کاتێک کە هەر میللەتێک خاکەکەی داگیر دەکرێت، داگیرکەر هەوڵدەدات هەموو سیمای ئەو نەتەوەیە لە شوێنە جوگرافیەکان بسڕێتەوە، جا بە گۆڕینی ناوی بەرزایەکان بێت، وەکو شاخی گردمەندیل کرابوو بە گردەمەند. گۆڕینی ناوی شارەکان، وەکو شاری کەرکوک کرا بە تامیم. کۆبانێ کرا بە عینوئەلعەرەب. هەولێر کراوە بە ئەربیل، یان گۆڕینی ناوی گەڕەکەکان بێت، تا دەگات بە گۆڕینی ناوی سەرچاوە ئاویەکان و ڕووبار و دەریا و ئۆقیانوسسەکان. 

ئاوی وان، کە تورکیا پێ دەڵێت ڤان، کە دەبێت بە دیجلە و فورات، تا دەڕژێتە شەت ئەلعەرەب، سیمای ناوی کوردیی پێوە دیار نییە، بێگومان ئەوە هەر لە گۆترە نەکراوە، ئەڵبەتە  بڕگەیەک بووە لە پلان و ستراتیژیەتی پاکتاوی نەژادی و ناوچەیی، داگیرکردنی خاک و سڕینەوەی سیمای کوردیی بە ئاوی وان و ناوچەکە، کە هەر چوار لا  سوریا، عیراق، ئیران و تورکیا کۆکن و کۆک بوونە لەسەری. پرسی گۆڕینی سیمای کوردی بە ئاوی (وان)، لەگەڵ کاتدا لای میللەتی کوردیش ئاسایی بووە و لەبیری چۆتەوە، بۆیە هەنووکە تێبینی ناکرێت، ئەو مەسەلەیە لە دنیای میدیای کوردیی ئەمڕۆدا بایەخی پێ بدرێت یان  بورژێندرێت. 

 

شەت ئەلعەرەب بە درێژایی ٥٠ میل سنووری ئیران و عیراق پێکەوە دەبەستێتەوە، دواتر دەڕژێتە کەنداوی فارس، عەرەبیش پێ دەڵێت، کەنداوی عەرەبی، واتە کێشەکە تەنیا لەسەر کۆنتڕۆڵ کردنی ئاوەکە نییە، ئەڵبەتە لەسەر ناوەکەشیەتی، کە ناسنامەی نەتەوەیی هەڵبگرێت. کێشەی ئەم ئاوە لەدێر زەمانەوە لەنێوان ئیمپراتوریەتی سەفەوی و عوسمانیدا هەبووە. بەگوێرەی سەرچاوە مێژوویەکان بێت، ئەو کات ئیمپراتوریەتەکان لەنێو خۆیاندا ڕێککەوتون، کە چەند رێکخراوێک دامبەزرێنن، بۆ ڕێککەوتن لەسەر پرسی ئاو، لەسەر بیناغەی یاسای بیزەنتی یان  ئیسلامی، یان ئیرانی و هەنلیستی و لەژێر دروشمی ( عەدالەت بۆ هەمووان یان ناعەدالەتی بۆ هەمووان)، دەست بکەن بە بەرێوەبردن و سەرپەرشتی کردنی ئاوی وان و شت ئەلعەرەب، دابەش کردنی لەنێوان سنووری دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی سەفەوی و عوسمانییدا. 

لەسەرەتای سەدەی ڕابردوودا دوای ڕووخانی، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و بچووک بوونەوەی سنووری دەسەڵاتی، یاسای ئیسلامی و بێزەنتی و هیتر باوی نەما، بۆ ئیدارەدانی ئاوی وان و شەت ئەلعەرەب لە ناوچەکە. ئیمپراتوریەتی عوسمانی لە دەوڵەتی نەتەوەیی کەمالیستی تورکیا بەرجەستە بوو، یاسای تازە داڕێژرا، کە زێتر بۆ چەسپاندنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی تورک لە تورکیا خرا بواری کار پێ کردن، ئاوی وان سیمای تورک بوونی پێبەخشرا، یەکێک بوو لەو پرسانەی کە  بەگوێرەی بەرژەوەندیی نەتەوەیی تورک مامەڵەی لەگەڵدا کرا. (ئیران و عیراق و سوریای) نوێ، واتە فرەنسا و ئینگلیز و ئیران ڕووبەڕووی گرفتی ئاو بوونەوە لەگەڵ تورکیا، هەوڵیان دەدا بەگوێرەی یاسای تازەی تورکیا و یاسای خۆیان لەگەڵ تورکیای کەمالیستی نەتەوەیی، ڕێکبکەون بۆ دابەش کردنی ئاوی وان و شەت ئەلعەرەب. 

بەگوێرەی هەندیک سەرچاوەی مێژووی بێت، لە سەدەی شازدەدا ئیران سوودمەنترین لایەن بووە لە ئاوی شەت ئەلعەرەب و کۆنتڕۆڵی کردووە، بەڵام دواتر بەهۆی فرەوان بوونی سنووری دەسەڵاتی ئیمپریاتۆریەتی عوسمانی، ئیران دەسەڵاتی کەم بۆتەوە، تا ساڵی ١٥٥٥ لە ئەماسیا شا تەهماس و سوڵتان سلێمانی قانونی " پەیمانی ئەماسیا" یان واژۆ کردووە. بەگوێرەی ئەو ڕێککەوتنە سنووری دەسەڵاتی یەکتریان لە ناوچەکەدا دەستنیشان کردوە.

 لە ساڵی ١٧٣٦-١٧٤٧ نادر شای ئیرانێ، بە واژۆ کردنی  پەیمانی "کێردین" لەگەڵ عوسمانیەکان، دووبارە شەت ئەلعەرەبی کۆنتڕۆڵ کردووە. لە ١٨٢٣ پەیمانی "ئەرزڕۆم" لەنێوان پاشای قاجاری ئیرانی و عوسمانیەکان واژۆ کرا. لە ساڵی ١٨٤٧ دووبارە گرفتی شەت ئەلعەرەب هەبوو، بە ئامادە بوونی نوێنەری ئینگلیز و ڕوسیا و پاشای قاچار و عوسمانیەکان، ڕێککەوتنی ئەرزڕۆم نوێ کرایەوە بەڵام دواتر دووبارە ناکۆکی کەوتە نێوان عوسمانیەکان و پاشای قاچار لەسەر هەمان پرس، بۆیە بریتانیا لە ساڵی ١٨٥١ گوتی، کێشەی سنوور لەنێوان ئەو دوو ئیمپراتۆریەتە ناگات بە ئامانچ، ئەگەر بە بڕیاری یەکلاکەرەوەی بریتانیا و ڕوسیا نەبێت. لە ساڵی ١٩١٣ ئەوان سنوورەکەیان دیاری کرد، بەڵام پاش جەنگی یەکەمی جیهانی، هەموو ئەو ڕێککەوتنانە پوچەل بوون، ئەو گرفتە ڕووبەڕووی شای ئێران بۆیەوە و دواتریش ڕووبەڕووی کۆماری ئیسلامی ئیرانی ئەمڕۆ بۆیەوە. 

پرسی ئاو لەنێوان حکومەتی عیراق و کۆماری ئیسلامی ئیراندا،

شەت ئەلعەرەب بۆ عیراق سەرچاوەیەکی ئابووریی گرنگە، تەنیا دەروازەیەکە کە عیراق بە کەنداوی عەرەبی و ئوقیانووسەکان دەبەستێتەوە. عیراق ئەو دەروازەیە بۆ بازرگانی و ناردنی کاڵا و هاوردە کردنی لە دەرەوەی وڵات بەکار دەهێنێت، بەتایبەتی ناردنی نەوت.  لەگەڵ ئەوەی ئیران خاوەن دەروازەی ئاوی دییە، بەڵام هەمیشە دەستی لە شەت ئەلعەرەب هەڵنەگرتووە، بەروبوومی وەک نەوتی لەو دەروازەیەوە گەیاندۆتە دنیا، بەپێچەوانەش کاڵای پێویستیشی لەم دەروازەیە هاوردە کردووە، بۆیە لەگەڵ ئەوەی کە حکومەتی عیراق دەستکەلای ئیرانە، بەڵام تا هەنووکەش، ئیران خۆی دوورەپەرێز گرتووە، لە هەر ڕێککەوتنێک لەسەر ئەو بابەتە، کە سەدا سەد لەبەرژەوەندیی تاران نەبێت، لەبەرئەوەیە  لە ٢٠ ساڵی ڕابردوودا بەغداد هەمیشە گرفتی ئاوی شەت ئەلعەرەب و دیجلە و فوراتی هەبووە لەگەڵ تاران. 

ئیران دەزانێت تەنیا سەرچاوەیەکی ئاو کە عیراق هەیبێت، دیجلە و فوراتە، بەڵام ئیران ئەوەندە بەنداوی دروست کردوە کە بۆتە هۆی کەم ئاوی لە عیراق.  ئیران پرۆژەیەکی ئاوی بەدەستەوەیە لەژێر ناوی "مۆدرن" بۆ گەشەپێدانی کشتوکاڵ لە ئیران.  لەژێر ناونیشانی ئەو پرۆژەیەدا لە ساڵی ١٩١٩دا ئیران پلانی دروست کردنی ١٠٩ بەنداوی دی بۆ گلدانەوەی ئاو لە ماوەی دوو ساڵدا لەسەر ڕووباری دیجلە و فورات ئامادە کرد و ئاوە زیادەکەشی بەسەر ناوچەکانی دی نێو ئیران دابەش کرد، هەروها ئیران بەبێ گوێدانە یاسای نێودەوڵەتی، ژێربەژیر هەوڵی گۆڕاینی ئاراستەی ئاوی دیجلە دەدا.  

ئیران ئاوی زێی بچووک و ڕووباری سیروان لە باشووری کوردستان بەهی خۆی دەزانێت، لەبەرئەوەی سەرچاوەکەی لە شاخی زاگروسی ئیرانە، بۆیە تاران ئاوی زێی بچووکی کەم کردۆتەوە و دەیڕێژەتە دەریاچەی ڕەزایێ و ئاوی سیروانیش بۆ پڕۆژە ئاویەکانی سەرپۆلی زەهاب بەکار دەهێنێت. ئەم پلانانەی ئیران هیج پەیوەندیەکی بە بوونی هیج حزبێکی کوردیەوە نییە، ئەڵبەتە پلانێکی ستراتیژی درێژخایەنە، بەڵام دەسەڵاتدارانی بەغداد و هەرێم، لە بۆڵەبۆڵ بەو لاوە بۆ ئایندە هیچ پلانێکیان نییە بۆ کۆکردنەوەی ئاو، یان ڕووبەڕوو بوونەوەی گرفتی گۆڕان لە ژینگەدا بەهۆی گۆڕان لە سروشتدا کە لە ئایندەدا چاوەڕوان کراوە. 

هەنووکە ڕووباری سیروان و زێی بچووک، بە ڕێژەیەکی بەرچاو ئاویان کەم بۆتەوە. نەفەقی ئاوی "نەوسود" کە ١٠کم لە بەنداوی "داریان" دوورە،  کە ئیران  هەوڵدەدات لەڕێگەی ئەو بەنداو نەفەقە، ئاوی سیروان بە ئاراستەی کرمەشان و ناوچەکانی دی ڕۆژئاوای ئیران ببات. بەنداوی "کولسا" لە ناوچەی سەردەشت ڕیژەی تەوژمی ئاوی زێی بچووکی لە سەدا هەشتا کەم کردۆتەوە. کەم بوونەوەی ئاوی ئەو ڕووبارانە بێگومان کاردانەوەی لەسەر شەت ئەلعەرەبیش هەبووە. بەگوێرەی ئاماژەی شارەزاییان کە بەدواداچوون لەو بوارەدا دەکەن لەسەر ئاستی دنیادا، پێیان وایە کە بۆ باشووری کوردستان کاردانەوەی نەک تەنیا لەسەر کشتوکاڵ، پڕۆژەی ماسی گرتن، یان گەشتوگوزار  و کارەبا هەیە، بەڵکو کاردانەوەی لەسەدا سەدی دەبێت لەسەر ڕێژەی ئەو ئاوەی کە بۆ خواردنەوەش بەکاردەهێنرێت، بۆیە ئەوان پێیان وایە کە لە ساڵانی داهاتوودا ئەو مەترسیە لەسەر باشووری کوردستان لە هەڵکشانی زێتر دەبێت. 

لە ساڵی ٢٠١٩دا عادل عەبدول مەهدی، داوای لە ئیران کرد، بۆ چارەسەر کردنی پرسی ئاوی شەت ئەلعەرەب بگەڕێنەوە، بۆ ڕێککەوتنی ساڵی١٩٧٥ی نێوان شا و حکومەتی بەعس، کە لە بەرامبەردا ئاشبەتاڵی شۆڕشی کوردی بە نێوچەوانەوە بوو، بەڵام ئیران هەرگیز بەو ڕێککەوتنە ڕازی نابێت، لەبەرئەوەی جەنگێکی هەشت ساڵەی لەگەڵ حکومەتی سەدامدا لە پێناو هەڵگیرسا، کەچی دەسەڵاتدارانی بەغداد پێیان وایە، ئیران ئەوەندە غەشیمە، لەبەر چاوی ڕەشی ئەوان، بەو ڕێککەوتنە ڕازی دەبێت و بەخۆڕایی، ئەوان دەکاتە شەریکی خۆی لە پشک و بەرێوەبردنی ئاوی شەت ئەلعەرب!  

تەنیا یەک نموونە، کارەساتی "بەسرە" بەهۆی ئاوی پیس

لە ساڵی ٢٠٠٩ و ٢٠١٥ دا گەلانی عیراق لە باشووری عیراق تووشی کارەساتی مەزن هاتن لە ئەنجامی بەکارهێنانی ئاوی پیس. لە ساڵی ٢٠١٨دا ١١٨،٠٠٠ هەزار کەس ڕوویان لە نەخۆشخانەکانی بەسرە کرد کە لە ئەنجامی بەکارهێنان و خواردنەوەی ئاوی پیس تووشی سکچوون، ڕشانەوە، لەش خوران و ئازار ببوون. دەزگاکانی تەندروستی عیراقی لە میدیاکانی عیراقدا بە ئاشکرا بە فەرمی لە ١٦/٨/٢٠١٨دا ڕایانگەیاند، کە ئەو کارەساتە لە ئەنجامی ئاوی پیسی بەسرە ڕوویداوە، واتە حکومەتی عیراق دوای دوو دەیە نەیتوانیوە ئاوی خواردنەوە بۆ عیراق و بەتایبەتی بۆ بەسرە دابین بکات. 

بەگوێرەی ڕاپۆڕتی نەتەوە یەکگرتووەکان بێت، ئاوەکە تەنیا پیس نەبووە، بەڵکو نەوتی ئەو ناوچەیەش لەگەڵ ئاوەکە تێکەڵ بووە. لە ٢٩/١٠/٢٠١٨دا ڕێکخراوی (هیومەن ڕایتس ۆتچ ) چاودێری مافی مرۆڤ، لە ڕاپۆرتێکی ڕایگەیاند کە نەوت و گازۆلین تەنیا ٢٠٠م نزیک لە شەت ئەلعەرەب، دەڕژایە نێو ئاوەکە، هەروها ئاوی زێرابی ناوچەکەش تێکەڵ بە ئاوی خواردنەوەی خەڵک ببوو، ئەم ڕووداوانە  نە حکومەتی عیراقی نە نەتەوە یەکگرتووەکان، تا ڕوودانی کارەساتەکە، هیچ ڕاپۆرتیکیان لەسەر ئەو بابەتە لە میدیاکاندا بڵاو نەکرد بوو، لە کاتێکدا وەک ڕۆژی ڕووناک ڕوونە، کە ئاگاداری ئەو مەسەلەیە بوونە، بە دڵنیایەوە ئەو زانیاریانە، کەس لە گیرفانی خۆی دەری نەهێناوە، ئەڵبەتە هەمووی بە دۆکیومێنت کراوە و لە دنیای ئەنتەرنێتدا بە زمانی، ئینگلیزی و عەرەبی و فرەنسی و هیتر بڵاو کراوەتەوە. 

لەدەرئەنجامدا دەردەکەوێت، کە پرسی ئاو لەنێوان عیراق و ئیران و تورکیا ڕەگێکی مێژووی هەیە، تا ئەمڕۆ چارەسەر نەکراوە. ئەوەی خاوەن سوپا و چەکی بەهێزە، ئێستاش لەو ئاوە پشکی شێری بەردەکەوێت. ئەوەی نەیتوانیوە لەسەر پێی خۆی ڕابوەستێت، وەک عیراق و سوریا کە لە هاڤرکێدا لەسەر ئاستی ناوچەکەدا دۆڕاون، ئەوا بێگومان چۆن کۆنتڕۆڵیان بەسەر خاکی خۆیاندا نییە، بەهەمان شێوە کۆنتڕۆڵیان بەسەر ئەو ئاوانەدا بەو ئەوندازەیە نییە کە دەبێت هەبێت. 

حکومەتی عیراق نەک هەر نەیتوانیوە پرسی ئاو لەگەڵ تورکیا و ئیران یەکلایی بکاتەوە، بەڵکو نەیتوانیوە ئاوی پاک بۆ خواردنەوە کە بچووکترین مافە سەرەتاییەکانی گەلانی عیراقە دابین بکات.  گرفتی ئاوی خواردنەوە یەکێکە لە کێشە هەرە گەورەکان، کە گەلانی عیراق تا هەنووکە بەدەستیەوە دەناڵێنن، لە دوای ٢٠٠٣ وە تا ئەمڕۆ ئەو گرفتە چارەسەر نەکراوە، ئەو حکومەتانەی کە یەک لە دوای یەکدا هاتوون، نەیان توانیوە تەنیا ئاوی پاک بۆ خواردنەوە دابین بکەن، ئەو کێشەیە چارەسەر بکەن، کەچی حەلبوسی سەڕۆک پەرلەمانی عیراق، بەسەر هەموو ئەو ڕاستییانەدا باز دەدات، ئۆباڵی نەبوونی ئاو، کێشەی ئاو لەگەڵ ئیران و عیراق و تورکیادا دەخاتە ئەستۆی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)!