ئەدۆنیس هەر بەتەنها شاعیرێكی ڕەچەشكێن و نوێخواز نەبوو، بەڵكو ڕەخنەگر و بیریارێكی گەورە و بەسەلیقەش بوو، قسەی ئەو لەسەر كلتوری ئیسلامی و مێژوی گەلانی خۆرهەڵات و دیاردە ناچێزەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی، گرنگی خۆیانیان هەیە و دەهێنن لەسەریان بوەستین.

 دواین كتێبی بەزمانی فەڕەنسی (كە لە تشرینی دووەمی 2015 لەپاریس چاپ بووە)و خۆشبەختانە بەر لە عەرەبەكان كەوتە بەردەستی خوێنەرانی ئێمە، گفتوگۆیەكی دور و درێژیەتی لەگەڵ خاتو حۆرییە عەبدولواحید بەناوی (ئیسلام و توندوتیژی).

ڕوپاماییكردن بۆ ئیسلام و هەوڵ بەخەرجدانێكی زۆر، بۆ بە دورگرتنی ئیسلام وەك ئایینێك لە توندوتیژی و خۆ دزینەوەی دەست ئەنقەستانە، لەڕەخنەگرتن لەمێژوی خوێناوی ئیسلام، خەسڵەتی سەرەكی زۆربەی زۆری ئەو نوسینانەیە كە لەگەڵ تاوسەندی توندوتیژی ئیسلامی سیاسی و گروپە جیهادیە ڕادیكاڵەكاندا، بەرهەم هاتون.

لە دروستبونی (دەزگای تایبەتی) ڕێكخراوی ئیخوان موسلمینەوە تا بەمڕۆی داعش دەگات (واتە نزیك بەسێ‌ چارەكە سەدەیە)، نوسەران و ڕۆشنبیرانی جیهانی ئیسلامی، پەڕگیریی ئیسلامییەكان و تیرۆر و تۆقاندن و كارەساتەكانیان، دەكەنە دەرفەتێك بۆ بەرگریكردن لە پەرێز پاكی ئیسلام و بۆ پەردەپۆشكردنی زۆرێك لەهەقیقەت و شاردنەوەی سەرچاوە ڕاستەقینەكانی توندوتیژی.

واتە لەبری ئەوەی سەرهەڵدانی هێزگەلێكی وەك (جیهاد و تەكفیر و هیجرە و قاعیدە و تەوحید و داعش و بەرەی نوسرە و...هتد)، ناچاریان بكات بەوەی دابڕانێكی ڕادیكاڵ لەدنیابینی و بیركردنەوەیاندا دروست بكەن و دوبارە بیركردنەوە لەئیسلام بەشێوەیەكی جیاوازتر، وەك پێداویستیەكی ژیاری و چارەنوسسازانە سەیر بكەن، دێن فێڵێك لەخۆیان و خوێنەرانیان دەكەن و لەبری ڕەخنەگرتن لەكلتور و مێژوی ئیسلام، دەكەونە پیاهەڵدان و شاباشكردنی.

ئەم نەریتی خۆدزینەوەیە لەجیهانی ئیسلامی و بەتایبەتیش لەنێو وڵاتانی عەرەبیدا وایكردوە، ڕۆژ بەڕۆژ دۆخەكە خراپتر و قەیرانەكان دژوارتربن. ئەوانە نەك هەر ناتوانن ئیسلام وەك خاوەن دیدێكی مڵۆزم سەیر بكەن، بەڵكو وەك ئایینێك باسی دەكەن كە بەبێ‌ نوقسانی و بێ‌ كەموكوڕی لەدایك بوە و پێیانوایە، بۆ هەمو سەردەم و قۆناغێك دەست دەدات.

ئەوەی ئەدۆنیس و ئەو كتێبەی ئەدۆنیس و خاتو حۆرییە عەبدولواحید لەوانی تر و لەوانەی دیكە جیادەكاتەوە، پێچكردنەوەییە بەلایەكی دیكەدا و دەستبردنە بۆ سەرچاوەی كێشەكان و ناونانی شتەكانە وەك خۆیان.

ئەدۆنیس بەدرێژایی تەمەنی نوسینی خۆی، بەدیدێكی ڕەخنەگرانەوە لەكلتور و مێژوی ئیسلامی ڕوانیوە، بەڵام هیچ جارێك و لە هیچ شوێنێكدا، هێندەی ئەو كتێبەی (ئیسلام و توندوتیژی)، سەرچڵیی نەنواندوە و هێندە بەپیتی درشت و بەدەنگی بەرز، ئەو ڕەخنە و باری سەرنجانەی خۆی نەخستۆتەڕو.

یەكەم/كتێبەكە لەپاریس و بەزمانی فەڕەنسی چاپ بوە.

دووەم/داعش و بەرەی نوسرە و ئەنسارولشام و گروپە تیرۆرستی و تەكفیرییەكان، ئەمجارە كارێكیان كرد و مەرگەساتێكی وەهایان خوڵقان كە ئیدی نوسەرانێكی وەك ئەو نەتوانن بێدەنگی لێبكەن و شەرمنانە باس لەڕەگ و ڕیشە و چاوگی سەرەكی هەمو ئەو توندوتیژی و پەڕگیرییانە بكەن.

ئەوە ڕاستە داعش هەر بەتەنها زادەی ئیسلام نییە، بەڵام دیاردەیەكیش نییە فڕی بەسەر كلتور و مێژو و ئایینی ئیسلامەوە نەبێت. ئەوانەی دەڵێن ئیسلام بێ‌ بەرییە لە داعش و دور و نزیك پەیوەندی پێیەوە نییە، لەڕاستیدا دەیانەوێت ئەو مێژوی خوێنەی پانزە سەدەیە لە ئارەدایە، بەردەوام بێت (ئەوە پانزە دانە سەدەی ڕەبەقە، شەڕی عەرەب دژی عەرەب نەوەستاوە- ئەدۆنیس).

هەقیقەتێك هەیە دەبێت لەمڕۆدا هەمومان بیبینین، ئەویش ئەوەیە ئیسلامی ئەمڕۆ ئاینێكی ڕۆحانی نییە و پەیامە مرۆیی و ڕۆحانییەكەی بزركردوە، ئەوەی هەیە ئیسلامێكی زیاتر میلیتاریانەیە، ئایینێكە بێ‌ كلتور و پەیامێكە دژ بەكلتور و ئازادی و شارستانییەت و فەردانیەت و ئەفراندنە.

ئەدۆنیس كاتێك باس لەداعش و ئەو توندوتیژییە بێ‌ سنورەی جیهانی ئیسلامی دەكات لەمڕۆدا، دەڵێت: (ئەو سیاسەتی قڕكردن و كوشت و بڕینەی ئێستا توندڕەوە ئیسلامییەكان پەیڕەوی دەكەن، بە مێژوی ئیسلام نامۆ نییە، چونكە قڕكردن خۆی بەشێكە لە مێژوی ئیسلام، مێژوییەك كە ئەم سەر تا ئەو سەری، شەڕێكی بەردەوام و یەك بینەیە. توندوتیژی داعش و هاوشێوەكانی شتێكی ئاورتە نییە، دۆخێك نییە ئێمە لەپڕێكدا بەسەریدا كەوتبین، بەڵكو بەرهەمی مێژویەكی پڕ لە خوێن و كارەسات و توندوتیژییە.. توندوتیژی لەناخی ئیسلامدا شتێكی خۆڕسكە).

دكتۆرە حۆرییە عەبدولواحید لە پرسیارێكیدا دەڵێت: (بەڵام كێشەكە لەوەدایە زۆربەی موسڵمانان، باش مێژوی خۆیانیان نەخوێندۆتەوە؟) ئەدۆنیسیش لەوەڵامدا دەڵێت: (گەردەتەوێت باش لە ئیسلام بگەیت، بڕۆ كتێبی فتوحاتی ئەلواقدی بخوێنەرەوە).

ئەدۆنیس پێیوایە بۆ دەربازبون لەم مەرگەساتە و بۆ ڕزگاربون لەو فەزایەی داعش و بەرەی نوسرە و قاعیدە و تاڵیبان و بو كۆحەرام و چی و چی بەرهەم دێنێ‌: (پێویستمان بەخۆڕزگاركردن لە ئیسلام هەیە. موحتاجی ئەوەین دابڕانێكی ڕادیكال لەگەڵ ئەو كلتور و مێژوە مەرگدۆستەدا دروست بكەین كە خەریكە نیشانە و شوێن پێكانی مرۆڤایەتی مەحف دەكاتەوە. گەر مێژویی بدوێین ئیسلام تەواوبوە، چونكە ئایینێكە لەباری فیكرییەوە، هیچی بۆ وتن پێ نییە).

ئەو پرۆسەی بە ئیسلامكردنەوەی مرۆڤایەتییەی، گروپە ئیسلامییەكان لەگەڵ لەدایكبونی ڕێكخراوی ئیخوان موسلمیندا تا ئەمڕۆ دەستیان داوەتێ‌، هەوڵێكی فاشیستییانەیە بۆ كۆیلایەتی و بۆ شەڕێكی هەمیشەیی و بەردەوام. ئەوەش ئەو پرۆسەیەیە داعش لەخەمی تەواوكردنیدایە.

 بەگشتی ئەم كتێبە یەكێكە لەو سەرچاوە گرنگانەی، دەتوانێت بەشێك لە چاوگی نەهامەتییەكانی ئەمڕۆی جیهانی ئیسلامی و ئەم ناوچەیە (ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست)مان، پیشان بدات. دەتوانێت دەسگیرۆیمان بكات بۆئەوەی، بەدەنگی بەرز باس لە جەوهەری قەیرانە موزمینەكانی دنیای ئیسلام بكەین. فێرمان دەكات بەڕوپامایكردن نا، بەڵكو بەڕەخنەگرتنی ڕادیكالانە، ڕوبەڕوی كێشەو گرفتەكانمان ببینەوە.

ئەدۆنیس هەم شاعیر و هەم ڕەخنەگر و هەم تیۆرسین و بیرمەندیش بوو. بەڵام لێرەدا توڕەتر دەیبینین، توڕەبونەكەشی بەرهەمی ئەو هەمو خوێن و فرمێسك و ماڵوێرانییەیە كە فێندەمێنتالیستە ئیسلامییەكانی وەك داعش دروستیان كردوە. 

تۆ بڵێی داعش  كۆتایی ئیسلام بێت؟ ئەدۆنیش لەم كتێبەدا زۆر جەخت لەوەدەكاتەوە و دەڵێت: (بەڵێ‌ داعش كۆتایی ئیسلامە و هیوادارم، دوایین هاتوهاواری ئەم  ئیسلامە بێت).