کۆنتڕۆڵ هەمیشە پێویستی بە ئامراز هەیە بۆ بەدەستهێنانی لە لایەک، وە واتای پاراستنی لە لایەکی ترەوە و هەر کاتێک ئەم ئامرازانە کاریگەر بن، کۆنتڕۆڵ سەرکەوتوو دەبێت.کوالیتی کۆنتڕۆڵ بەپێی ئەو ڕێکخراوەی کە بۆی وەردەگیرێت دەگۆڕێت، بۆ نموونە کۆنتڕۆڵی دیکتاتۆری هەیە، ڕێکخستنەکەی لەسەر بنچینەی ترس لە ڕەعیەتەکانی دەسەڵاتی حوکمدارە، جا تاک بێت یان حزب. وە (هەمیشە وەک نموونە) هەژموونی سەرمایەداری هەیە، کە ڕێکخستنەکەی لەسەر بنەمای دەسەڵاتی ئابووری دامەزراوە. لەم بابەتەدا باس لە چەمکی کۆنترۆڵ ناکەین، هەروەها باس لە جۆرەکانی ناکەین، بەڵکو باسی ئەو ئامرازانە دەکەین کە ستەمکاران بەکاریان دەهێنن نەک بۆ گەیشتن بە کۆنترۆڵی خۆیان، بەڵکو بۆ بەردەوامیدان لەسەری. حەوت شێواز هەیە کە ستەمکاران بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان بەکاریان دەهێنن: 

ئەم ڕێکخستنە ڕێکخستنێکی گرنگە، ڕێکخستنێکە کە لە کاریگەرترین ئامرازەوە دەست پێدەکات بۆ بەردەوامبوونی کۆنترۆڵی ستەمکاران، تا کەمترین کاریگەر (بەپێی بۆچوونی من). سەبارەت بە پێوەر بۆ ئەم ڕێکخستنە، پێوەری ئەو کاریگەرییە دەروونیەیە کە هەر شێوازێک دەتوانێت لەسەر دەروونی هاوڵاتی بەدەستی بهێنێت و لە کاتی پێشکەشکردنەکەدا کاریگەری هەر یەکێکیان ڕوون دەکەمەوە. لەم بەشەدا ڕازی دەبم بە ڕوونکردنەوەی یەکەم شێوازی بەکارهێنراو بۆ پاراستنی کۆنترۆڵ، و مەبەستم لە فەقێیەکانی سوڵتانە.

فەقێیەکانی سوڵتان کێن؟

ئەوان کەسانێکن کە لە دەوروبەری سوڵتانن مەبەست لە دەوروبەری سوڵتان ئەو شوێنە نییە کە تێیدا دەژی، بەڵکو سیستەمی بەرژەوەندییە کە سوودی لێ وەردەگرێت، واتە دۆمەینی فیکری و ڕێکخراوەیی کە خزمەت بە بەرژەوەندی و مانەوەی ئەو دەکات. تەنانەت ئەگەر ئەو فەقێزانە لەسەر هەسارەی ڤینۆس بووایە، سوڵتانیش لەسەر هەسارەی مەریخ بووبێت، و بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی و بەردەوامییان دەکرد، ئەوا پێیان دەوترێت فەقێیەکانی سوڵتان، و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە وەستای ئایین و ڕێسا و مێژوو و کارپێکردنی پەیوەندیدارن. پرسیار بۆ ئەم ئۆفەرە ئەوەیە؛ ئەم فەقێیانە چۆن دەتوانن کۆنترۆڵی بەردەوامی ستەمکار بپارێزن؟ فاکتەری ئایینی هێزی دەروونی خۆی هەیە بۆ پاڵنانی مرۆڤ بۆ ئەنجامدانی هەندێک کاری داهێنەرانە یان وێرانکەر بەپێی هەڵسەنگاندنی کردارەکانی بەپێی پێوەرە ئاینییەکانی. ئەگەر پێوەرە ئاینییەکەی تەمبەڵیی پێویست بکات، ئەوا تەمبەڵی دەبێت، ئەگەر کاریش پێویستی بە کار هەبێت، ئەوا کار و هەموو شتێکی پەیوەست بەوەوە خۆشدەوێت. کەواتە چی ئەگەر ئەم ستانداردە لەلایەن کەسانێکەوە بەدەست بهێنرێت کە بۆ گەیشتن بە هەندێک بەرژەوەندی ئیستغلال دەکەن؟

بەدەستهێنانی ئەم پێوەرە تەنیا لەو کاتەدا دەکرێت کە کەسانی ئایینی قەناعەتیان پێ بکرێت کە خاوەنی پێوەرەکە (واتە پێوەرەکە) کەسێکی باشترە یان کەسێکە کە خودا بۆ ئەم مەبەستە هەڵیبژاردووە. ئەمەش ئەوەیە کە فەقێیەکانی سوڵتان هەوڵی قەناعەت پێکردنی خەڵکی دەدەن، وەک چۆن خۆیان لە وێنەی مرۆڤە باشەکاندا نیشان دەدەن کە وەستای ئایینەکەیانن، و بە باشترین شێوە جێبەجێی دەکەن. ئەگەر فەقێیەکانی سوڵتان توانیان ئەم کارە بکەن، ئەوا تەنیا بۆ ئەو مەبەستەی کە پێشتر باسمان کرد، ناچار دەبن بەکاری بهێنن. کەواتە چۆن دەتوانرێت بۆ مانەوە و بەردەوامی جەنجاڵەکە بەکاربهێنرێت-

بەکارهێنانی ئەم پێوەرە بە پێی جۆری ئەو دۆخەی کە ستەمکار خۆی تێدا دەبینێتەوە، شێوازەکەی دەگۆڕێت و ئەم هەڵوێستانەش لەسەر بنەمای ئەو هەڵوێستانە پێکدێت کە خەڵک بەرامبەری دەیگرێتەبەر. لێرەدا سێ هەڵوێستی گرنگمان هەیە لە پرۆسەی بەکارهێنانی ستانداردی ئایینیدا:

کاتێک ستەمکار بۆ یەکەمجار خۆی دەبینێتەوە کە حوکمڕانی گەلێک دەکات، و هەوڵدەدات قەناعەتیان پێبکات کە سوڵتانێکی شەرعییە، و ئەم حوکمڕانییەی ئەو حوکمڕانییەکی بێ گومانە. ئەو هەڵوێستەی کە خەڵک بەرامبەر ئەم ستەمکارە دەیگرێتەبەر، لەم ساتەدا، ئەوەیە کە ئەم پرسیارە بکات: “ئەم سوڵتانە شەرعییە یان نا؟” لێرەدا فەقێیەکانی سوڵتان دەستوەردانیان کرد بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی میتافیزیکی وەڵام بدەنەوە، “ئەم سوڵتانە ئیختیاری خودایی هەیە، یان لە ڕەچەڵەکی بەرزەوەیە، یان یەکێکە لە کوڕەکانی پاڵەوانێکی ئەفسانەیی، یان ئەوەی کە ئەو ئە نەوەی پێغەمبەران، یان ئەوەی کە یەکێکە لە پیرۆزە ڕاستگۆکان، یان مەهدی چاوەڕوانکراو یان ڕزگارکەرە”. خەڵک قەناعەتی بەم گەڵاڵەیە هەیە، بەپێی ئەو کاریگەرییەی کە ئەم فەقێیانە لەنێویاندا چێژیان لێ وەردەگرن.

 کاتێک سوڵتان شکست دەهێنێت لە گەیشتن بە خواستە ئابووری و دادوەری و کۆمەڵایەتییەکانی خەڵک، هەڵوێستێکی نەرێنی بەرامبەر ئەو و بەڵێنەکانی دەگرنەبەر کە پێی داون، کاتێک هێشتا تازە بوو لە دەسەڵاتدا. ئەوان بەو ئەنجامە دەگەن کە شەرعیەتی میتافیزیکی ئەو کەموکوڕییەکی هەیە. لێرەدا فەقێیەکانی سوڵتان جارێکی تر دەستوەردانیان کرد و داوایان لە خەڵک کرد کە سەبر بگرن، چونکە سەبر یەکێکە لەو سیفەتە بەرزانەی کە مرۆڤی دیندار دەبێ هەیبێ بۆ ئەوەی بگاتە پلە و پایە گەورەکان و هەرکەسێک ژیانێکی سەخت بژی لە دونیادا هەیبێ ژیانێکی خۆشگوزەرانی لە قیامەتدا.

کاتێک سەبر و سەبر و سەبر و خۆڕاگری خەڵک کۆتایی پێدێت، جا سەبر و سەبریان بەرامبەر بە ئازارەکان بێت، یان سەبریان لە چاوەڕوانی ڕزگاربوون لەو دۆخە دڵتەزێنەی کە تێیدا دەژین، هەڵوێستێکی توندتر لە هەڵوێستی پێشووتر دەگرنەبەر، وەک چۆن بە شەرعیەت دەزانن لە سوڵتان درۆیەکی سادەیە، بۆیە پێویستە لێی لابدەین، لێرەدا فەقێیەکانی سوڵتان دەستوەردان دەکەن دەستێوەردانێکی توندتر لە دوو دەستێوەردانی یەکەم، چونکە بەکارهێنانی پێوەرە ئایینییەکانیان لە بەکارهێنانێکی سەرنجڕاکێشەوە دەگۆڕێت بۆ بەکارهێنانێکی هەڕەشەئامێز، وەک ئەوان هەر کەسێک لە گوێڕایەڵی سوڵتان لابدات، لە ڕاستیدا بە لادان لە گوێڕایەڵی خودا دەزانن. ڕێکخستنی ئەم هەڵوێستانە ڕێکخستنێکی قۆناغبەندییە بۆ ئەو پرۆسەیەی کە ڕێگای کۆنترۆڵی ستەمکارانە بەرەو داڕمان دەیگرێتەبەر، هەوڵەکانی سوڵتان بۆ مانەوە جگە لە دواخستنی کۆتایی حەتمی هیچی تر نییە.تەنانەت دەستێوەردانەکانی فەقێیەکانی سوڵتان بۆ پاراستنی دۆخەکە، لە ترس یان بەرژەوەندی، تەنیا پەردەپۆشکردنە بۆ ئەو عەیبانەی کە بەڕاستی بوونیان هەیە و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش بێ کەڵکن.

ڕوونکردنەوەیەکی گرنگ

لێرەدا دەبێت شتێک ڕوون بکەمەوە، هەموو فەقێیەکان فەقێ سوڵتان نین، هەموو فەقێیەکانی سوڵتانیش فەقێ نین. هەر لەبەر ئەمەشە نابێت سەرمان لێ شێواوە، چونکە واقیع پێمان دەڵێت فەقێ هەیە کە بە توندی دژایەتی ستەمکاران دەکات. وە بۆ لابردنی سەرلێشێواوی لە عەقڵدا، سەبارەت بە ڕەوایەتیدان بە کردەوەی ستەمکاران بە ناوی ئاینەوە