئارەزوەکانی کۆنترۆڵ ورێکدەخات.

ئێمە بۆتێگەیشتن لە ئاینی ئیسلام وبەتایبەتی لە ئاینی ئیبراهیمی، پەنا بەر زاناکان وفەیلەسوفەکان دەبەین؛

فەیلەسوفەکانی؛ یۆنان(ئیغریق) ، هەروەها هەندێ لە زاناکان وفەیلەسوفەکانی؛

خوراسان وبەغدا وداماسیی پێش سەدەی دوازدەهەمی زاینی بۆ تێگەیشتنیان وخوێندنە         ودەست نیشانکردنیان لە سەرەتای سەدەی نۆهەمەوە، هەروەها لە سەرەتای گەندەڵ بوونی دەوڵەتی عەباسییەوە، لەگەڵ رۆژگاردا وبەهۆی سیستەمی حوکمکردنیانەوە، گەندەڵی چووە لوتکەوە. 

کۆمەڵ گەلێ لەزانای ئیسلام هاتنە رەخنەگرتن لە رێبازی بیری ئیسلامی. 

زاناکان هاوکات زۆربەیان بەرەچەڵەک زەردەشتی بوون. 

بیری ئاینی ئیسلامی لەودەمەدا، خستیانە تای ترازووی سەودای رەخنەی عەقڵەوە.

لەم بوارەدا سێ جۆر زانا وفەیلەسوفی رادیکالی دەرکەوتن لەگەڵ کۆلکە خوێندەوارە گەندەڵەکانی دەوڵەتدا، کەوتنە ملل ملانیەکی سەختەوە:

1- خوێندەوارە گەندەڵەکان وکاسە لێسانی خەلیفەکان،

لە دەسەڵاتی خولەفای راشدینەوە، هاوکات بە گەندەڵی وەک زیندەوەری زەروو لەسەر دەوڵەت ئەژیان، گرفتەکانی کۆمەڵ وژیان لە ئاسمان ولەکیتابە بەرواڵەت ئاسمانیەکانی ئیسلامدا چارەسەریان بۆ ئەدۆزییەوە. 

2 - زانا رێفۆرمیستە ناحاڵی بۆکان؛

هەمیشە هەوڵدانیان بۆ دواخستنی روخانی دەوڵەتە پەرپوتەکەی خەلیفە گەندەڵەکانی دەوڵەتی ئیسلامی بوون. تێوریە روکەشە ئاینیەکانیان: تیۆری یەک بوون( دڵ وخودا لە وەحدەیەکان)؛ 

خودا لە دڵدا ولەعەشقدا دەژی گوزارشتیان پێ دەکرد. هەرکاتێک بەدڵ خودا وحیکمەت نەبینی خودا رەحیم ورەحمان لە گەتان بەرەحیمی رەفتار ناکات. داوایان دەکرد؛ 

بەعەقڵ رەخنە مەگرن.

لەسەرەتای فەلسەفەی مۆراڵی یۆناندا، یەکبوون یان تیۆری یەکبوون بەردی بناغەی بیری ،ئیفلاتون بوو. یەکگرتنی ئەقڵ وئارەزوو، عەقڵ ودڵ مامەلەدا بوون، مامەلە وسەودای عەقڵ بە دڵ، ئەمانە ناونران یەکبوون"تەوحیدی"یەکان، بەڵام ئەمان لە بری ئەقڵ خودا، یان دەوڵەتیان بەکاردەهێنا تەوحیدی؛

دەوڵەت لەگەڵ دڵ وخۆشەویستیدا، پا شقولەکەیان لەبری وشەی عەقڵ وشەی دەوڵەت یان خودایان بە کار دەهێنا. دەیان گووت؛

خودا هالە دڵدا. جۆرێک بوون لە سۆفی ریفۆرمیستی بێ وەی.

مەسیح بیری یەکبوونی ئیفلاتونی بە شێوەیەکی رۆمانسی بەرجەستەی کرد. فەیلەسوفی گەورەی سەردەم نیچت هێژێ پەیمانی نوێی مەسیح چ نییە فەلسەفەی پلاتون بەدیوە رۆمانسییەکەیدا نەبێت. 

ریفۆرمیستەکان لە بری ئەقڵ ودڵ لەیەکبوندابن، دەیان گووت: خودا ودڵ لەیەکبوندان، ئەم ئاڵوگۆرەی عەقڵ بە خودا، ریسەکەی کردبپوە بە خوری.

یەکێ لەریفۆرمیستەکانی ئاینی ئیسلام، مەولانای رۆمی بوو، خودای دەرەوەی خودی عەقڵ لەگەڵ دڵدا تەوحید دەکات، نەک عەقڵ لەگەڵ ئارەزودا یەک بخات، بگرە دڵ لەگەل عەقلی دەوڵەتدا(شەریعە ویاسا)دا یەک دەخات. 

لەسەر زمانی شەمسی تەبرێزیەوە، کاتێک چل رێسای خودا بینین بەیان دەکات.

لێرەدا بۆ ئەوەی درێژە بە باسەکەمان نەدەین ئەو چل رێسایە خۆتان دەتوانن لە ئەنتەرنێتدا بەدوایدا بگەرێن.

3- سێهەم ریفۆرمیستە رادیکالیەکان، یان(شۆرشگێرەکان).

دەوڵەتی عەباسی لە سەدەی نۆهەمی زاینیەوە، بەرەو گەندەڵ تەوا بەرێ کەوت، بەتایبەتی لەکاتی هاتنی خەلیفە "موقتەدیربأللە "(٢٨٢-٣٢٠هج)(٨٩٥ -٩٣٢م) لەتەمەنی ٣٨ سالیدا دەی کوژن. لە تەمەنی ١٣ سالیدا، بەیاسای بنەماڵەی نێو ئاینی ئیسلام، بەخەلیفەی دەوڵەتی ئیسلام دادەنرێ. پارەی بەیت ألمال هەرچی هەبوو، لە خانمان ومێرد مناڵی لەشفرۆش وکەنیزەکی هەرە جوانی وڵاتانی داگیرکراودا هاوردونی، هەروەها لەگەندەڵکاران وساختەچێکاندا لە قەڵبەیدا وخەزێنەی ئیسلام بەکوشتنی وگەندەڵی وشک پێکرد.

زاناکانی ئیسلام بەتایبەتی زۆرێک لەوانەی لە ئاینی زەردەشتییەوە هاتبوون وەک: شارەزوری، ئیبن ئەل روەندی، ئەبو علاء ئەل موعەری، حەسەن مەنسور ئەل حەلاج وزۆری تریان، نەک تەنیا تەوحیدی (یەک بوون) بوون، بگرە بەرجەستە بیر و فەلسەفەی ئیفلاتونی رادیکالی دەیان دەکرد، واتە: 

هەمیشە خودی خۆت بیر بکەرەوە، ئاسمان و خودا چ نیە تەنیا لە بریار خودی عەقلی خۆتدا نەبێت بوونی نییە.

زانا رادیکالەکانی سەدەی نۆهەمی زاینی، لە رۆژگارێکی ئاوادا بە تەواوی لە بیری (ئاسمانی)، ئیبراهیمی وئیسلامی دورکەوتنەوە. بیری فەلسەفی لە ناو قوتابخانە جیاوازەکانی ئاینی ئیسلامدا، لە پەرەسەندن وقووڵبونەوەی بەردەوامدا بوون، 

بەتایبەتی لەشاری بەغداد، ئەسفەهان، داماس وخوراساندا. هەوڵیاندا عەقڵ لە جێگای خودا وئاینی ئاسمانیدا دانێن، (عەقڵ لە سەر عەرش دانێن). 

گەیشتنە گوزارشتی:

أبن جوزی و ئیبن تەمیمە دووکەسی هەرە گەندەڵەکانی دەوڵەتی عەباسی ئیسلامی بوون دەلێن: 

سێ کەسی هەرە شۆرشگێر تاوان باریان دەکەن بە ئەهلی فیتنە ومولحید.==

دەڵێن سێ کەس هەن، هەرە زەنادقە ومولحیدی ئیسلامن، بەڵام من بۆ لیستەکەیان؛ 

شەهابەدین شارەزوری(لاوێکی تێکۆشەری خەڵکی شارەزوری کن خۆمان بوو) زیاد دەکەم، دەوڵەتی عەباسی لە ترسی ئەوەی دەوڵەتی گەندەڵ بەردەوام نە بن، هەموو زانا شۆرشگێرە رادیکالەکانی بە توهمەتی گەندەڵی بەشێوەیەکی زۆر درەندانە تێرۆری کردن، وە بەشێکی لەزیندانیان خستن وکیتابە کانیانی بۆ هەتا هەتایە سوتاندن:

رادیکالە هەرە بەناو باگەکانیان ئەمانە بوون؛

1- أبن ألروندی (827 – 911م)

2- أبو حیان ألتوحیدی( 310 – 414) هـ ( 922 - 1023 م)

3- أبوعلاء ألمعەری –(363-449)هج، (973-1057م).

4 - شەهابەدین شارەزووری.(549-587)هج، (973-1009م)

ئاینی ئیسلام ودەوڵەتەکەی چ کەسێک تا ئەمرۆ بیری کردبێتەوە و ئازاد ونارەزا بووبێت، تێرۆریان کردووە، هەموو (پارەی بەیتالمال) وماڵ وموڵکی خەڵکی لە هەموو مێژووی ئیسلامدا لە کوشتن ودژایەتی بیرکردنەوەی مرۆڤەکانی نێو دەوڵەتی ئیسلامی وئەوانەی زانیویانە بیر بکەنەوە لەتێرۆرکردنیاندا سەرف کردووە. 

بە پارەی بەیتالمال(بەپارەی خەڵکی) خەڵکی تێگەیشتو، زاناکان ونارازیەکان کوشتونیان وتێرۆریان کروون. بە کوردێکەی بۆ پاراستنی بنەماڵەکانیان، بەپارەی خەڵکی وڵاتیان لە کوشتنی خەڵکانی خاوەن بیری رادیکالی وشۆرشگێری سەرفدەکەن.وکردویانە..

 لە رۆحی کوردستانی گەورەدا، ئەمرۆ ئەوەی رووئەدات، چ نییە ئاینی بنەمالە نەبێت، هەروەها ئاینی بنەماڵە چ نییە ئاینی ئیسلام نەبێت. ئەگەر باشوری کوردستان دەسەڵاتی بنە ماڵە نەبووایە تورکی بێ مێژوو نەی دەیتوانی وا لە کورد وکوردستانی گەورە بکات؟

تا یەک موسڵمان لە کوردستانا بمێنێ، بە هۆی فاشیەکی وەکی ئۆردگانی ئەمرۆوە وسەدام حوسێنی دوێنێوە وئەوانەی پێشوو ترەوە، مناڵەکانمان زیندە بەچاڵ نەدەکران ونەدەکرێن.