تات‌ها (به تاتی: Irune Tâtun، ایرون تاتون) یا تات‌های جنوبی از اقوام ایرانی‌تبار هستند و به شکل پراکنده و نقطه‌ای در شمال ایران (از آذربایجان تا شمال خراسان) زندگی می‌کنند.

تات‌ها در نواحی دور افتاده و روستاهای صعب‌العبور و حاشیه‌ای، حضور دارند.

تات‌ها چند ویژگی مشترک دارند: 

۱- زبان تاتی، که در تمام مناطق تات‌نشین، وجود دارد. 

۲- منشأ و تبار مشترک که به #مادها بر می‌گردد.

۳- تاریخ و سرنوشت تاریخی مشترک که سبب شده وضعیت تاریخی مشابهی را داشته باشند. 

۴- سنت و میراث فرهنگی مشترک.

اما از آنجا که زبان تاتی، یک زبان غیرمکتوب است. فرهنگ آن‌ها نیز یک فرهنگ شفاهی است. لذا مهم‌ترین و اصلی‌ترین محمل فرهنگی آنها، زبان‌شان بوده که سنت فرهنگی‌شان را در طی سال‌ها و قرون متمادی تا به امروز انتقال داده‌است.

مردمان تات‌ از مسلمان، یهودی، مسیحی و همچنین زرتشتی تشکیل شده است که بیشتر تات‌های ساکن ایران   مسلمان هستند. اگرچه زرتشتی نیز در آنها دیده می شود.

کل جمعیت آنها ۴۰۰ هزار تخمین زده می شود.

 تات ها بیشتر به تالش ها، کردها، گیلک ها، مازندرانی ها، لرها ، سیستانی ها وبلوچ ها که ریشه نژادی مادی دارند وابستگی دارند تاریخی، زبانی و فرهنگی دارند.

▫️ریشه نام و معانی

کلمه تات در ترکی معادل عجم در عربی می‌باشد. بەطوری که اگر کسی قادر به تکلم و فهم زبان ترکی نبود، به او تات می‌گفتند که بیشتر برای مردم ایرانی‌زبان و یک‌جانشین به ویژه کردها و فارس ها به‌کار برده‌اند.

قدیمی‌ترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در این کتیبه‌ها به معنای «اتباع» ، «رعایا» یا کشاورزان استفاده شده‌است.

تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلة ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیە ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می‌نامیدند

ميانِ رشته كوەهاي قفقاز در سراسر راه جادەساحلي خزر جائي كه جادە ساحلي باريكتر مي شود گردنە باريكي بين دريا و كوه وجود دارد كه #دربند ناميده مي شود. در زمان ساسانيان ديوارەاي در اين مكان براي جلوگيری از حملات چادرنشينان شمالی كشيده شده بود.

در زمان كسری انوشيروان اقوام ابخاز و خزر و آلان به ايران هجوم آوردند و در ارمنستان پيشرفت نمودند.

پادشاه ايران سپاه مجهزی برای مقابله با آنان گسيل داشت و اين تهاجم را مغلوب نمود. در اين جنگ دەهزار نفر از آنان اسير سپاه ايران گرديد كه به امر شاه در آذربايجان و نواحی مجاور آن مستقر گرديدند. کسری چندين پادشاهی كوچك در قفقاز به وجود آورد. استحكاومات قلعه دربند را تقويت کرد و سربازان دلاور در آن جای داد و بدين ترتيب سدی در برابر خاقان ترک بوجود آورد.

این احتمال وجود دارد كه تاتها باقیمانده مهاجرانی باشند كه در زمان ساسانيان براي مستحكم كردن قلعەدربند به داغستان کوچ داده شدند.

زبان تاتی ایران یا تاتی جنوبی (به تاتی: Tâti Zobun, تاتی زبون) از دستهٔ زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی است، که در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران نیز ثبت شده‌است. این زبان لهجه های #هرزندی و #کرینگانی نیز دارد.

زبان تاتی از آنجا که یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است به فارسی نزدیکی دارد و به گیلکی و مازندرانی و بخصوص به تالشی بسیار شبیه و به زبان #کردی (گورانی) و اوستایی نزدیکی تام دارد.

یکی از آثار ادبیات تاتی، داستان عاشقانهٔ #عزیز و #نگار است که به زبان تاتی نوشته‌شده است.

مردمان تاتی، فرهنگ اصیل خود را دارند و جشن‌های ایرانی را همواره جشن می گیرند. 

در اینجا به جشن سیزده که در نزد مردمان تات ارزشمند است می پردازیم.

مردم در 13 بدر، در باغ های بزرگ کنار رودخانەها، کە موسوم به خانه رز (xân-a raz) است، جمع می شوند و میهمان طبیعت و در جشنی بزرگ طبق سن و جنسیت خود بازی می کنند.

هدف از این گردهمایی در بطن طبیعت و جشن و شادمانی برای بازگشت حیات، با آغاز بهار است. مردم تاتی معتقدند در روزهای ابتدایی بهار نفس دوبارەای به تن خاک دمیده می شود و شکوفەها و سبزەها رشد دوباره خود را آغاز می کنند.

- مردمان تات نشین خلخال به دلیل بهرەگیری از زبان و پیشینه تاتی احترام خاصی برای عید طبیعت قائل شده و معتقدند در این روز برگزاری جشن نوعی تقدیر از آغاز رویش دوباره طبیعت است.

علاوه بر این نه تنها  نحس بودن عدد 13در این منطقه مورد پذیرش نیست، بلکه همان سابقه باستانی موجب شده است که فرهنگ غربی نحس بودن عدد 13در باور عموم مردم تاثیرگذار نباشد.

رقص هاى تالشى در مناطق مختلف تالش اشکال گوناگونى دارند کەبیشتر توسط زنان حفظ شده است.

این رقص ها در مراحل مختلف عروسى متفاوتند به طور مثال:

«کَترا وشتن» رقص با نوعى قاشق چوبی؛ زمانى که عروس را سوار بر اسب به منزل داماد می آورند، قبل از اینکه پیاده شود، یک نفر با دو کترا در حالى که کتراها را به هم می زند. می رقصد تا کتراهاى چوبى شکسته شود و آن را بالاى سر عروس پرت می کند.

“خنه دوش” (حینا وشتن) رقص با حنا را در شب حنابندان با ظرف حاوى حنا انجام می دهند.

مجمَه دوش رقص با مجمه (سینى بزرگ حاوى میوه، سبزه، شیرینى، پارچه و غیره) را با گذاشتن مجمَه بر سر و در هنگام آوردن عروس به منزل داماد و در مراحل مختلف عروسى انجام می دهند.

چرا وشتَناین رقص بیشتر در تالش جنوبى رواج دارد و با گذاشتن چراغ روشن (چراغ نفتى) بر سر می رقصند. حفظ تعادل در این رقص و در مجمه وشتَن، رقص با مجمه، بسیار هنرمندانه و جالب است.

رقص جمعى رقص هاى تالشى به صورت تکى و دو به دو انجام می شوند. البته تعداد رقصندگان زیاد است.

همانند رقص هاى کردى در تالش تنها در تالش شمالى (آستارا و لنکران) انجام می شود و همچنین نوعى رقص گروهى در روستاى سپاردى لنکران دیده است که پنج زن همراه نواختن دایره و خواندن دسته جمعى مى رقصند.

در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین‌کننده ایی در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا کرد.

ضد اطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چی‌های ایرانی متوجه تحرکات و برنامه‌های عملیاتی ارتش و سپاه ایران می‌شدند.

نیروهای ایرانی از هر کدام از گویش‌ها و زبان‌های ایرانی برای مکالمات بیسیم چی‌ها استفاده می‌نمودند، توسط استخبارات و ضداطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه می‌شد.

اینکه از گویشوران زبان تاتی در دو سوی بیسیم‌های نیروهای ایرانی استفاده شد و ارتش بعث عراق و هیچ‌یک از هم پیمانانش تا پایان جنگ نتوانستند، مکالمات اطلاعاتی - عملیاتی ایران را رمزگشایی کنند.

این بیسیم چی‌ها از سه روستای #وفس و #گورچان (فراهان) و #چهرقان (#گوران) استان مرکزی انتخاب شده بودند.

در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این روستاها و افشای این موضوع، از مردم و شهدای این دو روستا قدردانی کرد.

▫️منابع:

-مقدمه فقه اللغه ایرانی نوشته ارانسکی 

-تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد 

- ایران امروز نوشته اوژن اوبن 

- سنگلاخ نوشته محمد مهدی استرآبادی 

- کوچ و اقتصاد شبانی در دامنه‌های البرز نوشته برنارد اورکاد 

- سفارت نامه خوارزم نوشته رضاقلی هدایت

- سرزمین قزوین نوشته پرویز ورجاوند 

- خاطرات و اسناد نوشته ناصر روایی 

- تاریخ شروان نوشتنه مینورسکی 

- لفظ تاجیک و تات نوشته محیط طباطبایی

- لغت‌نامه دهخدا 

- دیوان واژگان ترک نوشته محمود کاشغری 

- تاتی و هرزنی نوشته عبدالعلی کارنگ

- مدار الافضل نوشته الله‌داد فیضی سرهندی