سه رکه وتنی ئۆردۆغان له هه لبژاردنی سە رۆکایه تی تورکیا ،به رە به ندی له کۆمه لگای تورکیا تۆخ ئه کاته وە  وە  کۆمه ڵگا ئه کات به دوو به رەی جیا واته تاکی کۆمه ڵگا یا له گه ڵه یا له دژه ،یاخود اسلامیه یا نا اسلامی که ئه مه رەو شه له هه ر شوینی رووبدات که یا ئەم یان ئە و،ئه وا ئه و شوێنه وە ئه و کۆمه ڵگا یە تووشی نا ئارامی و نا ئاسایشی ئه کات له رووی دەرونیه وە، که کاریگە ری راستە و خۆی ئەبێ لە سەر رە وشی کۆمەلایه تی وە ئاشتی و ئاسایشی کۆ مه لایە تی لە گە ڵ ئاسایشی سیاسی ی ئابووری.

سه رکه وتنی ئۆردۆگان ته نها  سەرکه وتنی که سێک نیه  وە هه تا سەر که وتنی سیاسه کی ئاسایش نیه که هه ندی په یام و به رنامه ی سیاسی هه بێ ته نها له سە ر ئاستی سنوری جوگرافیای نیشتیمانی ، به لکو سەر که وتنی ئۆردۆگان سه رکه وتنی دنیا بینیه کی فراوانی فرە رە هه ندو ئایدۆلۆجیه کی فراوانی شمولیه که رەنگ  دانه وەی ئه بێ له سەر هه موو لایه نه کانی ژیان وە په یوندیه کان به پێچه وانه ی دنیا بینی زۆر له وەلاتان و دە وله ت  دارانی تری ناوچه و جیهان ٠بۆیه کاردانه وەی سه رکه وتنی ئۆردۆگان کاردانه وەی ناو چه یی و  جیهانی هه یە له رووی  سیاسی، ئابووری جیو سیایسو  ستراتیجیه وە  وە پای درێژ ئه کات بۆ دە رەوەی  تورکیا. هه ر له به ئه مه شە، که چۆن سەرکەوتنی ئۆردۆغان له سەر ئاستی تورکیا نا ئارامیە کی دە روونی وای دروست  کردوە که کاری کردۆته سه ر بازارەکان  وە  رە وشی ژیانی ئابووری  ، وە  دابه زینی خیرای به های دراوی لیرە پاش سه رکه وتنی ئۆردۆغان به ڵگه یه بۆ ئە مە وە ک کاردانەوە یه ک له سه ر رە وشی ئابووری ، به هه مان ئه ندازە وە  زیاتریش سە رکە تنی ئۆرۆغان  بۆ زۆر  وەلات وە لایەن  له دەروەی تورکیا  به هه رە شه دائه نرێ له سەر بە رژەوەندیەکانیان به هه موو  رەهه ند ێکه وە . 

چۆن به دوبارە به سەرۆک بونی ئۆردۆغان کۆ مه ڵگای تورکی بۆ دوو بە رەی دژ یا له گه ڵ  دابه ش بوو ،به هە مان جۆریش رای کۆمه ڵگاو ناوچه و  جهیان  وە هە تا دەولە تانیش بە هه مان شێوە یا پێیان خۆش بوو  ،واتە له گە ڵ بە ردەوامی دەسەڵاتی ئۆردۆغانن تا بە خه یاڵی خۆیان  ئۆردۆغان خە ونە ئایدۆلۆجیە کانینا بۆ بێنێته دی  نمونه ی ئه مانه سوننە ی به عسی ، هه ندێ له چه پە کان  وە   اخوانه کان.  له کوردوستانیش هه ندی پارتی  سیاسی که به رژەوندیان له گه ڵ ئۆردۆغانه  وە بە تایبه ت اسلامیه کان ، به تاتیبه ت تریش یه کگتوو که دوور له بە رژە وەندی گە ل و نیشتیمان له هه رکوێیە ک اخوانیکی ئه سحاب کهف هە بێ ئە مان هە موو شتێکی بە قوربان ئه کەن ،  وتە ی رابەرانی یە کگرتوو بە ڵگە یه بۆ ئە مە .  وە یا هه ندێ لایە ن و  وەلاتیش بە دلنیایی سەر کە وتنی ئۆردۆغانیان  پێ ناخۆشه هه تا له ناوخۆی تورکیا وە لە دەرەوەی تورکیاش وەک زۆر له کۆ مه لگا شیعیه کان و دیمۆ کرا ت و  لیبراله کان له ناوچه وە هه تا ڕۆژئاواش.

ئه مه جگه له ڕە هە ندە  ئایدۆلۆجیکه ، رەهە ندی سیاسی ،ئابووری وە کۆمه لایه تیش ڕۆلی دیاریان هه یه له سەر دابه ش بوونی له گه ڵ بوون یا  له د ژبوونی ئۆردۆغان به تایبه ت له و ناوچانه ی نزیکن له تورکیا، وە تورکیا به  ناوچه ی نفوزی سیاسی ،ئابووری ،دینی ،ئیتیکی   وە  مێژوویی خۆیانی ئە زانێ له ئازەربایجا ن و ئە رمە نیاوە  تا ئە گاتە لیبیاو هه موو باکوری ئه فریقیا .  

ئۆردۆگان وە  پارته ئیسلامیه که ی به قووڵی چوونه ته  ناوکێشە ی هاوکیێشه سیاسی  ،ئابووری  وە  جیو ستراتیجیه کانه وە   له سه ر ئاستی ناوچه وە  جیهان ، وە له هه ر شوینی هاو په یمانی تاکتیکی  یا ستراتیجی خۆی هە یە له پێشیانه وە  گرووپە سوننه  ئیخونیەکان له وەلاتانی ئیسلامی وە ک ستراتیجیە ت ،وە په یوەندی له گەل هه ندی وەلات و  گروپی تر  وەک تاکتیک له وانه پەیوەندی له گەڵ پارته کانی کوردی ، شیعی  وە وەلاتانی سوننه  وەک  دوبارە  دروست کردنه وەی پە یوەندی لە گە ڵ میسر، سعو دیه وە امارات وە هه رەها  هه تا ئیسرائیل و ئیرانیش.

ئۆردۆغان وەک ستراتیجیست و سیا سی تورکیا یه که م که سه له دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا که ئاراسته ی سیاسی و  کۆمه ڵایه تی وە فە ر هە نگی  تورکیا گۆری پاش ئه وە ی کە نائومید بوو له ئه ندام بوونی تورکیا له بازاری هاوبە شی ئه وروپا.

له سە ر رە هەندی کۆ مەڵایه تی و فە رهە نگی ،  ئۆردۆگان کۆمە لگای تورکی بە رە و ئیسلامی  بوون  برد، ئە گەر  دیمە ن و  دیاردەکانی فە رهە نگی و کۆمە ڵایە تی وە هە تا بیر کردنە وە  وە عە قڵیه تی خەڵکی  ئه مرۆی تورکیا /سە ردەمی ئۆردۆگان بە راورد بکرێ لە گە ڵ سەردەمی پێش ئۆردۆگان جیاوایه کی دیار ئه بینرێ.   لە م ڕیگە یە وە، ئۆردۆگان  توانی جه ما وەریکی فراوان له کۆمه لگا لە ناو هه موو چینەکان وە  به تایبه ت چینی هه ژار بۆ پشتیوانی له سیاسه ته کانی مسۆگه ر بکات،  وە ئێستا ئه م جه ماوەرە ئیسلامیه که نزیکە ی زیاتر لە ۳۰ سالە لە لایەن  ئۆردۆغان و هاوبیرانیه وە له پیشه وەیان  ئه ربه کان و گۆله ن کاری بۆ کراوە بۆ دروست بوونی  بۆته سه ر چاوە ی هیزی ئۆردۆگان هه م له شە قام هه م له سندوقی هه لبژاردنه کانا.

له رووی سیاسی  وە  فکریە وە ئۆردوگان ئاراستەی 

تورکیای لە چاوەروانی ساڵە ها له  بە ر دەرگای رۆژئاوا بۆ چونه  ناو جیهانی ڕۆژئاوا به به په ر و بالی براوی تورکیا تا وینە ی له ڕۆژئاواییە کان بچێ گۆڕی به رەو  ڕۆژهه لاتی ئیسلامی و رووسی .

له سەر ەتادا تورکیا ی ئۆردۆگان رووی لە  ڕۆژ هه لاتی ئیسلامی کرد ، بە  دروست کردنی پە یوندی له گەل گرووپه سوننە ئیسلامیه کان له سە رویانه وە ئیخوانه کان ، به لاسای کردنه وەی ئه زمونی ئێران کە چۆن توانی هه ژموونی خۆی بە سەر وەلاتانێ کە شیعه ی تیایە لە ریگەی گرووپە شیعه کان وە  بسە پێنێ له یە مە ن ،عێراق . سوریا وە  لوبنان . ئۆردۆگانیش  له ریگه یئیخوانه کان بە دروست کتدنی بە هاری عە رەبی   ،   سه رکە وتنی دیاری به دەست  هێنا له ناو کۆمه لگا ئیسلامیه سوننه کان ، به لام روو به رووی کاردانه وەی وەلاتانی سوننه بۆوە  له سە رویانه وە سعودیە وە  ڕۆژئاواو رووسیا شچونکه هچ لایه نیک نایانه وێ تورکیا پای زیاتر له خۆی ڕابکێشی وە   دەست بە سەر سەرچاوەکانی وزە دا بگرێ له کوردوستانی  باشوەرەوە تا لیبیا له  ریگه ی هه ندی گری به ستیە وە له  ڕیگە ی هه ندی گرۆپی میلشیاوە . له سەرەتادا تورکیا ی ئۆردۆگان رووی لە  ڕۆژ هه لاتی ئیسلامی کرد ، بە  دروست کردنی پە یوندی له گەل گرووپه سوننە ئیسلامیه کان له سە رویانه وە ئیخوانه کان ، به لاسای کردنه وەی ئه زمونی ئێران، کە چۆن توانی هه ژموونی خۆی بە سەر وەلاتانێ کە شیعه ی تیایە لە ریگەی گرووپە شیعه کان وە  بسە پێنێ له یە مە ن ،عێراق . سوریا وە  لوبنان . ئۆردۆگانیش  له ریگه یئیخوانه کان بە دروست کردنی  بە هاری عە رەبی   ، سه رکە وتنی دیاری به دەست  هێنا له ناو کۆمه لگا ئیسلامیه سوننه کان ، به لام روو به رووی کاردانه وەی وەلاتانی سوننه بۆوە  له سە رویانه وە سعودیە وە ئه مجارڕۆژئاواو رووسیا وە هە تا ئێرانو ئیسرائیلیش چونکه هچ لایه نیک نایه وێ تورکیا پای زیاتر له خۆی ڕابکێشی وە   دەست بە سەر سەرچاوەکانی وزە دا بگرێ له کوردوستانی  باشوەرەوە تا لیبیا له  ریگه ی  هه ندی گرۆپی میلشیاوە .

شکستی به هاری عه رە بی و مانە وەی ئه سەد بە هاوکاری روسیاو ئێران ،ئۆردۆگان په یوەندی کانی  لە گە ل دە وله تانی سوننه وەک سعودی و میسر  له سه ر  حیسابی گروپه ئیخوانیە کان دروست کردوە به هه مان جۆر خۆی له رووسیاو  رژێمی ئە سەد  وە هە تا ئیسرائیل نزیک کردوە بۆ پاراستنی به رژەوە ندیە کانی.

هه لبه ته نزیک بوونه وەی ئۆردۆگان له گە ڵ رووسیا  ،سوریا وە ئێران وە هه روەها کرینی  سستە می دژە هه وایی رووسی لای هاوپەیمانی ناتو  وە  ئه مریکا وەک لادان له بنه ماکانی ناتو ئه بینرێ بۆیه ڕۆژئاواییکان به دەرچونە وەی ئۆردۆگان خۆشحال نین .

بۆیه دەرچوونه وەی ئۆردۆگان وە ک کاردانه وە له سەر ئاستی کۆ مه ڵگای تورکیا ،هە ر وەک له سەرەتاوە باسمان کرد کۆمه ڵگای تورکی  زیاتروە  تۆخ  تردابه ش کرد به سەر دوو گروپی به رامبه ر یه ک/له گه ڵ و  دژ. به دلنیایی ئه مە ش کاردانه وە کانی زیاتر ئه بێ له سەرهه موو ئاستێ ئه گە رتورکیا بە ردەوام بێ له سەرسیاسەتی خۆی چ له سەر ئاستی نا وخۆ وە دەرەوە .له سەرئاستی ناوخۆ گە ورەترین تحدی بۆ ئۆردۆگان پرسی کوردە که ئه گه ر چارەیه کی ئاشتیانه و عاقلانه نه کات گرفته کانی زیاتر ئه بن .وە له سەرئاستی دەروەش به تایبەت له په یوەند لە گەڵ ناتۆ وە ئە مریکا ،به دلنیایی ریگای پێ نادری هه م له به رەی رووس و ئێران بێت  وە هه م له بە رەی ناتوو ئه مریکا، له به ر ئه وە هه ربه رەیه ک هه لبژێری رووبە رووی کاردانه وەی به رە کەی تر ئە بێ بە جۆرێ شیرینه کەی له تاڵه که ی تاڵ ترە. به ڵام ئه گه ر ئۆردۆگان بتوانێ له ناوخۆی وەلات ئاشتی دروست بکات به چارە سەری راستی له گە ڵ کورد له چوار چێوەی خۆسەری یا  فیدراڵی ئه توانێ رووبه رووی هه رەشه کانی دەرەوە ببێتەوە   ،ئه گەر نا ، واته چارە سەر نە کردنی کێشە ی کورد وە کیشە کانی تری وەڵات هان دەر ئە بێ بۆ دروست بون رەوشێکی وەک سوریا یا لیبیا به پالپشتی لایه نیکی دەرەکی. به کار هێنانی سە رکە وتن بۆ چارەی کیشه کانی وەلات ئە بێته سەرکە وتنی هه موان ئه مجارسە رۆک چونکه سەر کە وتن هه ر ئیمتیاز نیه به ڵکو زیاتر بە رپرسیاریە تیه به رامبە رهە موان، به پێچە وانه ش ئه شێ گە ورە ترین سەرکە وتن له هە لبژاردنا ببێته تراجیدی بۆ هه موان که له میژووی تازە نمونەی زیندو زۆرن وە کاردانە وە ی ناخوازی لێ بکه وێته وە، وە خۆم هیودارم سەر که وتنی ئۆردۆگان ببیته هیز بۆ فەراهەم کردنی ئاشتیە کی پایه دار نه ک شه روبر.