سەرەتای ئەشکەنجەدان بوو لە سەردەمی ئیسلامدا بۆ مەبەستێکی سیاسی، لە سەردەمی (موعاویەی سوفیان ) دا، کە بنکەیەکی جەماوەریی فراوانی هەبوو یارمەتی دا بۆئەوەی ناوبانگ دەرکات ، بەڵام لە ئەنجامی سەربەخۆیی لە دەسەڵاتدا دوای دەستلەکارکێشانەوەی ( حەسەن كوری عەلی ) وای لێکرد ڕووبەڕووی چەندین کێشە ببێتەوە، عێراقیش ناوەندێکی چالاک بوو بۆ دژایەتیکردنی دەسەڵاتەکەی کە وای کرد (موغیرە کوری شوعبە) یەکێک لە عەرەبە فێڵبازەکانی لەوێ دابنێت، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو لە کەمکردنەوەی ئۆپۆزسیۆن  دواتر "کوری شوعبە" دوورخرایەوە و والییەکی تری دیكە بە ناوی ( زیادی کوری ئەبیە) كە لە توندوتیژیدا ئەشەکەنجەدان بەهرەیەكی دەگمەنی پیشان دەدا ، لە سەردەمی ئەودا عێراق بۆ یەكەمجار قەدەغەی هاتووچۆ کرا و كوشتنی چۆنایەتی بوو بە مانای كوشتن لەسەر گومان، هەروەها کوشتنی بێتاوانەکان بۆ ترساندنی تاوانبارەکان کە بەکاری هێناوە بۆ وەکو ئەو جووتیاری کە شەوانە دەچووە دەرەوە بۆ گەڕان دەربارەی مانگا ونبووەکەی لە ژێر قەدەغەی هاتوچۆدا ، و لەوەی کە ( تەبەری) باسی کردووە سەبارەت بە ئەشکەنجەدان لە ( زیادی کوری ئەبیە) کە هاوەڵەکەی بەسەر بەسرەدا، (سەمرە کوری جونداب) هەشت هەزار کەسی لە سێدارە داوە0 

(سەمرە کوری جونداب) هەشت هەزار کەسی لە بنەماڵەکەی لە سێدارە داوە بە جێبەجێکردنی بنەمای کوشتنی زیاد لەسەر ئەو تۆمەتە ، هەروەها ( السامانی) لە کتێبی (الأنساب)دا دەگێڕێتەوە کە “زیاد” فەرمانی بڕینی زمانی هاوەڵی داوە “ رەشید الحجری” و لە خاچدانی داوە ؛ چونکە باسی (الرجاع ) کرد کە بە واتای "گەڕانەوە بۆ ئەم ژیانە دونیاییە دوای مردن" دێت و ئەو حوکمە پەرەسەندنێکی ئاوییە بۆ ئەشکەنجەدان لە سەردەمی ئیسلامیدا.

بێگومان لە كاتی باسكردنی ئەشكەنجەدان لە مێژووی ئیسلامیدا ناتوانین كەمتەرخەم بین لە باسكردنی (الحجاج بن یوسف الثقافی) كە نزیكەی 20 ساڵ ( زیادی کوری ئەبیە)  هات و 20 ساڵی دیكەش والی عێراق بوو ئەو دەستکەوتەکان لە دامەزراندنی زیندانی بەناوبانگی “دیماس” بوو، کە بێ سەقف بوو، ژمارەی ئەو کەسانەی کە تێیدا بوون لە کاتی مردنیدا بە دە هەزار ژن و پیاو مەزەندە دەکرا و یەکێک لە بەناوبانگترین شێوازەکانیشی بریتی بوو لە... کوشتنی چۆنایەتی بە سەربڕین بە شمشێر، و دوای ئەوە خاچدانی بۆ ئەو کەسانە زیاد کرد کە کێشیان لە ئۆپۆزسیۆندا هەیە.  

ئەشکەنجەدان بۆ ماوەیەکی کورت لە سەردەمی خەلافەتەکەی (عومەر کوری عەبدولعەزیز ) دا وەستا، بۆ ئەوەی دوای ئەوە بگەڕێتەوە لەسەر دەستی (هیشام کوری عەبدولمەلیک) لە شام و پارێزگارەکانی ژێردەستی لە پارێزگاکان، لە سەردەمی حوکمڕانییەکەیدا (غەیلان کوری موسلیم دیمەشقی ) بە تۆمەتی وتنی قەدەر لە سێدارە درا، و بە سەربڕین سزای لە سێدارەدانی جێبەجێ کرد، و گەیشتە ئەو ئاستەی کە (خالید ئەلقەسری) والی عێراق لەسەردەمی (هیشام بن عەبدولمەلیک) دەرکرد لە... ئاگادارکردنەوە بۆ ئەو کەسانەی کە تەحەدای خەلیفە دەکەن کە لە ماڵی پیرۆزدا لە خاچ بدرێت،

 بێگومان ئەمە پێچەوانەی قەدەغەکردنی شەرعیەتی کوشتنی ئاژەڵە لە مزگەوتەدا، وەک چۆن( تەبەری) جەخت لەوە دەکاتەوە کە کوشتن بە سووتاندن لە سەردەمی خەلافەتەکەی هیشام کوری عەبدولمەلیکدا بەکارهاتووە بۆ لە سێدارەدانی بانگخوازێکی توندڕەوی شیعە (ئەلمغیرە کوری سەعید ئەلئەجلی) کە لە کوفە لە ماوەی دەسەڵاتی "المغیرە کوری سەعید ئەجلی" بە زۆر هاتبووە دەرەوە”.

سەردەمی عەباسیەکان هات بۆ درێژەدان بە پرۆسەی ئەشکەنجەدان، سەرەتاش بە “ئەبو موسلیم الخوراسانی” بوو، نووسەری بانگەوازی عەباسی لە “خۆراسان” وفەرمانڕەواکەی دوای ئەوە، ژمارەی ئەو کەسانەی لە سێدارە دراون گەیشتە ٦٠٠ هەزار کەس لە نێوان پیاوان، ژن وکوڕان.کوڕێک کە دەگەیشتە پێنج ئینج ئەگەر گومانی لە دڵسۆزی خۆی هەبوو. لەگەڵ زیادبوونی ئۆپۆزسیۆن دژی خەلافەتی عەباسی، شێوازی کوشتن و ئەشکەنجە پەرەی سەند، نووسەر “ئەبو ئەلفەرەج ئەلئیسفەهانی”  ئاماژەمان پێدەکات کە خەلیفە ئەبو جەعفەر مەنسور بەشێکی زۆری کوشتووە لە عەلەوییەکان بە ناشتنیان بە زیندوویی، بەڵکو شێوازی کوشتن پەرەی سەند دوای ئەوە بۆ پارچەپارچەکردن، و پاشان زیادبوونی ژمارەی ئەندامەکانی پارچە پارچەکراو بۆ چەند بەشێک کە بەشەکانی تری جەستەیان پێ دەبەسترێتەوە، خەلیفە هارون ئەلڕەشیدشیان کردیان بە چواردە پارچە.

دواتر لە سەردەمی خەلیفەی عەباسی «المعتضد بالله» ئەشکەنجەدان بە پەرداخکردن دەرکەوت، لە کتێبی (الکامیل فی الطریخ)ی ابن الأثير پێمان دەڵێت کە سەرکردەیەک لە (الخوارج ) ناوی لێنراوە ( محمد کوری عوبادا)  لە ڕۆژانی «المعتضد بالله» گیراوە و پێستی وەک مەڕێک پەڕۆی لێ کرا ، هەروەها ڕووداوێکی هاوشێوەش هەیە کە قوربانییەکەی "ئەحمەد بن عەبدولمەلیک بن عەتاش" بووە، خاوەنی قەڵای ئەصفهان دوای ئەوەی سەلجوقییەکان بە سەرکردایەتی سوڵتان "محەمەد مەلیک شا" قەڵاکەیان گەمارۆدا، کردنەوەیان و " کوری عەتاش"یان گرت، کە کۆتاییەکەی بریتی بوو لە پێستیان تا مردن پێست بە پێست کردەو و دواتر پێستی بە نیسک پڕ کرد. بە ئامانجی خستنەڕووی ناوزڕاندن وترساندنی نەیارانی دوای خۆی. بە بڕوای مێژوونووس المسعودی، «المعتضد بالله» زۆر بە تامەزرۆییەوە نوێنەرایەتی ئەو کەسانە دەکات کە کوشتوویانە، هەروەک چۆن لە کتێبی (مروج) دا باسی بەناوبانگترین شێوازەکانی المعتضد بالله مان بۆ کردووە” دەفەرمووێت: “پیاوەکە ئەبسترا لە کونە لووت بە لۆکە ودەمیدا پڕکرایەوە، پاشان فڕێدان ئەدا لە کۆمیدا تا دەئاوسێت وجەستەی دەئاوسێت، پاشان کۆم بە هەندێکیان دەگیرێت پەتۆ، پاشان لە دوو دەمارەکەی سەرەوەی برۆکانی ئاو دەڕژێت تا ڕۆح لەو شوێنە دێتە دەرەوە.” یەکێک لە بەناوبانگترین شێوازەکانی ئەشکەنجەدان کە لە سەردەمی عەباسیدا داهێنراوە بریتییە لە «تنور الزيات» کە لەلایەن(محەممەد کوری عەبدولمەلیک ئەلزەیات) وەزیری خەلیفە الواثق الله داهێنراوە ؛ بۆ مەبەستی ئەشکەنجەدانی کرێکارانی گەندەڵی، تاندوورەکە لە دار دروستکرابوو کە بزمارێکی تیژ لێی دەردەچوو، لە ناوەڕاستیدا بڕبڕەیەکی بڕبڕەیی هەبوو کە قوربانییەکە لەسەری دانیشتبوو، جێگەی سەرسوڕمانە کە دروستکەرەکەی تێیدا ئەشکەنجە درابوو دوای دەرکردنی لە سەردەمی «المتوكل بالله» بەهۆی سووکایەتییەکەوە کە پێش ئەوەی خەلافەت وەربگرێت بەرامبەری.

نموونەی ئەشکەنجە دان لە سەردەمی خەلیفە کاندا

داربڕین لە کۆمدا (خازوق) شێوازێکی لە سێدارەدان و ئەشکەنجەدان لە یەک کاتدا، نوێنەرایەتی یەکێک لە قێزەونترین شێوازەکانی لە سێدارەدان دەکات، وەک چۆن تەرمی قوربانییەکە بە دارێکی درێژ لە لایەک کون دەکرێت، و لە لایەکی دیکەوە دەردێتە دەرەوە. هەندێک جار چەقۆکە لە دەمی قوربانییەوە دەخرێتە ناوەوە، و زۆربەی کات لە کۆمەوە دەخرێتە ناوەوە. پاشان چەقۆکە بە زەویدا دەبەسترێتەوە و قوربانییەکە بە هەڵواسراوەوە بەجێدەهێڵرێت تا مردن. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا چەقۆکە بە شێوەیەک دەخرێتە ناوەوە کە ڕێگری بکات لە مردنی دەستبەجێ، هەروەها خودی چەقۆکە وەک ئامرازێک بۆ ڕێگریکردن لە خوێنبەربوون بەکاردەهێنرێت، بەمەش ئازارەکانی قوربانییەکە بۆ درێژترین ماوەی مومکین تا چەند کاتژمێرێک درێژ دەبێتەوە وئەگەر جەلادەکەش وابێت لێهاتوو، دەگاتە ڕۆژێکی تەواو 

 

ئەو باوەڕەی کە ڕۆح لە دەم دێتە دەرەوە بۆ «المعتضد بالله» ئاشکرا بووە، جۆرەکانی کوشتن، کە مەبەست لێی لابردنی ڕۆحی کوژراو بوو لە ڕێگەی... جگە لە دەم. چەند ئامرازێکی بەکارهێناوە، لەوانە فەرمانی هەڵکەندنی کونێک دەکرد، کە تێیدا سەری قوربانییەکە دادەبەزێنرێت وپیسی بەسەریدا فڕێدەدرێت، بۆ ئەوەی نیوەی خوارەوەی بە دیار بمێنێتەوە، وتا ئەو کاتەی بە پێیەکانی لە پێدا دەپێنرێت ڕۆحی لە کۆمی دەرچوو، دوای ئەوەی هەموو دەرچوونەکانی تر کە دەیتوانی لێی دەربچێت بلۆک کران.

 ذهبي لە (سير أعلام النبلاء) دا گێڕاوەتەوە کە فەرمانڕەوا بە الحاكم بأمر الله الفاطمی لەگەڵ کوڕێکی ڕەشی زەبەلاحدا لەسەر کەرێک دەسوڕایەوە، بۆیە هەرکەسێک بیەوێت دیسپلینی بکات، فەرمانی بە شێرەکان دەکرد بۆ ئەوەی بە ئاشکرا بخرێتە ناویەوە.

(ئەیبن کەثیر) دەگێڕێتەوە، لە ڕووداوەکانی ساڵی ٤٠٣ی کۆچیدا، کە هۆزی خەفاجە هێرشیان کردە سەر زیارەتکاران و ژمارەیەکی زۆریان کوژران، لە کاتێکدا زۆرێکیان بەرەو بیابان هەڵهاتن و بە تینوێتی گیانیان لەدەستدا، الوزير البويهی سەرکردەکەیان و ستافەکەی دەستگیرکرد، و فەرمانی دا بەسەر چەمێکی ئاودا لە خاچ بدرێن تا بتوانن بیبینن و نەگەنە دەستی... تا لە تینوێتی دەمرن

 كازلێدانی گۆشتە لە لایەن (قرامطە ) لە رۆژهەڵاتی دوورگەكە لە دژی ئەو خزمەتكارە بەكاردەهێنرا كە( ئەبو سەعید ئەلجەنابی) دامەزرێنەری دەوڵەتی (قرامطە ) تیرۆر كرد. (مەقریزی) باس لەوە دەکات کە دەستگیریان کردووە و بە پەت بەستوون، پاشان دەستیان کردووە بە كازلێدانی بە گۆشتەکەی تا مردنی.

کاتێک خالید قەسری لە کارەکەی دوورخرایەوە، دوای ئەوەی والی حیجاز بوو و دواتر بەسەر عێراقدا بوو، بەهۆی ئەو پێشێلکارییانەی کە لەلایەن ئەوەوە بەرامبەر بە خەلیفە ئەنجامیدابوو، کوژرا، کوشتنیشی شکاندن بە وردکردن بە چەپکێک داری ئەستوور بە لاشەیدا هادی عەلاوی دەڵێت: پاشان بە هەمان شێوە شکا، پاشان دارەکەی گواستەوە بۆ رانەکانی و هتد تا کۆتایی هات لە سنگیدا و شکا، پاشان مرد.

هیشام بن عەبدولمەلیک، کاتێک شازادە بوو، بانگهێشتی جەژنێکی قوڕەیشی کرابوو، لەگەڵیدا بانگهێشتی کەسایەتییەکی دیار کرا بە ناوی (عەمارە ئەلکەلبی) رێکخستنەکە وا دەخوازێت لە سەری هیشام دابنیشێت، بۆیە لەسەری چەند هێندە کرد بەقینەوە، بۆیە کردی بە ئەرکی خۆی هەرکات خەلافەت هاتە سزای بدات. کاتێک وەک خەلیفە دەستنیشان کرا فەرمانی کرد کە بیهێنرێت و ددان و نینۆکەکانی دەربهێنرێت و ئەوەش ڕوویدا

 دوای ئەوەی ڕاپەڕینی (ئیبن ئەشعث ) دژی حەجاج لە عێراق شکستی هێنا، یەکێک لە سەرکردەکانی بە ناوی( فەیروز کوڕی حوسێن) گیرا و بڕێکی زۆر پارەی سەر بە بزووتنەوەکە لە دەستیدا بوو. بۆ ئەوەی لێی وەریبگرێت، فەرمانی بە زیارەتکاران کرد کە ئەشکەنجەی بدەن و جلەکانی لێبکەنەوە و بە دارێک دەیپێچنەوە، دواتر دەستیان کرد بە ڕاکێشانی بەسەر جەستەیدا و لەو ماوەیەشدا خوێیان بەسەردا ڕشت و ڕژان سرکە لەسەر برینەکانی. پاشان دوای ئەوەی ئەلحەجاج بێ هیوا بوو لە داننان بە پارەکە، سەری بڕی

 

  ساردبوونەوە

 لە کتێبی "زیندووکردنەوەی زانستەکانی ئایین"ی غەزالیدا هاتووە کە عەبدولمەلیک کوڕی داوای کچی تابیعی سەعیدی کوڕی موسەیب کە بەناوبانگ بووە بۆ جوانییەکەی مەروان بۆ کوڕەکەی. بەڵام سەعید، لەبەر تەقوا ودژایەتییەکەی لەگەڵ ئەمەویەکان، ڕەتی کردەوە، بۆیە عەبدولمەلیک فەرمانی دالە ڕۆژێکی سارددا سەد قامچی لێدا، دواتر عەبایەکی پشمییان لەسەر دانا وکۆزەیەکیان لێ ڕشت ئاوی سارد لەسەری. لێرەدا شایانی باسە عومەر بن عەبدولعەزیز، کاتێک والی مەدینە بوو، کارێکی هاوشێوەی لە دژی خوبەیب بن عەبدوڵڵا بن ئەلزوبەیر ئەنجامدا تا کۆچی دوایی کرد. دواتر عومەر هەستی بە پەشیمانییەکی زۆر کرد و پەشیمان بووەوە،

 لەلایەن محەمەد کوڕی عەبدولمەلیک ئەلزەیات وەزیر داهێنراوە بۆ ئەشکەنجەدانی گەندەڵکاران لە کرێکارانی باج . لە دار دروست دەکرا کە بزمارێکی تیژ لێی دەردەچوو و لە ناوەڕاستیدا چەقۆیەکی خاچدار هەبوو کە ئەشکەنجەدەرەکە لەسەری دانیشتبوو. بیرۆکەکە ئەوەبوو کە ئەم دووەمیان نەخەوێت، چونکە هەرکاتێک دەخەوێت، دەکەوێتە سەر بزمارێک... واتە ئەشکەنجەدەرەکە دوو بژاردە دەدۆزێتەوە، باشترینیان تاڵ بوو، یان لەسەر بزمارەکان دەخەوێت یان بەدرێژایی مانەوەی بەئاگا بمێنێتەوە لە ناو فڕنیکە. بەڕێزان ئەلتەبەری باس لەوە دەکات کە ئەلزەیات دوای لە کارەکەی لە سەردەمی موتەوەکیلدا بەهۆی سووکایەتییەکەوە کە پێش ئەوەی وەک خەلیفە دەستنیشان بکرێت بەرامبەری کردبووی، هەر لەو فڕنەدا کە دروستی کردبوو، ئەشکەنجەی داوە.

ئەبو ئەلعەباس سەفاح عەبدولحەمیدی ئەلکاتبی دەستگیرکرد کە بەرپرسی دیوانی پەیامەکان بوو ویەکەم نووسەری خەلیفە مەڕوان بن محەممەد بوو کە دوا خەلیفەی ئەمەوی بوو. کوشتی بە مەنجەڵی گەرم 

بۆ ئەو کەسانە بەکاردەهێنرێت کە پێشێلکارییەکانیان ناگاتە تاوانێکی گەورە، یان کاریگەری لەسەر ئاسایش وبەرژەوەندییەکانی دەسەڵات نییە، ولەنێو ئامرازەکانیدا... ڕیش تاشین یان ڕشتنی سمێڵ وسەر تاشین. توێژەر عەباس عروە لە کتێبی “خوێندنەوە لە مێژووی ئەشکەنجەدا” باسی دەکات، برۆکانیش دەتاشین، هەروەها گۆرەوییەک لە ملیدا هەڵواسرابوو هاوشێوەی ئەو گۆرەویەی کە بە سەگەوە بەسترابوو. عوبەیدوڵڵا بن زیاد، لەم بەشەدا شێوازێکی دیکەی داڕشتووە کە هەڵگری هەمان ئامانجە؛ واتای لە بنەڕەتدا سووکایەتیکردنە، وە ئەویش بەکاری هێناوە بۆ شاعیر یەزید کوری موفریغ حیمیاری، کاتێک فەرمانی کرد کە دەرمانی شلکەرەوەی پێ بدرێت وبەدەوریدا بڕژێنرێت.

کتێبێک لە مێژووی ئەشکەنجەدان لە ئیسلامدا

کتێبێک لەسەر مێژووی ئەشکەنجە و سەرچاوەی قەدەغەکردنی لە ئیسلامدا

کتێبی مێژووی ئەشکەنجە

ناشرینترین شێوازەکانی ئەشکەنجەدان...ترسناکترین کەرەستەی مەرگ لە مێژوود 

Abu Ghraib: A justice denied

The "Taguba Report" On Treatment Of Abu Ghraib Prisoners In Iraq

Iraq Prison Abuse Scandal Fast Facts