لە ڕوانگەی ماددە و تێگەیشتنی مرۆڤ لە ماددە و تێگەیشتنی پەیوەندی نێوان ماددە و ماددەیە، یەکەم شت کە مرۆڤ دەتوانێت لە ڕێگەی پێنج هەستەکەیەوە هەستی پێبکات ماددەیە، و لێکدانەوەی جۆراوجۆری بۆکردووە، دەتوانرێت بڵێین گەڕانی مرۆڤ بۆ جیهانی ماددی بنەمای دروستبوونی فیزیا بووە. ماددەکان پەیوەندییان بە یەکەوە هەیە. هەموو ماددەکان لە پەیوەندییەکی هۆکار و کاریگەریدا بەیەکەوە گرێدراون و هەموو مادەکانی ناو گەردوون یەکپارچەن و لە نزیکەوە بەیەکەوە گرێدراون. هیچ ماددەیەک ناتوانێت بە شێوەیەکی سەربەخۆ بوونی هەبێت بەبێ ئەوەی پشت بە هیچ ماددەیەکی تر ببەستێت، جگە لە نۆمینە، کە ماددەیەکی شینەکراوەی تیۆری هادیگەرییە بۆ بوون، ئەوانەی دیکە ئەم جۆرە پەیوەندییە لە نێوان ماددەکاندا جۆرێک لە پەیوەندی یاسایی پێکدەهێنێت و ئێمەش ئەم یاسایە پەیوەندییە بە فەنکشن ناودەبەین. پەیوەندی (کارکرد)ی ژمارەیی نێوان ماددەکان راستەوخۆترین رێگایە بۆ دەربڕینی پەیوەندی نێوان ماددەکان، ئەمەش دەربڕینی ماتماتیکی پەیوەندی نێوان ئەم ماددانە، ئێستا ئەم پەیوەندیانە یاسان لە گەردوون، ئەمەش لۆژیکی خۆناسینە بە یاساکان. بۆ نموونە دەربارەی پەیوەندی نێوان لۆژیک و ماتماتیک، ئەگەر کۆمپیوتەر وەک نموونە وەربگرین، کۆمپیوتەر ماددەیەکی بێ گیان و بێ ئاگایە، ئەگینا چۆن دەتوانێت مامەڵە لەگەڵ ئەو هەموو کێشەی بیرکاریدا بکات؟ بۆ ئەمەش با لە خاڵی لۆژیکییەوە دەست پێ بکەین. بەگشتی ئێمە تەنها دوو حاڵەتمان لە سووڕەکەدا هەیە، ئەڵقە یان بەستراو، ڤۆڵتیەی بەرز یان ڤۆڵتیەی نزم، کێڵگەی موگناتیسی بەرز یان کێڵگەی موگناتیسی نزم. ئەگەر ئەم دوو حاڵەتە بە ژمارە دەرببڕین، 1 یان 0، مانای وایە کۆمپیوتەرەکە هەیەتی تەنها یەکێک و تەنها دوو حاڵەت "دەناسێتەوە": پووچ. ئێستا، چۆن دەتوانین هەموو داتا و پەیوەندییەکان بە بەکارهێنانی ئەم دوو ژمارەیە دەرببڕین، بیگۆڕین بۆ  یەک و سفر  لە کۆمپیوتەردا حیسابی بۆ بکەین، چۆن دەتوانین ئەنجامەکان لە شێوەی ژمارەکاندا دەرببڕین سیستەمی دەهەمی ئاسایی، لەلایەن کۆمپیوتەرەوە لە شێوەی داتا دووانەیی پرۆسێس دەکرێن. لە ڕاستیدا کۆمپیوتەر ئامێرێکی گالڤانییە کە تەنها 1 و 0 دەزانێت، تەنها بە زیادکردنی خێرایی حیسابکردنی ئەم ئامێرە گالڤانییە پێویستە کەم و کوڕی کۆمپیوتەرەکە داپۆشرێت و وا بکرێت بۆ مرۆڤ کار بکات، لێرەدا مانای ئەمە دەخەینەڕوو بیركردنەوەی لۆژیکییە بڵێین کۆمپیوتەر داهێنراوە و پەرەی پێدراوە بۆ ئەوەی ببێتە شتێکی وا "سەرسوڕهێنەر".

  دەتوانرێت بڵێین فیزیا یەکێکە لە زانستە سەرەتاییەکانی دروستبوو. 

مرۆڤەکان لە دروست بوونیانەوە خەریکی بەدواداچوونە بۆ بەکارهێنانی کارامەی وزە و گەردوونە نهێنییەکەی سەرەوەمان. کەواتە دەکرێ بڵێین مێژووی میکانیک و فەلەکناسی لە سەردەمێکی زۆر دێرینەوە دەستی پێکردووە. دەتوانرێت بڵێین پرۆسەی مەعریفی مرۆڤ پرۆسەیەکە بۆ قووڵکردنەوەی ئەوەی کە دەیزانێت. بۆ نموونە ئەگەر هێزێک لە کاتی پشوودا کار لەسەر تەنێک بکات دەجووڵێت، ئەگەرنا دەوستێت. بەم پێیە ئەرستۆ گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە "هێز ئەو فاکتەرەیە کە تەنێک دەجوڵێنێت". دوای زیاتر لە دە سەدە، گالیلۆ گومانەکانی خۆی هێورکردەوە. واتە ئەگەر عەرەبانەکە لە ڕامپەکە ئازاد بکەین، نەک هەر دەوەستێت بەڵکو بۆ ماوەیەک بە پێ دەڕوات دوای ئەوەی دەگاتە ڕووی ئاسۆیی. لەم کاتەدا چ هێزێک عەرەبانەکە دەجوڵێنێت؟ ئەمەش تەحەدای بۆچوونەکانی ئەرستۆی کرد کە لەو کاتەدا بە ڕاست دادەنرا، لەسەر بنەمای ڕوونکردنەوەی ماددە. ئەمەش بەو مانایە بوو کە لۆژیکی بیرکردنەوەی ڕۆشنبیران لەو سەردەمەدا خەریک بوو بگۆڕێت. دواتر نیوتن گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە "هێز فاکتەرێکە کە دۆخی جووڵەی تەنێک دەگۆڕێت" و یاسای ئینسێریای پێشنیار کرد. هێنانەکایەی "تیۆری ڕێژەیی" دەریخست کە دەرەنجامەکانی نیوتنیش سنووردار بوون. هەزار ساڵ لەمەوبەر ئیبن سینا و ئەبو ڕەیحان برونی مشتومڕیان لەسەر زەوی تەختە یان گۆڕاو، ئەمەش دوای سەدان ساڵ ناکۆکی زۆر دڵتەزێنی لە ئەوروپا دروست کرد و بەردەوام بوو تا کۆڵۆمبۆس کیشوەری ئەمریکای دۆزیەوە. کۆڵۆمبۆس لە مێشکیدا دەیزانی کە ئەو کەسی یەکەم نییە، واتە زانینی مرۆڤ پرۆسەیەکی بەردەوامی گەڕانە. لە پرۆسەی گەڕاندا بە پشت بەستن بە هەندێک پێوەر چاودێری و بیر لە جیهان دەکات. بەو پێیەی ئەم ستانداردە خۆی حەقیقەتی ڕەها نییە، بەردەوام لە گۆڕاندایە. ئەگەر پێوەرەکان بگۆڕدرێن، ئەنجامەکەش بە هەمان شێوە دەگۆڕێت.

مەعریفەی مرۆڤ تەنیا نزیکبوونەوەیە لە حەقیقەت لەبەرامبەر بوونی ڕاستەقینەدا، وە خودی حەقیقەت نییە، بۆیە دەکرێ بڵێین مێژووی مەعریفەی مرۆڤ پرۆسەیەکی بەردەوامی هەڵەکردن و راستکردنەوەیە. بەڵام لەبەر ئەوەی زانیاری مرۆڤ پلەیەکی دیاریکراو لە وردبینی ڕێژەیی هەیە، ماوەیەکە بەهای خۆی بەکاردەهێنێت ئێمە دەڵێین ڕۆڵێکی گرنگی هەبووە لە گەشەسەندنی مرۆڤدا. لۆژیک بنەمای زانینی یاساکانی ماددەیە، مرۆڤ لەڕێگەی ئەم ستانداردەوە دەتوانێت تێگەیشتنێکی قووڵتری هەبێت لە سروشتی ماددە. مرۆڤایەتی لە کۆتاییدا دەگاتە ئەنجامێک سەبارەت بە بنەچەی بوون، مانای ژیان، جیهان، چ ڕاست بێت یان هەڵە، ئەمە فەلسەفەیە.

تریاکێکی ڕۆحی بەهێزتر نییە بۆ ڕاکێشانی پیاو لە فەلسەفەی درۆ. فەلسەفەیەکی درۆینە دەتوانێت مرۆڤ بەرەو ڕێگایەکدا ببات کە بەڕواڵەت بێکۆتایە. ئەوان وەک مرۆڤەکان وان لە بیاباندا سەرگەردان بن، کە ئەو دەرەنجامانە نکۆڵی لێدەکەن کە ئەمڕۆ دەیخەنە ڕوو... چۆن فەلسەفەیەکی ساختە دێتە ئاراوە؟ فەلسەفەی هەڵە بەهۆی شێوازی بیرکردنەوەی هەڵەوە دروست دەبێت، بیرکردنەوەی هەڵە چییە؟ بەهۆی هەڵە دانانی بنەمای لۆژیکی بیرکردنەوە دروست دەبێت، واتە بەکارهێنانی ئەو پەیوەندییە لۆژیکییەی لە مادەکەوە دەرهێنراوە بۆ جەوهەری سەرچاوەکە کە بووەتە هۆی هاتنی ماددەکە و لە یاساکانی ماددەکە باڵاترە. فاکتەرێکی دیکەی دروستبوونی فەلسەفەی هەڵە ئەوەیە کە عەقڵی مرۆڤ بە بێکۆتایی دادەنرێت و بەفیڕۆدانی ژیانە بە گیرخواردن لە بوارێکدا کە بەتەواوی بێتوانایە لە زانینی سروشتی عەقڵ. 

لە مێژوودا حاڵەت هەبووە کە بەشێک لە فەیلەسوفەکان هەموو تەمەنیان بە گەڕان بە دوای ئەنجامە ناکۆکەکاندا بەسەر بردووە و دواجار لە نائومێدیدا خۆیان کوشتووە. "پەڕۆ لە دەستی دزەکان دەربهێنە، دزەکان تەنها بەهۆی دزەکەوە دەرکەوتن." نێتزی کە پێداگری لەسەر بیرۆکەی "تاوانی بێدەسەڵاتی" دەکرد، لە کۆتاییدا کۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا. تەنانەت کاتێک هەبووە کە ئیمپراتۆریەتە گەورەکان کەوتوونەتە ژێر کاریگەری فەلسەفە نادروستەکانەوە. لە ئێستادا لە زۆرێک لە ئایینەکاندا بوونی هەیە، فەلسەفەیەکی هەڵەی مرۆڤە کە خۆی پاک بکاتەوە و لەگەڵ دروستکەردا تێکەڵ بێت، وا گریمانە بکات کە سیفەتەکانی دروستکەر لە ماددەدا بوونیان هەیە، یان سیفاتەکانی ماددە وەک بوون لە دروستکەردا وەسف بکات.

خاڵێکی دیکە لە فەلسەفەی هەڵەدا ئەوەیە کە ئارەزوو لە سروشتی مرۆڤدا خراپە، و پێی وایە "خراپە و شەهوەت و سێکس تەنیا لەلایەن مرۆڤەوە دەتوانێت زیانیان پێ بگات، کۆنترۆڵکردنیش بریتییە لە ڕۆشتنە دژی سروشتی مرۆڤ یان خنکاندنی ئازادیی پیرۆز". لە ئەنجامدا هاندەری خواردن و خواردنەوە، خۆپاراستن، ئارەزووی ڕەگەزی بەرامبەر و هتد، ئاماژە بە باشی یان خراپی سروشتی مرۆڤ ناکات. بەدیهێنانی ئەم پێداویستیانە لەلایەن مرۆڤەوە، چالاكییەكی هۆشیارانەی ڕێكخستنە، كە جیاوازە لە ئاژەڵەكان، ئەگەر ئەم كێشانە بە ڕێزێكی جوان ڕێكبخرێن، ئەوا ئارامی و خۆشبەختی و پێشكەوتن بۆ ڕەگەزی مرۆڤ دەهێنێت. ئەگەر رێگە بدەین ئەم سروشتە کێوی بێت، مرۆڤ دەکەوێتە خوار ئاستی ئاژەڵەکانەوە. بۆ نموونە ئاژەڵەکان نەزۆک نین، بەڵکو مرۆڤەکان.

سروشتی مرۆڤ ئارەزووی چاکەی ڕەسەن دەکات. بۆ نموونە لەناو پاسدا، لەبری ئەوەی بوەستیت و بانگهێشتی کەسێک بکەیت بۆ ئەوەی لە تەنیشتت دابنیشێت، دڵت زیاتر هەست بە ئاسوودەیی دەکات. تەنانەت دزیش دەڵێت هاوبەشی خیانەتی لێ ناکات. بۆیە سروشتی مرۆڤ لە بنەڕەتدا تینووی چاکەیە و ژیان لە هێنانی خێردا مانای هەیە.

دیدێکی تری شەیتانیی بۆ فەلسەفەی درۆ بریتییە لە نا هۆکارگەرایی، ئەوان پێیان وایە “هیچ شتێک لە گەردووندا پشت بە هیچ شتێک نابەستێت. هەموو شتێک بێ هۆ بوونی هەیە، ئایین و ئەخلاق ئەو شتانەن کە مرۆڤ دایهێناوە و خۆی بە کۆت و بەند کردووە، لە ڕاستیدا هیچ نین، مرۆڤ بە سروشتی خۆی خاکی ژیان دەکێشێت، ئەگەر بیەوێت بژی، دەبێ بەو شێوەیە بژی، لە ئەوانی تردا وشەکان، هەرچی لە تواناتدا بێت دەتوانیت بیکەیت بۆ بەرەوپێشبردنی بوونی ژیان، دروستە ئەوەی کردت بیکەیت”.

لە ڕاستیدا هەموو ماددەکان لە پەیوەندییەکی هۆکار و کاریگەریدا بەیەکەوە گرێدراون و هەموو ماددەکانی ناو گەردوون سروشتێکی یەکگرتوویان هەیە و لە نزیکەوە بەیەکەوە گرێدراون. هیچ ماددەیەک ناتوانێت سەربەخۆ لە هیچ ماددەیەکی تر بوونی هەبێت. "من کێم؟"، لە فەلسەفەدا. - لە کوێوە دێم؟ من بۆ کوێ دەڕۆم؟' هەروەها ئەو پرسیارەی وتراوە لە گەڕان بەدوای هۆکاردا دێت، واتە هۆکارێک هەیە بۆ سەرچاوەی فەلسەفە، ئینکاری هۆکارەکە بێماناترین و بۆگەنترین زبڵە لە ئەخلاقی نالۆژیکیدا. ئەو کەسەی توشی ئەم فەلسەفەیە زۆر خۆ هەڵدەمژێت، و لە کۆتاییدا ئینکاری و گاڵتە بە هەموو شتێک دەکات. هەوڵ دەدەن بە یاریکردنی وشە بە دووڕوویی ڕاستییەکان بشێوێنن.

 نموونەیەک لەبارەی تێگەیشتن لە ڕووانینی فەلسەفەتان بۆ دێنمەوە.

خوێندکارەکە لە مامۆستا دەپرسێت:

مەبەستی مامۆستا لە "فەلسەفە" چییە؟

-  دوو کەس لە سەفەرێک پێکەوە گەڕاونەتەوە، یەکێکیان پاکوخاوێنی خۆشدەوێت و گرنگی بە پاکوخاوێنی دەدات. بەڵام زۆر پیس نییە، ئەوی تریان گرنگی بە پاکوخاوێنی نادات، بەڵکو پیسە. بەڕای تۆ کامیان دەشوات؟

- پێم وایە کەسێک پیس بێت حەمام دەکات چونکە پێویستی بە حەمامە.

هەڵەیە! ئەو کەسەی کە پاک بێت، حەمام دەکات، چونکە گرنگی بە پاکوخاوێنی دەدات، خۆشۆردنیش لای ئەو خووێکە، لە کاتێکدا ئەو کەسەی کە پاک نەبێت گرنگی بە پاکوخاوێنی نادات، خۆشۆردنیش بۆ ئەو نییە.  

 تێدەگەیت کێ حەمام دەکات؟

- تێدەگەم، کەسێک کە گرنگی بە خاوێنی بدات حەمام دەکات.

هەڵەیە! هەردووکیان حەمام دەکەن. چونکە کەسی یەکەم گرنگی بە پاکوخاوێنی دەدات، بۆیە حەمام دەکات. دووەمیان پیسە و پێویستی بە حەمامە، ئێستا زانیت؟

- تێگەیشتم هەردووکیان حەمام دەکەن.

هەڵەیە! هەردووکیان خۆیان ناشۆن. چونکە کەسی یەکەم پاکە و پێویستی بە شوشتن نییە. کەسی دووەم حەزی لە حەمام نییە بۆیە حەمامیش ناکات. ئایا ئێستا تێدەگەیت؟

خوێندکارەکە دۆش داما و گوتی: "نەمتوانی لە هیچ تێبگەم."

مامۆستاکە بە پێکەنینەوە گوتی: ئەمەیە کە ئێمە پێی دەڵێین "فەلسەفەکاری".

کەواتە زۆر جار لە تیۆرییەکانی فەلسەفە گەمەکردنە بە وشە و یان تاک رەهەندیی دەبیندریت، بەمەش لە ڕاستی حەقیقەت دوورمان دەخاتەوە و زهنیەتی مرۆڤ بۆ خۆی قۆرخ دەکات، دوای قۆناغێکی دیکە یۆرییەکی تر تەواوی ڕاستییەکانی بۆ چوونەکەی پێش خۆی پووچەڵ دەکاتەوە، بەمەش دەتووانین ناوی بنێین فەلسەفەی درۆ.

وەک ماوتیستۆنگ دەڵێ:

"تریاکێکی ڕۆحی بەهێزتر نییە بۆ ڕاکێشانی پیاو لە فەلسەفەی درۆ. فەلسەفەیەکی درۆینە دەتوانێت مرۆڤ بەرەو ڕێگایەکدا ببات کە بەڕواڵەت بێکۆتایە"

قسەکانی ماو چیرۆکێکی بیر هێنامەوە بۆ ئەوەی پێشناسینەکەم پراکتیزە بکەم.

لە شاری دێرینی ئوپاکا (شارێک لە یۆنان)، دوو فەیلەسوف هەبوون، یەکێکیان بێدین و ئەوی دیکەیان خوداوەند بوو، زۆرجار شوێن بتەکانیان دەکەون و کۆدەبوونەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر "هەڵوەشاندنەوەی خودا"، چەندین ساڵ دواتر، ئەم دوو فەیلەسوفە جارێکی تر یەکتریان بینیەوە فەیلەسوفەکان بوون بە خودا و خوداکان بوون بە بێدین :

هەموو زانستەکان لە پشت سووڕی تێگەیشتنی ڕاستەقینەی سروشت و مرۆڤ (بە واتایەکی تر دروستکردن) و یاساکانی گەشەیان کردووە. بەبێ گوێدانە ئاستی زانست، ئامانجی کۆتایی زانست دۆزینەوەی وەڵامێکی جێگەی ڕەزامەندییە بۆ ئەو پرسیارە فەلسەفییەی "سروشت و مرۆڤ و گەردوون و ڕۆڵ و نهێنی و یاسای چییە؟" . تەواوی مێژووی فەلسەفە لە ڕاستیدا لە بیرکردنەوە لەمانەی سەرەوە پێکهاتووە. واتە زانست و فەلسەفە ڕێگە بە ڕای جیاواز دەدەن.

کەواتە تێگەیشتن لە حەقیقەت وەک یەک نییە چونکە ئەو خاڵی دەستپێکی فەلسەفیی کە تاک سەر بەو خاڵە وەک یەک نییە. (بۆ نموونە: هەندێکیان ئایدیالیستن، هەندێکیان ماتریالیستن.) زۆر کەس پێیان وایە هەڵوێست و دیدگای هەڵبژێردراویان دروستە. و لەسەر بنەمای ئەو بۆچوونە چالاکی و شەڕ ئەنجام دەدات. تەنانەت خوێنڕشتنیش.

بەڵام لە ئاییندا وەڵامەکە هەر یەکە. (بە واتایەکی تر: خوای گەورە هەموو دروستکراوەکانی دروست کردووە، ئەمە تاکە حەقیقەتە.) باوەڕبوون بەم شتە یان نەکردن، بابەتی ویژدان و باوەڕە.

سەختە کەسێک بگۆڕیت کە بڕیاری داوە باوەڕ نەکات، تەنانەت ئەگەر بە بەڵگەی پۆڵانیش پێشکەشیان بکەیت. وەک: "دڵیان ڕەق بووە، چاویان کوێرە، گوێیان کەڕ بووە". ئەو ڕاستیەکان نابیستێت و نایبینێت. (تەنها ناوەڕۆکی بنەڕەتی ئایەتەکەم وەرگرت.) وەک ئاماژەی پێکرا. هەرچەندە داروینیزم بە میتۆدی زانستی لەناوچووە، بەڵام هێشتا ملیارەها مرۆڤ بە چەقبەستوویی بە داروینیزمەوە چەسپاوە. گاڵتەکردن بە زانست، پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە لە مەیموونەوە پەرەی سەندووە.

جا داروینیزمی پێشوو بێت (مۆنیزم)، جا "هەڕەمەکییەکان" بن کە پەرە بە سەرهەڵدانی هەڕەمەکی گەردوون دەدەن، جا "تەقینەوەی گەورە" بێت، ئایا "هاوکێشە کوانتەمییەکان"ی ئێستا بێت، جا ". .. خەڵک"، هەموویان بەدوای ڕاستییەکاندا دەگەڕێن. بەڵام ناتوانرێت بڵێین هیچ کام لەمانە بە تەواوی ڕاستن. وەک چۆن داروینیزم (مەیموونگەرایی) ڕووخێنرا، ڕۆژێک ناڕوخێنرێن. ئەوان تەنیا هەوڵ دەدەن بۆچوونەکانی خۆیان دروست بکەن و بنەمای تیۆری لە پرۆسەی گەڕان بەهێزتر بکەن. بەڵام پرۆسەی لێکۆڵینەوەی هەندێک تیۆری خەریکە ئەم جۆرە وێنەی (پەیام) مان پێدەبەخشێت: "گەردوون بە ڕێکەوت دەرکەوتووە، دروست نەبووە، هەموو کتێبە ئاینییەکان درۆن، هەروەها پێغەمبەرانیش درۆ دەکەن و لە ژێر ئاییندا مرۆڤەکان فریودەدەن".

بەکورتی مرۆڤ بەپێی بۆچوون و هەڵوێستی خۆی بەسەر مەزهەبدا دابەش دەبێت. بێگومان بابەتی ئازادی کەسییە کە هەڵیبژێرێت سەر بە کام مەزهەب بێت. بێ زۆرەملێ. لە ئاینیشدا هیچ زۆرەملێکردنێک نییە. تەنها پرسی کاتە پێش ئەوەی کێ ڕاستە و کێ هەڵەیە. هەروەک چۆن داروینیزم (مەیموونگەرایی) کە سەدان ساڵە خەڵک سەرلێشێواو دەکات، ئەمڕۆ نەماوە.

من پێم وایە زانست خەبات دەکات بۆ حەقیقەت و دواجار دەگاتە ئامانجی خۆی. واتە: یەک بە یەک دەسەلمێنێت. تەنها پرسی کاتە. بۆیە پێویستە لە مشتومڕی زانست و ئایین وریا بین. وەک لە سەرەوە وتم دین بابەتی ویژدانیە. ( ویژدان، بەبێ باوەڕ، جیاوازی نێوان زانایەک کە تەمەنێکی بەسەر بردووە بۆ لێکۆڵینەوە بۆ سەلماندنی ئەوەی مرۆڤ مەیموونە، لەگەڵ جووتیارێکی سادەی نەزان کە بە شەهیدبوون لەسەر کێڵگەکەی مردووە).

بێگومان هەڵگرانی ئەم شایەتحاڵەنە دەبێت بە تەواوی بزانن سەر بە کامە  ڕەوتن.