پرسیاری سەرەکی کە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە دیاریکردنی سروشتی مەعریفە بریتییە لە "بۆچی فێردەبم، بۆچی پێویستم بە فێربوونە؟" پرسیارێکە کە ڕەنگە زۆربەی خەڵک لە خۆیان کردبێت. دەیانەوێت بزانن بۆچی فێربوون گرنگە ئایا تەنها بۆ چێژبینیە، یان لەبەر پێویستییە، یان ڕوونتر بڵێین ناچاری زانینی زانستین. 

بەها و مانای هەموو شتێک ئەوەیە بپرسین "ئەمە بۆچییە؟ یان چییە؟" وەڵامی پرسیارەکە لە تەرازوودا بەها و مانای دەبێت. چونکە هەموو شتەکان ناتوانن بوون و نەبوون و ناسنامەی ڕاستەقینەی خۆیان جێگیر بکەن بەبێ ئەوەی مانا و جەوهەرییان هەبێت. چونکە حەقیقەت ڕاستی خۆی لەدەست دەدات کاتێک تووشی دەستێوەردان دەبێت. بە واتایەکی تر لە بوونەوە دەڕوات بۆ هیچ، لە ڕاستییەوە بۆ درۆ، لە مانا بۆ ماددە. ئەگەر مەعریفە حەقیقەت بێت، دەتوانێت بە بەبێ دەستێوەردانی پاڵنەرە جۆراوجۆرەکان بوونی خۆی بپارێزێت. ئەگەر بوونی زانست لە پاکی مەعریفەوە سەرچاوەی گرتبێت، ئەوا لە ئەنجامی نەبوونی مەیلی پاکی لە نیەت و لە ڕێگەی تێکەڵکردنی نیازمەندییەکانی زانین، ناڕاستی دێتە ئاراوە.

کاتێک سەیری ژیانمان دەکەین، زۆر کەس بەمەبەستی چارەسەرکردنی کێشەکانیان یان دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکانیان ناچارن خۆیان بدۆزنەوە، چونکە ڕووبەڕووی دووڕیان و سەختی جۆراوجۆر دەبنەوە. ئەو کات مەعریفە لە وەزیفەی مەعریفیبوون دوور دەکەوێتەوە و دەکەوێتە شوێنی کار لەبری پێداویستی و کەرەستە. زانین لە ئازاد دەگۆڕێت بۆ کۆیلە. لەگەڵ نەمانی بەشە ڕۆحییەکەی مەعریفە، بوونەوەرێکی ڕۆحی دەبێتە بوونەوەرێکی ماددی. پاشان، ئەم ئەنجامەی خوارەوە بەدەست دێت، چالاکییە دەروونییەکانی وەک زانین و فێربوون و بیرکردنەوە دەبنە چالاکیەکی پێویست کە خۆبەخشانە نییە، بەڵکو بە ناچاری ژیان و بارودۆخەکانەیەتی؛ بەڵام ئەو خۆشبەختی و بەختەوەرییەی مرۆڤ کە لە ئەنجامی زانین و مەعریفەوە دێتە دەرەوە، ئایدیالی سەرەکییەکەیەتی و تاکە ئایدیالی مرۆڤێکی ئاساییە. سروشتی مرۆڤە کە بیەوێت دڵخۆش بێت و چێژ لە ژیان وەربگرێت. بەختەوەری و خۆشگوزەرانی لە توانا مەعریفیەکانی مرۆڤەوە سەرهەڵدەدات. ئەمەش بەو مانایەیە کە مرۆڤ بە سروشتی خۆی دەیەوێت بزانێت و بوونێکە کە بەرزترین ئارەزووی زانینی هەیە، کەواتە ئەم پرسیارەی خوارەوە لە کارنامەی ئێمەدایە: ئەگەر خۆشەویستی زانین و ئارەزووی زانین سروشتی مرۆڤ بێت، ئایا ئەمڕۆ سروشتی مرۆڤ گۆڕاوە؟ وەک ئەرستۆ باسی تایبەتمەندی ئەو کەسانە دەکات کە حەقیقەتیان خۆشدەوێت و خولیای مەعریفەیان هەیە، بەوەی کە ئەوان تەنها لە پێناو زانیندا زانین دەوێت. چونکە لای ئەرستۆ بەختەوەری مرۆڤ چ لەڕووی ڕۆحی خۆی و چ لەڕووی بەختەوەرییەکەیەوە، زانین و فێربوونە؛ بە کورتی پەیوەستە بە زانستەوە. مەعریفە لە سەرچاوەی مەعریفەیەوەیە، لە بنەڕەتدا تاکە مەبەستی مرۆڤ لە مەعریفە و فێربوون گەیشتن بە مەعریفە یان بەختەوەریی.

لە ئەنجامی مۆدێرنیزاسیۆن، مرۆڤی مۆدێرن زانستی کردووە بە ئامرازێک بۆ جێگرەوەی کاری دەستی و پارە پەیداکردن نەوەک زانین. مەعریفە لە باڵاتربوونەوە بۆ کەمتەرخەمی و ڕووکەشسازییەوە گۆڕاوە؛ مرۆڤایەتیی بەرەو نزمبوونەوە پێشکەوت. لە ڕوانگەی سروشتی مەعریفەوە، مۆدێرنیزم نەچووەتە ناو سەردەمی مەعریفەوە، بەڵکو هاتۆتە سەردەمی نەزانی و چەوساندنەوەی عەقڵیی و ویژدانیی. داهاتی زانست کۆکردنەوەی سامانە، بەرهەمی زانستیش تاریکی و چەوساندنەوەیە بە جۆرێکی دیکە. زانین و ئامانجی زانینی لەدەستداوە، هەروەها سروشتی بۆ نائامادەیی هەمیشەیی بوون گۆڕاوە. وەک ئەرستۆ دەڵێت، مەعریفە، سەرچاوەی چەوساندنەوە و تاریکی بوو نەوەک سەرچاوەی حیکمەت. مۆدێرنینت داهاتووی کاڵ کردۆتەوە، نەک تەنها هیوای کوشتووە، بەڵکو بوونی مرۆڤگەرایی کوشتووە کە زانست ناوەندی ئایدیاڵ یان بنەڕەتی ژیانە، دایکە زەوی پیس کرد، کە ئەو ئاو و هەواکەی ژیانی ئێمەی پێوە بەندە، کوشتنی ئاژەڵ و مرۆڤ و ڕووەک و درەخت و هۆکاری گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا و سەرهەڵدانی نەخۆشی و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆس. وردتر بڵێین "مەعریفە"ی ئەمڕۆ پێشەنگی بۆمب هاوێژەکان بووە، لەبری ئەوەی دڵنەوایی و ئارامی بە خەڵک ببەخشێت، ترس و ترس و دڵەڕاوکێی دروستکرد. لەبری زەردەخەنە، غەمگینیی دروست کرد. مەعریفە جەوهەر و حەقیقەتی خۆی لەدەستداوە. هاوشانی "جەوهەر" ئەو "هەبوویی"ەی کە دەوترێت مەعریفەی بوونی هەیە بەهای نەماوە. مەحاڵ بوو بانگەشەی ئەوە بکرێت کە مەعریفەیەک هەیە کە سروشت لەناو دەبات، واتە مەعریفە لە بوونەوە گۆڕاوە بۆ هیچ.

مەعریفەی مۆدێرن ڕێگەی بۆ لەناوبردنی مرۆڤ خۆش کردووە نەک ڕزگاربوون و ملکەچکردنی لاوازەکان لەلایەن بەهێزەکانەوە. لە دونیای نوێدا لەبری یاسای مرۆڤ، یاسای جەنگەڵ حوکمڕانی دەکات، بەهێز بێ هێزەکان دەخوات. سروشتی ڕاستی و دادپەروەری و هەروەها زانین بە یاسای دارستان دیاری دەکرێت. ڕاستی یان ڕاستییەکان لەسەر تەرازووی زاڵ سەنگ دەکرێن. مەعریفە حەقیقەت و جەوهەری خۆی لەدەستداوە؛ چونکە زانستی ئەمڕۆ لەسەر مانا بنیات نەنراوە، بەڵکو لەسەر ماددە بنیات نراوە؛ بیری لە ماددە دەکردەوە نەوەک لە مانا. ئەنجامەکەی دروستکردنی پێویستی زانین بوو.، نەوەک زانین بۆ زانین. مەعریفە لە مادەوە بۆ مانا نەچووە، بەڵکو لە مانا بۆ ماددە هەنگاوی نا، واتە لە سەرەوە بۆ خوارەوە. وەک ئەوە وایە لە ماناکە، کە ڕاستی و جەوهەری شتەکانە، بۆ ئەو ماددەیەی کە پێکهاتەیە، یان لە دەربڕینێکی دیکەدا، لە جەوهەر-خودەوە، بۆ ماددە.

کاتێک پرسیار لەبارەی سروشتی ڕاستی یان جەوهەری ڕاستی دەکرێت، زۆربەمان وەڵام دەدەینەوە کە هەمان سروشتی "ڕاستی"یە. کەواتە "چی ڕاستە، پێوەرەکەی ماف چییە و بە کێ و بە پێی چی دیاری دەکرێت، یان حوکم و بڕیاری گەلێکی دیاریکراو یان کۆمەڵگایە؟" پرسیارەکانی وەک بیرکردنەوە لە سروشتی مەعریفە و زانین، وردتر بڵێین، ڕاستی و ئایدیالی مەعریفە چییە؟ بیرکردنەوە و گەڕان بەدوای وەڵام بۆ پرسیارەکانی وەک گەڕان بەدوای چارەسەر و بەکارهێنانی زانیاری هەواڵگری وەک بەها کێشەیەکی کوشندەیە بۆ ئەمڕۆی ئێمە. چونکە ئەم جۆرە پرسیارە هاوتایە لەگەڵ گەڕان بەدوای حەقیقەتدا و پەیوەندییەکی نزیکی بە ماف و مافەکانەوە هەیە؛ چونکە بوونی حەقیقەت واتە بوون و زامنی ماف و مافەکان بەگشتی؛ واتە ڕاستی مافەکان نامێنن و نادادپەروەری لە ڕێگەی دەرکەوتنی درۆوە سەرهەڵدەدەن.

لە ئەنجامی لادانی مەعریفە لە حەقیقەت، بوونی "ئازادی بێ سنوور" دێتە بەرنامەی کار و پەیوەندی کۆمەڵایەتی- یاسایی دەشکێنێت. بەم شێوەیە دەسەڵاتی یاسا بە ئازادی بەدەست دێت. هەڵە و نادادپەروەری، تاوان و خراپەکاریی، وەک کردەوەی نائەخلاقی، لە ژێر پەردەی "ئازادی"دا، ڕۆڵی یاسا وەک زامنکاری داب و نەریت و ڕێسا کۆمەڵایەتییەکان لەناو دەبات. جیاوازی منداڵ لەگەڵ دایک و دایک لەگەڵ باوک و ژن لەگەڵ پیاودا ڕاڤە دەکات. وەک منداڵێک، دایکێک، ژنێک، بەناوی ئازادی کەسییەوە، دەچێتە ناو هێزێکی سەربەخۆبوون بەرامبەر بەو کەسانەی کە لە خۆی گەورەتر و پێگەیشتووترن. بێگومان نابێت چەمکی تاکی سەربەخۆبوون لەگەڵ چەمکی ناکۆکبوون لەگەڵ گەورەکاندا لە زیرەکی و تەمەندا تێکەڵ بکەین. پێویستە خەڵک و هاووڵاتیان ئاگادار بکرێنەوە لە ڕاستی و سروشتی ئازادی بەرامبەر ئەو کردانەی کە نیشان دەدەرێن دەرهاویشتەی ئازادییە. بێگومان کێشەی ئازادی یەکێکە لە گرنگترین کێشە فەلسەفی و ژیانی سەدەی بیست و یەک، بە لەبەرچاوگرتنی ئەگەری کۆیلایەتی ببێت بە ئازادی، یان ئازادی ببێت بە کۆیلایەتی، پرۆسەکە بەناتەواوی تەواو دەکرێت. ئەگەر بڵێین ئەوە تاکە گەرەنتییە کە دەتوانین بەدەستی بهێنین ئازادی ڕاستەقینە و ڕۆشنگەری ڕاستەقینە بە بیرکردنەوەیەکی نوێ لە ڕاستی و جەوهەری ئەو بوونانەی کە پێشکەش دەکرێن. چونکە بەهای ژیانمان یەکسانە بەو ڕادەیەی کە دەتوانین ژیانمان مانادار بکەین. وەک سوکرات دەڵێت: "ژیان شایەنی ئەوە نییە بەبێ پرسیار و کتێب بژیت".

بەکورتی حەقیقەت پاڵنەری ماف و دادپەروەرییە، لەکاتێکدا درۆ پاڵنەر و هۆکاری نادادپەروەری و نادادییە. ئەگەر ئامانجی مەعریفە فێربونی مەعریفەییە، ئەوا ئامانج دەبێت بە پێی زانین بژین. زانین، بەرهەمی پێویستی، دەبێت وەک بەرهەمی خۆشەویستی و ئارەزووی دەربکەوێت، نەک تەنیا مەبەست لێی گەیشتن بە فەزیلەتی زانین بێت. واتە بە کەسێک بڵێیت بۆچی زانست دەخوێنیت؟ بۆئەوەی کاتێک لێیان پرسیم، زانست دەخوێنم بۆ ئەوەی بزانم، ئامانجیشم لە خوێندنی زانستدا تەنها زانینە.

-کتاب معرفت شناسی. نویسنده : لیندا زاگزبسکی. مترجم : کاوه بهبهانی. ناشر: فیدی پلاس.١٣٧٩.

-کتاب معرفت و معنویت. مؤلف: سیدحسین نصر. ناشر: سهروردی. مترجم: انشاء‌الله رحمتی. ویراستار:محمدجعفر صدری. سال چاپ: 1388

-كتاب نظريات التعليم. دراسة مقارنة. ترجمة. د. علي حسين حجاح. مرتجعة. د. عطية محمود هناز دار الطبع. عالم المعرفة 1970.

-عنوان الكتاب: المنهج معرفة المعرفة: أنثروبولوجيا المعرفة. تأليف: إدغار موران. ترجمة: د. جمال شحيد. الناشر: المنظمة العربية للترجمة - مركز دراسات الوحدة العربية. سنة 2010.

-The Book of Knowledge between the ‘Old’ and the ‘New’ World: history of an encyclopedia Gabriela Pellegrino Soares - UNIVERSITY OF SAO PAULO TRANSLATION:Eoin O'Neill TOPIC:Publishing PLACE :Europe - South America - North America PERIOD :The Consolidation of Mass Cultures DOI:10.35008 NOVEMBER 2021