توێژینەوەی: دڵشاد کاوانی. شەقڵاوە

سەدەی بیستەم سەدەی گەشەسەندنی خێرای زانست و تەکنەلۆجیا و گۆڕانکاری چۆنایایەتی لە بەرهەمهێنان و لە هەمان کاتدا بوو. کێشە جیهانییەکان وەک هەڕەشەی شەڕی ئەتۆمی، کێشەی ئیکۆلۆژی و دیمۆگرافی. لە لایەک ئەمڕۆ دەتوانین باس لە قەیرانی ئایدیاکانی عەقڵانییەت بکەین، لە لایەکی دیکەوە عەقڵانییەتی زیادەڕۆیی و یەکلایەنە و تەکنەلۆجیای هۆشیاری. قەیرانی گشتی کولتوور و خواستی هاوئاهەنگی و باشترکردنی جیهان و ڕۆحی تاک لە گەڕانەکانی ئەخلاقیدا ڕەنگ دەداتەوە.

ئەم بابەتە تیشک دەخاتە سەر هەندێک لە بەشدارییەکانی تیۆری ئەخلاقی مۆدێرن کە لە سەدەی بیستەمدا ڕوویانداوە. ئەم تەوەرە گرنگە چونکە گەشەسەندنی مێژوو تاڕادەیەکی زۆر بەو بۆچوون و ئایدیایانە دیاری دەکرێت کە زاڵن بەسەر کۆمەڵگەدا. ئەخلاق یەکێکە لەو توخمانەی کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر گەشەکردنیان هەیە. بۆ ئەوەی مرۆڤ لە داهاتوودا هەڵبژاردەی ئەخلاقی خۆی بکات، پێویستە ئەو بنەما ئەخلاقییە بنەڕەتیانە بزانین کە لە ڕابردوودا پەرەیان پێدراوە.

مەبەست لێی لێکۆڵینەوەیە لە دیدگای ئەخلاقی و فەلسەفی بیرمەندە بەناوبانگەکانی سەدەی بیستەم.

پێدەچێت ڕەوتی مێژوو لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا بە تەواوی بناغەکانی فەلسەفەی کلاسیکی مرۆڤی ڕەت کردبێتەوە، چونکە عەقڵ و زانست هەرچەندە سەرکەوتنی خۆیان لە دامەزراوەکەکان و ژیانی مرۆڤ سەلماندووە بەڵام هێشتا لاوازی خۆیان لە زانین و ژێردەستەیی هێزە سروشتییەکان، دەرباز نەکردووە، بە تێگەیشتنی فەلسەفەی کۆن، باوەڕبوون بە پێکهاتەی سروشتی جیهان و بزووتنەوەی بە ئاراستەی ئایدیا پێشکەوتنخوازەکان، عەقڵانییەتی مرۆڤ و جیهانی شارستانیەت و کولتوور، لە مەیلی مرۆڤدایە. وەلێ پرۆسەی مێژوویی ئەوان نەسەلمێنراو بوون. بۆیە پێویست بوو ڕێگە و ئامرازی نوێ پێشنیار بکرێت بۆ بەدیهێنانی ئەم بۆچوون و ڕوانینانە یان ئاشکراکردنی سروشتی وەهمییان بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤایەتی لە تەماح و چڵێسی و بێ هیوای و بێهودەییەی کە هەبوو. 

هاتنی فەلسەفەی ژیانی نیچە کۆتایی "هەڵسەنگاندنی هەموو بەهاکان"ی فەلسەفە و کولتوور و ئەخلاقی ڕابردوو بوو.

نیچە بە دروستی ئەركی بەئاگاهێنانەوەی مرۆڤایەتی و ڕەواندنەوەی خەونەكانی دەبینی و بەرەو حاڵەتی قەیران و شكست برد. ئەمەش پێویستی بە ئامرازی زۆرەملێ هەبوو کە توانای وەستاندن و شۆککردنی خەڵکیان هەبێت. بۆیە نیچە لەسەر لێدوانی گازگر، پێداچوونەوەی توند، پارادۆکسی فەلسەفی و ژاوەژاوی تێگەیشتن، دانوستان ناکات. ئەو بەرهەمەکانی بە "قوتابخانەی بوێری" و ڕەتکردنەوەی ڕاستەقینە دەزانێت، و خۆی بە فەیلەسوفێکی ڕاستەقینەی "وروژێنەر"، "ڕاستییە ترسناکەکان"ە، کە "بتەکان" لەناو دەبات، لە بەها و بیرۆکە نەریتییەکان تێدەگات و ڕوونی دەکاتەوە، کە ڕەگ و ڕیشەیان لە لاوازی زانست دا نییە، بەڵکوو لە سەرووی هەموویانەوە لە ترسنۆکی و فڕوفێڵی مرۆڤدایە.!

زۆرجار خۆی بە "یەکەم سێکسیست"، "بێ ئایین"ی ڕاستەقینە، "دژە مەسیح"، "ئەهریمەنێکی مێژوویی جیهان"، "دینامیت" ناودەبات، کە بۆ تەقاندنەوەی تاڵاوی ئایدیا جێگیرەکان داڕێژراوە.

نیچە بۆ بیرۆکە ئاساییەکانی هۆشیاری کولتووری، بۆ "بەهاکان"ی شارستانیەت و کولتوور - ئایین، ئەخلاق، زانست، بۆ تێگەیشتن لە جەوهەری ڕاستەقینەی بوون- پێویستی غەریزەیی ژیان بۆ خۆ دووپاتکردنەوە. ئەو ژیان وەک بڵاوکردنەوەی هێزە ئاژاوەگێڕەکانی سروشتی ئاژاوەگێڕ و ناڕێک و پێکی بوون، ڕژێمێک کە لە هیچ شوێنێکەوە سەرچاوە ناگرێت و ئاراستەی هیچ شوێنێک ناکات، گوێڕایەڵی هێمنی بنەمایەکی ئۆرگیستی و بە تەواوی بێبەشە لە هیچ سیفەت و هەڵسەنگاندنێکی ئەخلاقی. نیچێ لە کولتوری کۆندا خۆشی خوداوەندی شەراب، ئاهەنگگێڕانی بوێرانە و بەختەوەریی دیۆنیسۆسی بە نیشانەی هەستی هێز و دەسەڵاتی مرۆڤ دەزانی، خۆشی شادی و تیرۆر، بە نیشانەی ئازادی و تێکەڵبوونی تەواو بە ژیان دەزانێت لەگەڵ سروشت.

بەڵام لە وزەی ژیاندا سروشتییە کە لە سەرقاڵبوونیدا بە هەوراز و نشێودا تێپەڕێت، فۆرمەکانی ژیان دروست دەکات و لەناو دەبات، خۆئاگاداری بەهێز دەکات و لاواز دەکات. بەگشتی ئەمە ململانێیەکی سەخت و بێ بەزەییە لە نێوان دەرکەوتە جیاوازەکانی ژیاندا، کە تایبەتمەندە بە بوونی "ئیرادەی ژیان" و "ئیرادەی دەسەڵات" لە دەرکەوتەکانی دیکەدا.

بەم پێیە، بە بڕوای نیچە، "ژیان لە بەرهەمی خۆیدا خۆبەدەستەوەدان، برینداربوون، داگیرکردنی بێگانە و لاوازەکان، ستەم و ستەمکاری، سەپاندنی فۆرمەکانی مرۆڤ، ئاسمیلەکردن و هەڵقۆستنەوەیە."

هەڵقۆستنەوە، ستەمکاری، توندوتیژی دەرئەنجامی هەندێک کۆمەڵگەی ناتەواو و ناعەقڵانی نین، بەڵکوو دەرئەنجامی جەوهەری ژیانن، دەرئەنجامی ئیرادەی دەسەڵاتن، کە ئیرادەی ژیانە.

ئارەزووی بەهێز بۆ ژیان و دەسەڵات زاڵ دەبێت بەسەر ئیرادەی لاوازدا. ئەمە یاسای ژیانە، بەڵام دەکرێت لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا بشێوێنرێت.

یەکێکە لە دەرکەوتنە ناتەواوەکانی ژیان کە تێیدا مرۆڤ لە فێڵبازی و دووربینیدا لە ئاژەڵەکانی تر باڵاترە، بەڵام لە زیرەکیدا کەمترە. ناتوانێت بە تەواوی بە غەریزە ڕاستەوخۆکان بژی، گوێڕایەڵی یاسا دڕندەکان بێت، چونکە لەژێر کاریگەریی هۆشیاری و بیرۆکە چەواشەکارەکانی سەبارەت بە "ئامانجەکان" و "ئامانجەکانی"، ژیانی بە غەریزە لاواز دەبێت و خۆیشی دەگۆڕێت بۆ شکست، نەخۆشی. دڕندە.

هۆشیاری هەوڵ دەدات بۆ ئاسانکاری بۆ هێزی ژیانی عەقڵ، بۆ داڕشتن و ئاراستەکردنی ڕەوتی ژیان و ملکەچی بنەمای عەقڵ، کە بۆ خوداوەندی کۆن ئەپۆلۆ، مانای ژیانە ئەگەر سەرکەوتوو بێت. ماندوو دەبێت و ڕادەکات بۆ ئەوەی خۆی بکوژێت.

ژیانی گشتی ململانێی نێوان بنەماکانی دیۆنیسی و ئەپۆلۆنییە لە کولتووردا، یەکەمیان نوێنەرایەتی سەرکەوتنی غەریزەی ژیانی تەندروست دەکات، دووەمیان - سەردەمی کەمتەرخەمی کە لە ئەوروپادا پراکتیزە دەکرێت، واتە. لاوازبوونی ئیرادەی دەسەڵات کە بەرەو توندڕەوی دەگوازرایەوە، بووە هۆی زاڵبوونی بەها ناسروشتیەکان لە کولتوری ئەوروپیدا کە زیان بە سەرچاوەکانی ژیان دەگەیەنێت.

بە بڕوای نیچە، بەردی بناغەی خراپبوون و دابەزینی کولتوری ئەوروپی بناغەکانیەتی - ئەخلاقی مەسیحی خێرخوازی، ئاواتە بەرزەکانی عەقڵ و زانست، ئایدیاڵەکانی یەکسانی کۆمەڵایەتی، دیموکراسی، سۆسیالیزم و بەگشتی ڕێکخستنی ئایدیاڵی کۆمەڵگە لەسەر بنەمای دادپەروەری و عەقڵ. نیچە بە هەموو هێزی خۆیەوە هێرش دەکاتە سەر ئەم بەهاکانی مرۆڤگەرایی نەریتی و ئاراستەی ناسروشتی و سیمایەکی نیهیلیستی ئەوان نیشان دەدات. شوێنکەوتنیان مرۆڤایەتی لاواز دەکات و دەبێتە هۆی خۆ لەناوبردن لە ئارەزووی ژیان لەخۆڕا.

نیچە "ساختەکاریی پلە باڵاکان"ی لە بیرۆکەکانی ئەخلاق و عەقڵ و زانستی مەسیحیدا ناسی، کە بە درێژایی ژیانی بەردەوام ئیدانەی دەکرد و دروشمی "هەڵسەنگاندنی هەموو بەهاکان"ی پێشنیار کرد.

مەسیحییەت "نەخۆشییەکی توندی ئیرادە"یە و لە ترس و ئارەزووی نێوان هەڵگرانی بێهێزترین و لاوازترین ئیرادە بۆ ژیان سەرهەڵدەدات. لێرەوە پڕە لە ڕق و کینە. ژیانێکی تەندروست بەو باوەڕە دەمامک کراوە کە "ژیانی ئاسمانی تەواو" تەنها بۆ لەناوبردنی ئەم ژیانە زەمینییە بە ناوێکی باشتر داهێنراوە. هەموو کابوسەکانی مەسیحی نیشانەی لاوازی و هەژاری قووڵی ژیانی ئێستان، ئازار و لاوازی، بەجۆرێک مەسیحیەت خۆی لە ماددە هۆشبەرەکانی ئەگەرەکانی مرۆڤدا دەژی.

بەڵام، لە نائامادەگی دەرکەوتن، نەخۆشی ئامادەیی ژیان، مەسیحییەت، بۆ ئەوەی لەنێو بەهێز و دڕندەکاندا بمێنێتەوە، خۆی بە ئەخلاق ناساند و کۆتێکی بۆ بەهێز و خواپەرستان داهێنا. بە چاندنی بەها ئەخلاقییەکانی ئایینی مەسیحی، ژیانی نەخۆش کەسی تەندروست دەگرێت و لەناویان دەبات و ئایدیاڵە ڕاستەقینە و قووڵەکانی نکۆڵی خۆکردن، خۆبەختکردن، بەزەیی و خۆشەویستی بۆ دراوسێ بڵاودەبێتەوە.

ئەم جۆرە خێرخوازییە نەریتییە لەلایەن نیچەوە بەم شێوەیە لێکدەدرێتەوە "ئارەزووی نکۆڵی ژیان" هەستێکی شاراوەی لەناوچوونە، ئەوە وەک بنەمای دابەزین، زەلیلکردن وەرگیراوە. ئەخلاقی مەسیحی پێش هەموو شتێک قوربانیدانە، دەیەوێت لە کۆیلایەتی دەربچێت و بگەیەنێتە کۆیلەکانی، بۆ ئەمەش خودا دروست دەکات. باوەڕبوون بە خودا پێویستی بە قوربانیدانی ئاگایانە لە ئازادی و غرور و کەرامەت و خۆ زەلیلکردنی ئاشکرا و لە بەرامبەردا بەختەوەری ئاسمانی مرۆڤ هەیە.

نیچە زۆر نادیارانە یاری بە بنەما سەرەکییەکانی ئەخلاقی مەسیحی دەکات بە ئاشکراکردنی سروشتی دووڕوویی و فریودەرانی، گوتاری مەسیحی گونجاندووە "هەر کەسێک خۆی زەلیل بکات ئارەزووی بەرزبوونەوەی دەکات".

باس لە خۆپەرستی و نەبوونی ئارەزوو دەکات، "بەدوای قازانج نەکردن"، وەک گەڵایەکی هەنجیری ئەخلاقی بۆ دەربڕینی لاوازی، دەڵێت "ئیتر نازانم چۆن سوودی خۆم بدۆزمەوە".

هۆشیارییەک کە بەرگەی ئیرادەیەکی لاواز ناگرێت: "من بێسوود نیم"، لە ئەخلاقی مەسیحیدا شێوەی "هەموو شتێک بێسوودە، ئەم ژیانەش بێسوودە" دەگرێتەوە. بیرۆکەی پیرۆزی، چاندنی ئێش و ئازار، کاتێک کە بەهۆی لاوازی خۆیەوە مەحاڵە خۆت لێی بەدوور بگرێت، هەوڵدانە بۆ بەخشینی مانا بە بێمانایی ئازارەکە، چونکە باشترە لە بێمانای ڕەها. ناڕازیبوون تەنها زەلیلکردنی ڕۆحی مرۆڤە و بە لەناوبردنی ڕەگی ئارەزووی مرۆڤ تەنها دەتوانێت ژیان لەناو ببات.

نیچە نموونە بە ژنێک دێنێتەوە کە بەزەیی و خۆشەویستی بۆ دراوسێکە تەنها ڕێگایەکە بۆ ڕق لێبوونەوە لەخۆی، چونکە ئەمانە و فەزیلەتەکانی تر بەڕوونی زیانیان بۆ مێردەکەیان هەیە، بەڵام سوودیان هەیە، بۆیە بە دووڕووانە ستایشیان دەکرێت لەلایەن ئەو ڕکابەرانەوە کە دەیانەوێت مێردەکەیان بەوانەوە ببەستنەوە. یارمەتیدان. بۆیە نیچە فەرمووی: "ئەگەر فەزیلەتت هەیە قوربانیی ئەو فەزیلەتەیت!" لە کۆتاییدا گوتی: جگە لەوەش ئەخلاقی مەسیحی لە ڕێگەی ڕەحم و بەزەییەوە جێگەی خۆی دەداتە دەرکەوتنی بەهێزتری ژیان کە پێویستە بە شێوەیەکی دەستکرد لەناوببرێت.

بە بڕوای نیچە، شتێک کە لە ئەخلاقدا گرنگە هەمیشە "زوڵمی درێژخایەن" و دەربڕینی غەریزەی مەڕەکانە لە تاک دا.

هەرچەندە ئایین و ئەو ئەخلاقانەی کە بانگەشەی بۆ دەکات پێویست و بەسوودن بۆ ئەو خەڵکە نایاب و مەڕ و خەڵکە بەهێز و سەربەخۆیەی کە نوێنەرایەتی ڕەگەزی باڵادەست دەکەن، بەڵام هەموو ئەمانە زۆر دەبن. بەڵام دەتوانن ڕێگەی زیادە بەکاربهێنن بۆ باشتر زاڵبوون بەسەر مەڕەکەدا بەبێ ئەوەی خۆیان ببنە زیندانی ئەخلاقی لاواز. هاوکات لەگەڵ ئەم ئەخلاقە خراپەدا کە پێویستی بە قوربانیدانی مرۆڤە بۆ خودا، "ئەخلاقی" بەرزی دیکەش هەن کە خودا خۆی کردوویەتە قوربانی!

"بۆ ئەوەی بتوانین لە ڕووی ئەخلاقییەوە بژین، پێویستە خۆمان لە ئەخلاق ڕزگار بکەین!" 

نیچە پێویستیی دووبارە هەڵسەنگاندنەوەی "بەها ئەبەدیەکان" ڕاگەیاند، ڕەتکردنەوەی ئەخلاقی کۆیلەکان و گەڕاندنەوەی مافەکانی ژیان. ئەمە تەنیا لەبەردەستی ئاغاکاندایە، عەقڵی بەهێز و سەربەخۆ، خاوەن ئیرادەی نازاڵ، کە پێوەرێک لە بەهاکانی خۆیان هەیە و پێوەرێک لە ڕێز و سووکایەتی بە کەسانی دیکە بە خۆیان دەدەن. ئەوان شوڕشگێڕی ڕاستەقینەی ڕۆحن، کە بەدوای یەکگرتن لەگەڵ ئەوانی تردا ناگەڕێن، خووی "ڕێڕەوی دوور" و "ڕوانین بۆ خوارەوە" دەپارێزن. ئازادن لە دۆگمای ئەخلاقی ئاسایی، ئازادن لە زیندان و بێزارن لە هەموو گوتارێکی ئەخلاقی سەبارەت بە ئەرک، خۆپەرستی، پیرۆزی، چونکە خۆیان یاسای خۆیان دادەنێن.

ئەم "ئەخلاقی سەرەتاییە" ئەخلاقی دەسەڵات و خۆپەرستییە، کە "گرنگترین موڵکی ڕۆحی بەرزە"، کە نیچە لەو بڕوایە تێگەیشتووە کە "ئەو باوەڕە نەلەرزاوەی کە بوونەوەرێکی وەک ئێمە دەبێت بە سروشتی گوێڕایەڵی بێت و خۆی بکاتە قوربانی بوونەوەرەکانی دیکە ".

هەروەها ئەم ئەخلاقە هەندێک ئەرکی هەیە، بەڵام تەنها لە ڕووی جۆر و یەکسانی خۆیانەوە، لە پێوەندی لەگەڵ بوونەوەرەکانی ئاستی خوارەوەدا "دەتوانیت بەپێی بڕیاری خۆت ڕەفتار بکەیت، لە لایەن چاکە و خراپەوە". نیچە بە سووکایەتییەوە تێبینی ئەمەی کرد کە "بۆ مرۆڤی ئاسایی شەقام لە هەموو کردارێکی پیاوێکی باڵادا، یاسای ئەخلاقی تۆ سەد هێندە پێشێل دەکرێت."

نیچە بە ئاسانی و زیرەکانە مامەڵە لەگەڵ کێشەی "ئیرادەی ئازاد" دەکات کە ئەخلاقی پێشووتر تێکدەدات. هەر ئیرادەیەک دەربڕینی غەریزەی ژیانە و بەم پێیەش نە ئازادە و نە عەقڵانییە. ئێمە باسی ئیرادەی ئازاد ناکەین، بەڵکوو باسی ئیرادەیەکی بەهێز دەکەین، ئیرادەیەکی لاواز کە حوکم دەکات و فەرمان دەکات و بەرپرسیارێتی دەگرێتە ئەستۆ، گوێڕایەڵی دەبێت و جێبەجێی دەکات. یەکەمیان تا بەهێز بێت ئازادە، دووەمیان بە هەمان شێوە ئازاد نییە.

کەواتە ئەخلاقی ئازادی و کەرامەت تەنیا بۆ مرۆڤە باڵاکان بوونی هەیە، بۆ ئەوانی دیکەش تەنیا ئەخلاقی خۆبەدەستەوەدان و کۆیلایەتی خۆنمایشکردن بوونی هەیە، کە تیایدا غەریزەی لاوازکراوی ژیان نەک لە دەرەوە بەڵکوو لە ناوەوە ئازاد دەکرێت. ئەمەش وەک هێرشی خۆکوژییە.

نیچە بە مرۆڤدۆستی "زانستی" مامەڵەی لەگەڵ سۆسیالیست و دیموکراتە هاوبیرەکان دەکرد. وەک چۆن ناوی لێنابوون "کۆناتیکی برایانە"، وەک ئەخلاقی مەسیحی، یاسای سروشت پشتگوێ دەخەن، هەوڵدەدەن هەڵقۆستنەوە نەهێڵن، یەکسانی سروشتی مرۆڤەکان شکست دێنن و "بەختەوەری مەڕداری هاوبەشی کێڵگە سەوزەکان" دەسەپێنن. ئەمەش بە ناچاری هەمان دەرئەنجامی لێدەکەوێتەوە - لاوازبوون و دابەزینی مرۆڤایەتی، چونکە مرۆڤ هەمیشە لە خەبات و کێبڕکێ دا گەشە دەکات و یەکسانی وهەڵقۆستنەوەی هەلومەرجی پێویستن بۆ ژیان.

لە ئەخلاقی کۆمەڵگەیەکی سۆسیالیستیدا، ئیرادەی خودا جێگەی ئەو چاکە کۆمەڵایەتییە دەگرێتەوە کە لە مێژوو و چاکەی گشتییەوە سەرچاوە دەگرێت، لەلایەن حکومەتەوە دەپارێزرێت. لە هەمان كاتدا خواستی تاك هیچ مانایەكی نییە، بۆچی نیچە سۆسیالیزم بە برا بچوكی ڕەشبینی دەزانێت، حكومەت دەیەوێت كەسێك لە تاكەوە بگۆڕێت بۆ كیانێكی دەستەجەمعی. مرۆڤ بەڕاستی هەوڵدەدات مامەڵە لەگەڵ ئەمەدا بکات و تیرۆری دەوڵەتیش پابەندە بە چاندنی هەستی ڕاستگۆیانە و هۆشیاری و خۆبەزلزانینی کردارەکان.

لەم جۆرە ئەخلاقانەدا ئەوەی تاکێک جیا دەکاتەوە و بەرز دەکاتەوە لە سەرووی ئاستی گشتیەوە، لەلایەن هەمووانەوە دەترسێت، لەلایەن هەمووانەوە ئیدانە دەکرێت و سزا دەدرێت. دەوڵەت بە ڕێکخستنی هەمووان سیاسەتی یەکسانی پەیڕەو دەکات. ئاستێکی نزم، هەربۆیە فۆرمێکی دیموکراسی لە حکومەت، بە بڕوای نیچە، جۆرێکە لە چەقاندنەوە و بچووککردنەوەی مرۆڤ و بچووککردنەوەی بۆ مامناوەندی.

بەم پێیە فەلسەفەی نیچە جۆرێک بوو لە وەحی و حەوز. ئاوی سارد بۆ ئەخلاقی کلاسیکی نەریتی، ئاراستەکراو بەرەو ئایدیاڵە مرۆڤدۆستانەکان و پەرەسەندنی عەقڵ. بیرۆکەی ئەوەی کە "هیچ ڕێککەوتنێکی پێشوەختە دیاریکراو لە نێوان بەرەوپێشبردنی ڕاستی و چاکەی مرۆڤدا نییە" لە سەدەی بیستەمدا بووە یەکێک لە بەها ناوەندییەکانی فەلسەفە.

لە "فەلسەفەی ژیان"دا، بە سۆزەوە هەوڵی دەدا مرۆڤ وەک "بوونەوەرێک"، وەک ئۆبژەیەک و گەیشتن بە ئامانجگەلێک کە نامۆ بە خۆی، و بیرۆکەی "دروستکەر"ێک لەناو ببات کە تێیدا دروست بووە. بریكاری خۆڕایی. نیچە هەوڵیدا بیرۆکەی ئەخلاق وەک شوێنێکی ئازادی بخاتەڕوو، لە پابەندبوون و یاسا و قەدەغەکردنەکان کە پشت بە مرۆڤێک نابەستن، دوور لە خۆی و سەرکوتکردنی.

لە کارەکەیدا بەرگری لە زیندوویی و بەهای تاکایەتی کردووە، کە بە تێگەیشتنێکی نوێ لە مرۆڤایەتی گرێداوە، بەڵام بەم شێوەیە بە سوبژێکتیڤیەت و ڕێژەگەرایی بەها ئەخلاقییەکان، دژایەتیکردنی ئەخلاقی ئەرستۆکراتی "هەموو شتێک ڕێگەپێدراوە" و حەتمییەتی ئەخلاقییەکەی بۆ بوونەوەرەکانی خوارەوەیە.

نیچە توانی سروشتی ئەخلاقیی ڕێکخستنەوەی سۆسیالیستی کۆمەڵگە پێشبینی بکات و تیۆریزە بکات، بەڵام پەیوەندی ناوخۆیی "سیستەمی نوێی" خۆی بە سیستەمی کۆمەڵایەتی باڵادەستەوە نەبینی. بۆ نیچە، ماف و ئازادییە ئەخلاقییەکانی ئەو خەڵکەی کە هەڵیبژاردبوو، بە نەبوونی ماف و سەرکوتکردنی بێ بەزەییانەی پلێبییەکان، پارەی بۆ دەدرا. ئەخلاقی "سوپەرمانەکان" ئەخلاقێکی سەروو مرۆیی بوو، دوور بوو لە ئەرکی ئەخلاقی بەرامبەر بە مرۆڤایەتی و پڕ بوو لە سووکایەتیکردن بە بەها گشتگیرەکانی مرۆڤ.

یەکێک لەو پەیوەندیانە، کارەکتەر ئەوانی دیکە بەلایەکدا جێدەهێڵێت و بە وەرگیراوەکانی خۆی دەزانێت و لە هەمان کاتدا بنیاتنانی فەلسەفی ئاڵۆز دروست دەکات. فەلسەفەی ئایینی مۆدێرن لە ساڵانی دۆگمای مارکسیزم دا، هەر فەلسەفەیەکی ئایینی پەیوەست بە بێباوەڕی توندڕەوەوە، بە کاردانەوە هەژمار دەکرا. بێگومان ڕەخنەی ئەم نوێنەرانەیە لەسەر مارکسیزم.

(پەیمانی کۆن و نوێ) دەربڕینی خۆیان تەنیا لە ئایینی مەسیحیدا دۆزیەوە. لە داهاتوودا مەسیحییەت و بەها ئەخلاقییەکانی کتێبی پیرۆز وەک هەمان شت قبوڵ دەکرێن. ئەم بابەتە باس لە مێژووی زیاتری ئایینی مەسیحی و کەنیسەی مەسیحی ناکات. 

بیری فەلسەفیی ئەوروپای ڕۆژئاوا خۆی لە قەیرانێکی قووڵدا بینیەوە.

فەلسەفەی ڕۆژئاوای لە سەدەی بیستەم لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا. وک بیری فەلسەفیی ئەوروپای ڕۆژئاوایی خۆی لە قەیرانێکی قووڵدا بینیەوە ئەم کاریگەرییەی تا وڵاتانی وەک لە مەکسیک و ئەمریکای لاتینیشی گرتەوە، بەبێ وەرگرتنی ڕاهێنانی پیشەیی گونجاو و تەنانەت ئەگەر ڕاستگۆ بین، بەبێ ئەوەی کتێبێک لەسەر ئەم بابەتانە بە قووڵی بخوێنیتەوە، پێکهاتەخوازان پێکهاتەگەرایی هەم وەک "میتۆدۆلۆژیا و فەلسەفە" پێناسە دەکەن. کتێبی سەرەکی ئەم بزووتنەوەیە "پێکهاتە و لێکۆڵینەوە و زانین" . نووسینی (ن.مولود) کە ڕابەری بەناوبانگی بزوتنەوەکەی لە فەرەنسا. 

هەردوو کولتوور و هەندێک دابڕان لە هەردووکیان. دوای کۆتایی هێنان بە باسکردنی دوو نەریتی گەورەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، با دەرەنجامە سەرەکییەکانی پێویست بۆ مەبەستی ئەم کتێبە دەربکەین. ئەگەر ڕوو لە بیری فەلسەفی چینی بکەین، فەلسەفەی مۆدێرن دەتوانێت مۆدێلێکی تەواو جیاواز بۆ پەرەپێدانی گەمژە فەلسەفیەکان بدۆزێتەوە، کە گوتارێکی لێکەوتۆتەوە کە مۆدێلی ڕەسەن دەپارێزێت.

لەگەڵ زیادبوونی ئاڵۆزی جیهان، وابەستەیی یەکتری مرۆڤەکان لە کۆمەڵگەدا زیاد دەکات، ڕۆڵ و گرنگی بەها ئەخلاقییەکان زیاد دەکات، وەک یەکێتی، بەرپرسیارێتی، ڕاستگۆیی، متمانە، هاوکاری، هاوکاری یەکتری (مۆدێرنیتە)، هاوواتای بە کۆمەڵە. بەها ئەخلاقییەکان (پێویستی بە مانا، ناسینی کۆمەڵایەتی و ڕێزگرتن لە کەسانی دیکە، خۆئاگاداری داهێنەرانە و چالاکیی بەسوود لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە) وەک گرنگترین پێداویستی و پاڵنەر لە زیادبووندان. چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان مرۆڤی مۆدێرن (زانا، بەڕێوەبەر، خاوەنکار، پزیشک یان مامۆستا). هەر ئێستا لە ساڵانی حەفتاکان. لە سەدەی بیستەمدا، لە وڵاتانی پێشکەوتووی ڕۆژئاوا، ئاستێکی زۆر بەرزی ژیان، جۆرییەتی ژیانی خەڵک باشتر بوو، ئەمەش بووە هۆی گۆڕانکاری لە بەهاکاندا بۆ پێداویستییە دوای ماددی لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا، زۆر کەس هەستیان کرد پێویستی سوودگەیاندن بە خەڵک، بۆ نموونە هەستکردن بە قبوڵکردنی کەسانی دیکە. ئەم گۆڕانکارییە چۆنایەتییە بە گۆڕانی بەهای پۆستمۆدێرن ناسراوە.

ئەم گۆڕانکارییە کولتوورییە پۆستمۆدێرنە پەیوەندی بە ڕۆڵی ئەخلاقەوە هەیە لە ژیانی مرۆڤ و کۆمەڵایەتیدا، تێگەیشتن لە گرنگی گەشەپێدانی سەرمایەی کۆمەڵایەتی و دەستەبەرکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی. نەزمی ئابووری (نەک تەنها لە چوارچێوەی تاک کۆمەڵگەکاندا، بەڵکوو بە گشتی مرۆڤایەتی)، ئەم مەیلانە لە سەردەمی ئێمەدا خەریکە بەهێزتر دەبن.

لە سەرەتای بیست و دووەمدا، لە پەیوەندی لەگەڵ پرۆسەکانی جیهانگیریدا، پەیوەندی و وابەستەیی خەڵک زیاد دەکات، هەروەها مەترسی و هەڕەشە و مەترسی نوێ دەردەکەون، بۆیە زۆرجار گرنگی ئەخلاق زیاتر دەبێت. جیهان لە گۆڕاندایە، بابەتی ئەخلاق دەگۆڕێت و فراوانتر دەبێت.

ئاراستەی گەشەکردنی خۆئاگایی تاکەکەسی ناوەندی ئەخلاقی مۆدێرنە بە هەموو فۆرمەکانییەوە (کۆمەڵایەتی، پراکتیکی، پیشەیی، ئیکۆلۆژی) لە سەردەمی ئەواندا بەهۆی گەشەسەندنی مێژوویی کولتوورە جیاوازەکانەوە، بەها و سیستەمی ڕێوڕەسمی خۆیان، ئەفسانە بەهۆی نەریت و داب و نەریتی سەرەکییەوە دروست بوون. بەها ئەخلاق و ئایینییەکانی کولتوورە جیاوازەکان لەگەڵ یەکتردا ناگونجێن، ئەمەش هۆکاری ململانێ و ململانێیە. ئەم دژایەتیانە دەتوانن سیمایەکی جیهانی وەربگرن، بەڵام جیهانی ناوەوەی مرۆڤ وەک گۆڕەپانی سەرەکی خەبات دەمێنێتەوە.

ئەخلاقی نەریتی لە دوو جۆر بوو ئایینی و فەلسەفی. ئەخلاقی ئایینی، بۆ نموونە ئەخلاقی مەسیحی لە شێوەی فەرمان و قەدەغەکردن و یاسا پراکتیکییەکانی ڕەفتار، ڕێوڕەسمەکان دەگرێتەوە (ڕۆژووبوون، ڕەچاوکردنی جەژن، ڕێوڕەسم و ڕێوڕەسمی جۆراوجۆر ساڵنامە، ئاهەنگگێڕان بە بۆنەی ئاهەنگی هاوسەرگیری تاد....). هەروەها ئەخلاقی ئایینی بەشێکی تیۆری لەخۆدەگرێت کە دۆگما و فێرکاری و ئەفسانە و هێما و نەریت لەخۆدەگرێت. ئەخلاقی ئایینی مامەڵە لەگەڵ هەمان کێشەکانی ئەخلاقی فەلسەفیدا دەکات، بەڵام لە چوارچێوەی ئیماندا.

لە ڕاستیدا ئەخلاقی تیۆری لە کۆمەڵگەی دێرینی فەلسەفە وەک بوارێکی بیرکردنەوەی عەقڵانی جیهان و مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت. جیاوازی ئەخلاقی لەوەدایە کە بانگەشەی زانست دەکات. پارەدان، ئەوانەی. مرۆڤ دەبێت چۆن بکات (سەبارەت بە بەها ئەخلاقییەکان وەک ئامانجی بوون)، کۆمەڵگە دەبێت چی بێت، یاساکانی ڕەفتار (نۆرمەکان) چی بن.

ئەرستۆ لەوە تێگەیشتووە کە ئەخلاق لە بنەڕەتدا جیاوازە لە فیزیا یان بیرکاری. ئەخلاق زانیارییەکی تایبەتمەندە. سێ جۆری زانستی جیاکردەوە، تیۆری، پراکتیکی و ئەخلاقی.

مەعریفەی تیۆری (ئیپیستیم، یان "تێڕامان لە بیرۆکە ئەبەدییەکان") وەسفی زانستەکانی وەک بیرکاری، فیزیا، بایۆلۆجی دەکات.

زانستی پراکتیکی (تەکنیک) لە شێوەی کارامەییدا دەردەکەوێت ( بیناکار دەزانێت چۆن خانوو دروست بکات، هونەرمەند دەزانێت چۆن نیگار بکێشێت، هونەرمەند دەزانێت چۆن هەست و سۆزی جیاواز دەرببڕێت، پیشەوان دەزانێت چۆن شت دروست بکات، کڵاوچن دەزانێت چۆن دروست بکات کڵاو دروست بکات... تا. زانینی ئەخلاقی (فرۆنێسیس) جۆرێکی تایبەتە لە زانین، کە ئەوەندەی پەیوەندی بە بەڵگەدۆزی یان لێهاتووییەوە نییە، بەڵکوو پەیوەندی بە هەڵوێستی ئەخلاقییەوە هەیە بەرامبەر بە مرۆڤەکانی دیکە، لەوانە ڕەفتاری دروست، ئەنجامدانی کردەوەی باش، بەزەیی و خێرخوازی. بۆ نموونە پارێزەر لەکاتی پێدانی سزادا، نەک تەنها بە زانینی تاوانەکە ڕێنمایی دەکرێت، بەڵکوو بە تێگەیشتن لە دۆخەکەش، بە تێگەیشتن لە توانای خۆخستنە شوێنی کەسێکی دیکە (تاوانبار و قوربانی و ئەوانی دیکە) ڕێنمایی دەکرێت. خەڵک، هەستکردن بە دادپەروەری، بەزەیی. ئەو دەزانێت چۆن کارێکی دروست بکات، واتە. ئەو تەنها زانیاری لەسەر ڕاستییەکان نییە بەڵکوو زانیاری لەسەر ئەخلاق و هۆشیاری بارودۆخیش هەیە.

بابەتی ئەخلاقی نەریتی بریتییە لە مرۆڤ وەک تاکێکی ئەخلاقی، کێشەکانی ململانێی نێوان چاکە و خراپە لە ڕۆح و فەزیلەت و ئەخلاقیدا. ئامانجی سەرەکی فەلسەفەی نەریتی ئەخلاق گەشەپێدانی خۆئاگاداری مرۆڤە، پێکهێنانی توانایەتی بۆ خۆباشکردنی ئەخلاقی و مەعنەوی. بەپێی ئەفسانە تەنانەت کۆنفۆشیۆسیش ئەگەر مرۆڤ وەک جەستەیەکی کولتووری و ئەخلاقی گەشە نەکات، ئەوا لە ئاژەڵەکان خراپتر دەبێت؛ لە پێوەندی لەگەڵ ئەم جۆرە کەسانەدا، دەوڵەت مافی ئەوەی هەیە توندترین سزاکان جێبەجێ بکات. بەم شێوەیە ئەخلاقی کۆنفۆشیۆس لە ئێستاوە شوێنێک بۆ دروستکردنی ڕێنماییەکانی ژیان و گەشەسەندنی ڕۆحی مانادار داناوە: هێڵی خوارەوە سزای دڕندانەی حەتمییە، هێڵی سەرەوە شەرەف، شکۆمەندی، بەرزکردنەوە. 

ئەخلاقی نەریتی تەنیا تیۆری نەبوو، بەڵکوو لە سەرووی هەموویانەوە کاراکتەری نۆرماتیڤ (فەرمانبەخش)ی هەبوو، چونکە پشتڕاستکردنەوەی تیۆری بەهاکانی بوونی مرۆڤ لە هەمان کاتدا بوو لەگەڵ ڕەچەتە، ستانداردێکی ئەخلاقی، نۆرمێک، بۆ نموونە، کە گریمانە دەکرد بڵاوبوونەوەی پێناسەی تیۆری فەزیلەت؛ تیۆرییەکانی خێرخوازی بەشدارن لە فراوانبوونی خێرخوازی. بەهای چاکە بریتییە لە میهرەبان بوون، بەختەوەری - بەختەوەر بوون، خۆشەویستی - فێربوونی خۆشویستن و خۆشەویست بوون، دادپەروەری - لە بەکارهێنانی کردارییدا.

دۆزینەوە سەرەکییەکانی ئەخلاقی کولتووری لە بەرنامە فەرمییەکاندا باس دەکرێن. بەرنامەی وەک هێدۆنیزم، ئیودیمۆنیزم، کینیزم، عەقڵانیزم، ئەخلاقی ئەرک (ستۆیک، کانت)، ئەخلاقی خۆشەویستی و تادوایی هەیە. میهرەبانی، ئەخلاقی بەزەیی، شۆپۆنهاوەر  ئەخلاقی سوودمەندی (سوودگەرایی)، ئەخلاقی قارەمانێتی، عەقڵ ئیگۆیزم (سوودگەرایی)، ئەخلاقی یاخیبوون (ل. تۆلستۆی، م. گاندی)، ئەخلاقی ڕێزگرتن لە ژیان (ئە.شڤایتزەر)، و چەندانی دیکە.

ئەخلاق بەڕێکەوت نییە. جۆرێکی تایبەتی مەعریفە لەلایەن فەلسەفەی پراکتیکی کانتەوە ناوی لێنراوە. ئەگەر عەقڵی تیۆری لە دژایەتی و دژایەتییەکاندا تێکەڵ بووبێت (وەک کانت دەڵێت ناتەواوییەکەی بەڵگەیە) ئەوا عەقڵی کردەیی بە ئاسانی ئەو دژایەتییانە چارەسەر دەکات، واتە گرنگیی ئیرادەی ئازاد و ئەبەدییەتی ڕۆح و بوونی دەناسێت. خودا وەک مەرجێکی پێویستە بۆ بوونی ئەخلاق.

بەڵام ئەخلاقی نەریتی جەستەیەکی بەرچاوی تیۆری لەخۆ گرتووە، کە بریتین لە مشتومڕ لەسەر بنەچە و جەوهەری ئەخلاق، فۆرم و سروشتی مێژوویی، ڕەچاوکردنی جیاوازییە ئەخلاقییەکان، ڕۆڵی لە کۆمەڵگە و ژیانی تاکدا، پێکهاتەی هۆشیاری ئەخلاقی. پۆلەکانی چاکە و خراپە، خۆشبەختی، ئەرک، دڵسۆزی، شەرەف، دادپەروەری، مانای ژیان. جیاوازی ئەخلاقی هەرگیز تەنیا تیۆری نەبووە، بەڵکوو هەمیشە پێکهاتەی تیۆری و پراکتیکی (نۆرماتیڤ) بە پێوەرێکی یەکسان لەخۆ گرتووە.

ئەخلاقی مۆدێرن ڕووبەڕووی دۆخێکی سەخت بووەتەوە کە تێیدا زۆرێک لە بەها ئەخلاقییە نەریتییەکان پێداچوونەوەیان بۆ کراوە. زۆرجار ئەو نەریتانەی کە بنەما ئەخلاقییە ڕەسەنەکان لە زۆر ڕووەوە تیایدا دەبینران، لەناو دەچوون. بۆ هۆکارێک پەیوەندییان لەدەست داوە. پرۆسەی جیهانی لە کۆمەڵگەدا لە گەشەکردندایە و گۆڕانی خێرای بەرهەمهێنان بۆ بەکارهێنانی بەکۆمەڵ. لە ئەنجامدا لە دۆخێکی پێچەوانەدا دۆخێک ڕوویدا کە بنەما ئەخلاقییەکان بە یەکسانی ڕەوا بوون، کەمتر لە عەقڵ دەرکەوتن. ئەمەش بە گوێرەی ئەی مەکینتایر، ئارگیومێنتە عەقڵانییەکان لە ئەخلاقدا بە شێوەیەکی سەرەکی بەکاردەهێنرێن بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەو بەڵگانەی کە پێشتر ئەم ئارگیومێنتانەیان هێناوەتەوە.

ئەمەش لە لایەکەوە بووە هۆی گۆڕانکاری دژە نۆرماتیڤ لە ئەخلاقدا لە خواستی ڕاگەیاندنی کەسێک بە بابەتێکی تەواو و سەربەخۆی ستانداردە ئەخلاقییەکان، بۆ هەڵگرتنی هەموو بارگرانی بەرپرسیارێتی لەسەری کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ ئەنجام دەدرێت. بڕیارەکان. مەیلی دژە نۆرماتیڤ لە بیرۆکەکانی ف. نیچە، بوونگەرایی، فەلسەفەی پۆستمۆدێرندا نوێنەرایەتی دەکرێت. لە لایەکی دیکەوە، ئەو ئارەزووی سنووردارکردنی بواری ئەخلاق بوو بۆ مەودای تاڕادەیەک تەسک لە بابەتەکانی پەیوەست بە داڕشتنی یاسا ئەخلاقییەکان بە تێگەیشتن لە تێگەیشتن لەو ئامانجانەی کە دەتوانن لەلایەن کەسانی چین و توێژە جیاوازەکانی ژیانەوە قبوڵ بکرێن. بوونی مرۆڤ، بیرۆکەی خۆ باشترکردن، لە ئەنجامدا پۆلی چاکە، کە بۆ ئەخلاق نەریتییە، لە بازنەی ئەخلاق دەرچووە و ئەم دووەمیان بە شێوەیەکی سەرەکی وەک یاسایەکی ئەخلاق دەستی بە گەشەکردن کردووە. هاوکات لەگەڵ ئەم ڕەوتەدا، پەرەسەندنی زیاتری بابەتی مافی مرۆڤ، هەوڵی نوێ دەدرێت بۆ بنیاتنانی ئەخلاق وەک چەمکێکی دادپەروەری، یەکێک لەو هەوڵانە لە کتێبی "تیۆری دادپەروەری"ی جەی ڕاولزدا خراوەتەڕوو.

دۆزینەوە زانستییە نوێیەکان و تەکنەلۆژیای نوێ پاڵنەرێکی گەورەیان بە پەرەپێدانی ئەخلاقی پراکتیکی بەخشی. لە سەدەی بیستەمدا. چەندین ڕێسای نوێی ئەخلاقی پیشەیی ئامادە کراون، ئەخلاقی بازرگانی، بایۆئەخلاقی، ئەخلاقی پیشەیی یاسایی، کرێکاری دارایی، میدیای گشتی و بابەتگەلی دیکە ئامادە کراون. زانایان، پزیشکان، فەیلەسوفەکان دەستیان کرد بە باسکردنی کێشەکانی وەک چاندنی ئەندامەکانی جەستە، ئیۆتانازیا، دروستکردنی ئاژەڵی گۆڕاو و کلۆنکردنی مرۆڤ. مرۆڤ زۆر زیاتر لە جاران هەستی بە بەرپرسیارێتیی خۆی کرد بۆ گەشەکردنی هەموو ژیان لەسەر زەوی و دەستی کرد بە باسکردنی ئەم کێشانە نەک تەنها لە ڕوانگەی مانەوەی خۆیەوە، بەڵکوو بە درککردن بە گرنگی ناوەوەی واقیع. واقیعی ژیان، لە بوون وەک خۆی (شڤایتزەر، واقیعی ئەخلاقی). ئەخلاقی پیشەیی وەک کۆدێکی ئەخلاق کاردەکات و لە ئاستی دروستکردنی بنەما ئەخلاقییەکان بۆ مرۆڤەکانی ئەم پیشەیە کاردەکات. ئەخلاقی پراکتیکی شوێنێکی بەرچاو پێکدەهێنێت. بەڵام بوارەکانی تریش هەن، ئەمەش ئەخلاقی کۆمپانیاکانە کە مۆڕاڵی و ئەو ڕێکخراوانەی کە جێبەجێی دەکەن بۆ ئەندامانی هەندێک کۆمپانیا دروست دەکرێن. هەروەها بواری ئەخلاقی پراکتیکی ئەو بوارەش دەگرێتەوە کە مامەڵە لەگەڵ نیگەرانییە گشتیەکانی سروشتی جیهانیدا دەکات. بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم هەڕەشانە، زانستی مرۆڤ پەرەی پێدەدرێت، هەروەها ڕێکاری دیموکراسی پەرەپێدەدرێت بۆ ئەوەی بڕیاری گشتی گرنگ بدرێت.

هەنگاوێکی گرنگ کە نوێنەرایەتی وەڵامدانەوەی دۆخی ئێستای گەشەسەندنی کۆمەڵگە دەکات، باسکردنی ئەخلاقە وەک دیالۆگێکی بەردەوام، بە ئامانجی پەرەپێدانی چارەسەرێک کە لەلایەن هەموو بەشداربووانەوە قبوڵ بکرێت. ئەمەش لە بەرهەمەکانی K.O. ئاپڵ، ج. هابەرماس، ڕ. ئەلێکسی و ئەوانی تر، ئەخلاقی گوتار لەسەر بنەمای دژە نۆرماتیزمە، هەوڵدەدات ڕێنمایی هاوبەش پەرەپێبدات کە مرۆڤەکان لە شەڕەکەدا یەکدەخات. هەڕەشە جیهانییەکان کە ڕووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە. ئەخلاقی ڕاوێژکاری وا گریمانە دەکات کە هەموو ئەو بڕیارانەی لە ڕووی گەشەسەندنی کۆمەڵگەوە دەدرێن، دەبێ دۆستانە بن. ئەم بڕیارانە لەلایەن خەڵکەوە بە ئارەزووی خۆیان دەدرێن، چونکە پێیان وایە لە بەرژەوەندی ئەواندایە، نەک لەبەر ئەوەی بەڵێنی شتێکیان پێدراوە یان لەبەر ئەوەی بە شتێک (بڕیاری ستراتیژی) شەرمەزار دەبن. بڕیاری پەیوەندیدار بەو مانایەیە کە بەرژەوەندییەکانی خەڵک سەرکوت ناکرێت، بەرژەوەندییەکانی ئەوانی دیکە لەدەست نادرێن و ئەو کەسانەی کە ئۆرگانە بەڕێوەبەرە مەبەستدارەکانن بە بەرژەوەندییەکانی خۆیان بە دەستکاریکردن ڕازی دەبن.

تایبەتمەندییەکی دیکەی ئەخلاقی مۆدێرن درێژبوونەوەی باوەڕپێنەکراوی کایەی گشتییە، واتە. ئەو شوێنانەی کە بەرژەوەندییەکان لەلایەن کۆمەڵێکی گەورەی خەڵکەوە نوێنەرایەتی دەکرێن، کاتێک کردارەکان لە ڕووی کامڵبوونی ئەنجامدانی هەندێک ئەرکی کۆمەڵایەتییەوە هەڵدەسەنگێندرێن، لەم بوارەدا ڕووبەڕووی چالاکی سیاسەتمەداران و سەرکردەکان دەبینەوە. پارتە سیاسییەکان، بەڕێوەبەرانی ئابووری، چارەسەری نێودەوڵەتی بە ئامرازەکانی ئەنجامدان، زۆرجار دەبینرێت کە ئەخلاقی نەریتی لەم بوارەدا کارپێنەکراوە، چونکە ڕوونە، بۆ نموونە، کە پارێزەر ناتوانێت وەک خۆی مامەڵە لەگەڵ داواکاری گشتی بکات. لە کاتی دادگاییکردنەکەدا وەک نەیار مامەڵە دەکەن.

بۆیە تیۆریستان پرسیارێک دەوروژێنن کە پەیوەندی بە پەسەندکردنی یاسایەکی دادپەروەرانەی یاری دیاریکراوەوە هەیە، تێگەیشتنێکی نوێ لە دادپەروەری، تێگەیشتنێکی نوێ لە دادپەروەری، لەوانەش هێنانە ناو چەمکی پرسەکانی دادپەروەری نێودەوڵەتی، هەڵوێستی نەوەکانی داهاتوو، هەڵوێست بەرامبەر بە ئاژەڵەکان، هەڵوێستەکە. هەڵوێستەکان بەرامبەر بە خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان لە لەدایکبوونەوە.

گواستنەوە لە داوای لێبوردنی سەرەکی ئەخلاقەوە بۆ ڕەخنەی سەرەکی تەنها بە هۆی باشتربوونی ئەخلاقەوە نەبوو، بەڵکوو پەیوەست بوو بە گۆڕینی شوێن و ڕۆڵی ئەخلاق لە کۆمەڵگەدا و لەم کاتەدا شتێک کە ڕوونی نەبوو بینرا. ئێمە باس لە گۆڕانکارییەکی مێژوویی بنەڕەتی دەکەین کە بووە هۆی گەیشتن بە ئاستێکی نوێی شارستانیەتی ئەوروپی بە گەشەسەندنی بێ وێنەی زانستی و تەکنەلۆژی و پیشەسازی و ئابووری. ئەم گۆڕانکارییە کە بە قووڵی تەواوی وێنەی ژیانی مێژوویی گۆڕی، تەنیا شوێنێکی نوێ نەبوو بۆ ئەخلاق لە کۆمەڵگەدا، بەڵکوو خۆی تا ڕادەیەکی زۆر دەرئەنجامی گۆڕانکارییە ئەخلاقییەکان بوو. 

ئەخلاق بە شێوەیەکی باو وەک کۆمەڵێک فەزیلەت بیری لێدەکرێتەوە و تێدەگات، کە لە وێنەی مرۆڤی تەواودا کورت دەکرێتەوە، یان وەک کۆمەڵێک ڕەفتار کە ڕێکخستنی تەواوەتی ژیانی کۆمەڵایەتی دەخاتە ڕوو. ئەمانە دوو لایەنی یەکتر لە یەکتر لە ئەخلاق بوونی - کەسی، بابەتیی، کە سەرقاڵی ڕەسەنایەتی بوون. پێیان وابوو کە سوودی بۆ تاک و میللەت (کۆمەڵگە) یەک و یەک بوو. لە هەردوو حاڵەتەکەدا ئەخلاق وەک ڕەفتارێکی بابەتیی و بەرپرسیارانەی تاک تێدەگات، ڕێگای بەختەوەرییە، ئەمە، ئەگەر ورد بین، واقیعێکی ناوازەی ئەخلاقی ئەوروپییە. لە هەمان کاتدا ئەگەر بتوانرێت ئەو پرسیارە تیۆرییە سەرەکییە دابڕێنرێت کە ڕێگا سەرەکییەکانی ئەخلاق پێکدەهێنێت، ئەوا لەمانەی خوارەوەدا جێگیر دەکرێت: چالاکیی ئازاد و بەرپرسیارێتی تاکەکەسی مرۆڤ چییە، کە دەتوانێت فەزیلەتی ڕەها ببەخشێت. فۆرم، ڕاستەوخۆ بۆ بەدەستهێنانی سوودی خۆی، سنوور و ناوەڕۆکەکەی چییە. هەر ئەم جۆرە کردارەیە کە کامڵبوون لەگەڵ بەختەوەریدا تێکەڵ دەکات و پێی دەوترێت ئەخلاق چونکە مرۆڤ وەک وەستایەکی سەروەر دەمێنێتەوە. ئەو ئەوەندە بە شایستە دادەنرا، بە هەمان گرنگی هەموو هەوڵەکانی تری مرۆڤ مامەڵەی لەگەڵ دەکرا. ئەمە تا ئەو ڕادەیە ڕاستە کە زۆر پێش ئەوەی مۆر ئەم پرسیارە دابڕێژێت، لانیکەم لە دوای ئەرستۆوە، فەیلەسوفەکان گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە ناتوانرێت چاکە جیا لە جەوهەرەکەی خۆی پێناسە بکرێت. کۆمەڵگە و ژیانی کۆمەڵایەتی (کولتووری) بە هەموو دەرکەوتەکانییەوە وەک سەکۆیەکی ئەخلاقی سەیر دەکرا (ئەمە گرنگە!) بە پێچەوانەی سروشت و بە پێچەوانەشەوە، وا بیر دەکرایەوە کە هەموو ژینگەکە بە ناوبژیوانی هۆشیاری ( زیرەکی، عەقڵ) بێت. پێکەوەژیان، لەوانە سیاسەت، ئابووری، پەیوەستە بە بڕیار، هەڵبژاردنی مرۆڤەکان، پێوانەکردنی فەزیلەتەکەیان. بۆیە جێگەی سەرسوڕمان نییە کە ئەخلاق بە شێوەیەکی بەرفراوان تێبگەین و هەموو شتێک دەگرێتەوە کە پەیوەندی بە سروشتی دووەمەوە هەیە، کە مرۆڤ خۆی دروستی کردووە و فەلسەفەی کۆمەڵایەتیش پێی دەوترێت فەلسەفەی ئەخلاقی، وەک کولتوورێک، تا ئەمڕۆش هەندێک جار ئەم ناوەی پاراستووە. بەکارهێنانی جیاوازی نێوان سروشت و کولتوور لەلایەن سۆفیستەکانەوە گرنگییەکی بنەڕەتی هەبوو بۆ پێکهاتن و گەشەکردنی ئەخلاق. ڕۆشنبیری بە پێوەری ئەخلاقی (ئەخلاقی) جیا دەکرێتەوە (کولتوور بە بڕوای سۆفیستەکان کایەی ئارەزوومەندانەیە، ئەو یاسا و داب و نەریتانە دەگرێتەوە کە مرۆڤەکان بە ئارەزوو و پەیوەندییەکانیان ڕێنمایی دەکرێت، و ئەوەی لەگەڵ شتەکان بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەیکەن، بەڵام لە سروشتی فیزیکی ئەم شتانە بەدوای خۆیدا ناهێنێت). لەم ڕوانگەیەوە، کولتوور لە بنەڕەتدا، بە پێناسە، لە بابەتی ئەخلاقدا جێگیر بوو (بەتەواوی ئەم تێگەیشتنە بوو لە ئەخلاق لە دابەشکردنی فەلسەفی بەناوبانگی سێ بەشدا بەسەر لۆژیک و فیزیا و ئەخلاقدا، کە لە ئەکادیمیای ئەفلاتون دامەزرا، بەم پێیە هەموو شتە ناسروشتییەکان ئەخلاقین). 

تێگەیشتنێکی وەها فراوان لە ئەخلاق تێگەیشتنێکی گونجاوی لە ئەزموونی مێژوویی هەبوو لە سەردەمێکدا کە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە پەیوەندی و وابەستەیی کەسی دەچوو، هەر بۆیەش تایبەتمەندییە کەسییەکانی تاکەکان، ئەخلاقەکانیان، پێوەرەکانی فەزیلەتیان. ئەوان پێکهاتەی سەرەکی پشتگیریکەر بوون کە تەواوی بینای شارستانیەتیان بەرز کردەوە. لەم ڕووەوە دەتوانرێت ئاماژە بە دوو خاڵی ناسراو و بەڵگەدار بکرێت.

 أ- ڕووداوی دراماتیک، دۆخی کاروباری کاراکتەری شەخسی ڕوونی هەبوو (بۆ نموونە چارەنووسی شەڕ بەندە بە ورەی سەرباز و فەرماندەکانەوە. ئاسوودە و ژیانێکی ئارام لە دەوڵەتدا - لەسەر فەرمانڕەوایەکی باش).

 ب- ڕەفتاری خەڵک (لەوانەش ژینگەی بازرگانی) پابەند بوو بە یاسا و ڕێکەوتنە ئەخلاقییەکان کە لە ڕووی ئەخلاقییەوە پەسەند کراون (نموونەی تایبەتی ئەمە بریتین لە وۆرک شۆپەکانی سەدەی ناوەڕاست یان کۆدی دووانەی شوڕشگێڕان). ئەم گوتەیەی مارکس بەناوبانگە کە دەیگوت: ئاسنگەری با کۆمەڵگەیەک بەرهەم دەهێنێت کە سەرۆکێک بەڕێوەی دەبات و میلێکی هەڵم کۆمەڵگەیەک بەرهەم دەهێنێت کە سەرمایەدارێکی پیشەسازی بەڕێوەی دەبات. بە یارمەتی ئەم وێنەیە، بە ئاماژەدان بە سەرچاوەی ئەو قۆناغە مێژووییەی کە جێگەی سەرنجمانە، دەمەوێت ئەوە بڵێم کە میلەر لە ئاسنگەری بادا تەنها جۆرێکی تەواو جیاواز لە مرۆڤ نییە لە میلەر لە ئاسنگەری هەڵمدا. ئەمە زۆر ڕوون و سادەیە. مەبەستم جیاوازە - کاری میلەر لە ئاسنگەری بادا زیاتر وابەستەی سیفەتە ئەخلاقییەکانی کەسایەتی میلەرەکە دەبێت نەک کاری میلەرێک لە ئاسنگەری هەڵمدا. لە حاڵەتی یەکەمدا کاراکتەری ئەخلاقی میلەر (بۆ نموونە ئەگەر مەسیحییەکی باش بێت) لە لێهاتوویی پیشەیی ئەو کەمتر نییە، بەڵام لە حاڵەتی دووەمدا، گرنگییەکی لاوەکییان هەیە یان ڕەنگە بە هیچ شێوەیەک نەبینرێن. 

کاتێک گەشەسەندنی کۆمەڵگە سیمای پرۆسەیەکی سروشتی-مێژوویی گرتە ئەستۆ و زانستە کۆمەڵایەتییەکان دەستیان کرد بە بەدەستهێنانی پێگەی زانستە کەسی (نافەلسەفییەکان)، دۆخەکە گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هات، کە تێیدا بەشە ئەکسیۆلۆجییەکە بێ بایەخ بوو و تەنانەت لەم بچووکییەشدا. ژیانی کۆمەڵگە وەک ڕێڕەوێکی پرۆسەی سروشتی کاتێک بە یاسای پێویست و حەتمی بەڕێوەدەچێت، بە نەخوازراو دەبینرێت. وەک چۆن فیزیا و کیمیا و بایۆلۆجی و زانستە سروشتییەکانی تر وردە وردە لە باوەشی فەلسەفەی سروشتی کشایەوە، بە هەمان شێوە ئابووری سیاسی و دەروونناسی کۆمەڵایەتی و زانستە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە دەستیان کرد بە کشانەوە لە باوەشی فەلسەفەی ئەخلاقی. لە پشت ئەمەوە، کۆمەڵگە لە شێوازی ژیانی ناوخۆیی و نەریتی ڕێکخراوەوە دەڕوات بۆ سیستەمی گەورە و ئاڵۆز (لە پیشەسازیدا - لە ڕێکخستنی وۆرکشۆپەوە بۆ بەرهەمهێنانی کارگە، لە سیاسەتدا - لە میرنشینە فیوداڵەکانەوە بۆ دەوڵەتە نەتەوەییەکان، لە ئابووریدا بۆ کشتوکاڵەوە بۆ پەیوەندییەکانی بازاڕ، لە گواستنەوە و ڕەشنووسی وزە بۆ ئۆتۆمبێلی میکانیکی، لە پەیوەندییە گشتییەکان دا، لە گفتوگۆی ساڵۆنەکانەوە بۆ میدیای گشتی...تاد).

گۆڕانکاری بنەڕەتی بەم شێوەیە بوو. بە لەبەرچاوگرتنی زۆر کەس، چینە جیاوازەکانی کۆمەڵگە دەستیان کرد بە داڕشتن بەپێی یاسا پراکتیکییەکانی ڕەفتار، وەک پارامێتری بابەتیی خۆیان، بەڵام (بەو پێیەی بە وردی خەڵکێکی زۆرن) بەبێ گوێدانە ئیرادەیان. پەیوەندییە گشتییەکان دەستیان کرد بە بەدەستهێنانی کاراکتەری ماددی حەتمی - ئەوان بە لۆژیکی پەیوەندییە کەسییەکان و نەریتەکان کۆنتڕۆڵ نەدەکران، بەڵکوو بە لۆژیکی ژینگەی سوژە، کارکردنی کاریگەری ژینگەی چالاکیی بەکۆمەڵی پەیوەندیدار کۆنتڕۆڵ دەکران. ڕەفتاری کاری خەڵک چیتر لە تۆڕێکی ئاڵۆزی سیفەتە ڕۆحییەکانی گشتی و لە ڕووی ئەخلاقییەوە قبوڵکراو پێکهات نەبوو، بەڵکوو بە سوودی پراکتیکی دیکە دەکرا و کاریگەرتر بوو. دەردەکەوێت، لەوەش نزیکترە، تا ئاستی ئۆتۆماتیکی، بێ کەسایەتی دەروونی، لە هێزی کاری مرۆڤەوە سەرهەڵدەدەن. جگە لەوەش چالاکی مرۆڤ وەک بەشێکی کۆنکرێتی سیستەمی کۆمەڵایەتی (کرێکار، خاوەنکار، ئەنجامدەر) نەک تەنیا جیاوازی ئەخلاقی لە بیری فەرهەنگیدا دەخوازێت، بەڵکوو توانای ئەنجامدانی کردارە بێ ئەخلاقیەکانیشی هەیە. ماکیاڤێلی لەم لایەنە مەترسیدارەی چالاکییەکانی حکومەتدا کۆڵییەوە و بە شێوەیەکی تیۆری سزای دا، نیشانیدا کە پیاو ناتوانێت سەروەرێکی باش بێت ئەگەر تاوانبارێکی ئەخلاقی نەبێت. ئە. سمیس دۆزینەوەیەکی هاوشێوەی لە بواری ئابووریدا ئەنجامدا. سەلماندی کە بازاڕ دەبێتە هۆی سەروەت و سامانی خەڵک، بەڵام نەک بە چاوتێبڕینی کارگە بازرگانییەکان، بەڵکوو بە پێچەوانەوە بە ئارەزووی خۆپەرستانەیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان (هەمان بیرۆکە، کە لە ڕستەی کۆمۆنیستیدا دەربڕدراوە، دەتوانرێت بدۆزرێتەوە). بە قسە بەناوبانگەکانی، ک. مارکس و ئێف. ئەنگڵس، کە چوونە ناو بۆرژوازیەوە. حیسابکردنی خۆشەویستی بۆ ئایینی پیرۆز، حەماسەت، و هەڵچوون هەستی تاکییەتی شکاند. لە کۆتاییدا کۆمەڵناسی، ئازادی تاک، پاڵنەری ئەخلاقی (خۆکوشتن، دزی، تووندوتیژی...تاد) وەک چۆن یاساکانی ژمارەیەکی زۆر وەک ساتەوەختی گشتی کۆمەڵگە سەیر دەکرێن، بە ڕیزێکی ڕێک و پێک ڕیز دەبن، بۆ نموونە چۆن مرۆڤ سپینۆزا لەبیر ناکات کە دەیگوت (ئەگەر بەردێک کە لەلایەن ئێمەوە فڕێدرایە، هۆشیاری هەبووایە بە ئازادی دەفڕێت). بە یەک وشە، کۆمەڵگەی مۆدێرن کە بە شێوەیەکی ئاڵۆز ڕێکخراوە و بێ کەسایەتییە، تایبەتمەندی ئەوەیە کە ڕەفتاری پیشەیی و بازرگانی تاکەکان کاراکتەری گشتییان وەک چینێکی کۆمەڵایەتی کەمتر لە کاراکتەری ئەخلاقی تاکەکەسی خۆیان دیاری دەکات. مرۆڤ لە ڕەفتاری کۆمەڵایەتیدا وەک هەڵگری ئەو ئەرک و ڕۆڵانەی کە بە لۆژیکی ئەو سیستەمەی کە تێیدا هاتووە پێیان سپێردراوە، کاردەکات. ناوچەکانی ئامادەیی کەسی کە گرنگییەکی ژیانییان هەیە پێی دەوترێت پەروەردەی ئەخلاقی و ئیرادە، خەریکە گرنگتر دەبن. زیادکردنی کۆمەڵایەتی چیتر ئەوەندە پشت بە ئەخلاقی تاکەکان نابەستێت، بەڵکوو پشت بە هەندێک لایەنی ڕێکخستنی سیستماتیکی (زانستی، عەقڵانی ڕێکخراو)ی کۆمەڵگە دەبەستێت. بەهای کۆمەڵایەتی مرۆڤ نەک تەنها بە سیفەتە ئەخلاقییە کەسییەکانی، بەڵکوو بە بەهای ئەخلاقی کۆی ئەو کارە گەورەیەی کە بەشداری تێدا دەکات، دیاری دەکرێت. ئەخلاق بە پلەی یەکەم دامەزراوەیی دەبێت، لەوێدا دەگوازرێتەوە بۆ ناوچە کارپێکراوەکان. بۆیەشە لە مۆدێرنتە دا زۆرجار لە فەیلەسوفانی ئەخلاقی کلاسیکدا کەم دەکرێتەوە. 

1. لایەنگرانی گەشەسەندنی ئەخلاقی.

بۆ ئەوەی لە سروشتی ژیانی ئەخلاقی مرۆڤ تێبگەین، گرنگە بزانین ئایا ئەخلاق لە ڕەوتی گەشەسەندنی مێژوویی کۆمەڵگەدا دەگۆڕێت یان بە شێوەیەکی کردەیی وەک خۆی دەمێنێتەوە؟. لە دونیای کۆندا بیرۆکەکان لەسەر پەرەسەندنی ئەخلاق سەریان هەڵدا. پرۆتاگۆراس، دیموکریتس، ئەفلاتون، لوکریۆس کارا ئەو بیرۆکەیەیان هەیە کە مرۆڤایەتی لە بەربەریزمەوە هاتووەتە دۆخی ئێستای خۆی. لە وتارەکەی ئەفلاتوندا مرۆڤەکان لە سەرەتادا دوژمنایەتی یەکتریان دەکرد (تەنانەت خوداوەندەکانیش دوژمنایەتی یەکتریان دەکرد!)، ناڕەوا مامەڵەیان دەکرد، بەڵام دوای تامکردنی هەموو ئەمانە، زۆرتر بە سوودیان زانی کە ڕێککەوتن. نادادپەروەری لەگەڵ یەکتر مەکەن و ئازار یەکدی مەدەن. ئەوە یاسا و ڕێککەوتنی هاوبەشە کە لەمەوە سەرچاوە دەگرێت. بە واتایەکی تر، لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەت، نەزمێکی دیاریکراو دامەزرا، دوژمنایەتی و زێدەڕۆیی هەڕەیی کەم بووەوە. 

ئەمەش دەربڕینی خۆی لە بیرۆکە ئایینییەکاندا دۆزیەوە: ئەفلاتون کە لە هۆمەر و هیسیۆد ناڕازی بوو، بە سادەیی باسی ئەو خوداوەندانەی دەکرد کە دەوترێت نەک تەنها چاکە بەڵکوو خراپەش دەکەن. بە بڕوای ئەفلاتون چارەنووسی خوداوەندەکان تەنیا کردەوەی چاکە. بە یەک وشە، ئاگایی ئەخلاقی لە ئێستاوە بووەتە فاکتەرێکی کۆنکرێتی ژیان و کولتووری کۆمەڵایەتی.

بیرۆکەی هاوشێوە لەلایەن لوکریۆس کارۆسەوە لە شیعرەکەیدا لەسەر سروشتی شتەکان گیراوە، ئاماژه‌ی به‌وه‌شدا كه‌ نه‌ك هه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا خه‌ڵك نه‌یانزانیوه‌ چۆن ئاگر به‌كاربهێنێت، به‌ڵكوو به‌كارهێنانی باویان نه‌پاراستووه‌. بیرۆکەکانی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی لە سەردەمی ڕۆشنگەریدا گەشە و ناساندنی زیاتریان بەدەستهێنا. ئابووریناسە بەناوبانگەکە ئا. تورگۆت، لە وتارە بەناوبانگەکەیدا (دەستکەوتە بەردەوامەکانی عەقڵی مرۆڤ) ئاماژەی بەوە کردووە کە گەشەیەکی بەردەوامی عەقڵی مرۆڤ لە کۆمەڵگەدا هەیە، لەگەڵ نەرمبوونی زیادکردنەکان. مامۆستایەکی دیکە کۆندۆرسێت (١٧٤٣-١٨٩٤) ڕایگەیاند کە عەقڵی مرۆڤ توانای باشتربوونی بێ سنووری هەیە، داوای کرد کۆمەڵگەیەک بونیاد بنرێت کە ڕاستی و خۆشبەختی و فەزیلەت بە یەک زنجیرە بەیەکەوە ببەسترێتەوە. لە دڵەوە: گەشەکردن ناگەڕێتەوە دواوە! ڕوانگەیەکی گەشبینانە بۆ گەشەسەندنی ڕۆحی و ئەخلاقی کۆمەڵگە لەلایەن زۆرێک لە نوێنەرانی سۆسیالیزمی یۆتۆپی (ئۆین، سانت سیمۆن، فۆریەر و ئەوانی دیکە)، دیموکراتە شۆڕشگێڕەکان و مارکسیستەکانەوە هاوبەش بوو. لە کۆتایی سەدەی بیستەمەوە بیرۆکەی پرۆسەکە دەستی کرد بە لەدەستدانی کاریگەری خۆی لە بەشێکی دیاریکراوی کۆمەڵگەدا (لێرەدا بەرهەمەکانی شۆپنهاوەر، نیچە، سپێنگەر و ...تاد) ڕۆڵیان هەبوو، بەڵام هێشتا دەتوانێت وابێت. بە وریاتر و زیرەکتر ناسراوە، بەڵام هێشتا بەشێکی بەرچاوە لە دانیشتووان.

باوەڕبوون بە پێشکەوتن تا ئێستاش بۆ زۆر کەس باو و ئاساییە. چ ئارگیومێنتێک بۆ ئەم تێڕوانینە بۆ مێژووی ئەخلاقی دەخەیتەڕوو؟ سەرەتا بەڵگەی پێشکەوتن لە بواری زانست و تەکنەلۆژیا و چەندین چالاکیی تری مرۆڤدا خراوەتەڕوو.

ئەخلاق وەک دەزگایەکی ڕێکخەر ناتوانێت لە لایەک بوەستێت، و دەبێت باشتر بکرێت و پەرەی پێبدرێت. شتێکی تر ئەوەیە کە گەشەسەندنی ئەخلاقی جیاوازی خۆی هەیە. ئەم جیاوازییە لە پلەی یەکەمدا ڕوون دەکرێتەوە، گەشەسەندنی ئەخلاق هەمان گەشەکردنی زانست و تەکنەلۆژیا نییە. داهێنانی لوکۆمۆتیڤی هەڵم یان کۆمپیوتەر هێشتا شۆڕشێکی ئەخلاقی نییە، بەڵکوو دەرکەوتنی فەزیلەتە. پێشکەوتنی ئەخلاقی خۆی بزووتنەوەیەک نییە بەرەو ڕاست، بەڵکوو بزووتنەوەیەکی ئاڵۆز و دژبەیەک لە پاشەکشەکردن و لادانە لە ئەخلاق دا، چینێکی تاڕادەیەک جێگیر، هەرچەندە تەنک، هەمیشەیی پۆستولاتەکان هەیە، ئەو ستۆکانەی کە دەگۆڕدرێن بۆ بێ بایەخ.

شتێکی سەرەکی کە دەگۆڕێت، پانتایی جێبەجێکردنیانە. بۆیە پێشتر تێبینیمان کردووە کە یاسای "مەکوژی" لە بنەڕەتدا تەنیا بۆ ئەندامانی ڕەگەزەکە جێبەجێ دەکرا، ئێستاش سیمایەکی گشتگیر و گشتگیری بەدەستهێناوە. فۆڕمی پێشکەشکردنیان لە گۆڕاندایە. لە بنەڕەتدا پۆستی نوێ زۆر بە دەگمەن دەردەکەون. شتێکی تر ئەخلاقە. لەم چینەدا گەشەسەندنی ژیانی ئەخلاقی زیاتر دیارە. وەک زۆرێک لە نووسەران پێشتر گوتوویانە کە (لە ڤل سۆلۆڤیۆڤەوە) دەست پێدەکات، ئەگەر بیرکردنەوەی ناوخۆیی وەربگرین، لە سەدەیەکەوە بۆ سەدە مرۆڤایەتی، کەرامەتی ئەخلاقی، پەیوەندی ڕاستەوخۆی نێوان مرۆڤەکان، کولتووری ئەخلاقی دەوڵەمەندە. لەلایەن V.L. سۆلۆڤیۆڤ، "لەگەڵ هاتنی دەوڵەت، گەشەسەندنی کولتوری ڕۆحی، پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان جیاواز دەبێت". دەتوانم هەستی خراپ بەرامبەر بە کەسێکی دیاریکراو هەڵبگرم. بەڵام وەک چۆن لە سەرەتای مێژووی مرۆڤایەتیدا کرا، بە پێچەوانەوە، ڕەنگە بە جەخت کردنەوە لەسەر ڕێز و شکۆوە مامەڵەی لەگەڵ دەکەرێت. بەهەمان شێوە Vl. سۆلۆڤیۆڤ فەیلەسوفی ڕوسی لە بۆچونەکانی بەردەوام بوو، لە پەیوەندییەکانی نێوان گەلاندا، دوژمنایەتی یەکتر، بێمتمانەیی هەمیشە ناگاتە ئاستی شەڕ. جەنگەکان خۆیان، Vl. سۆلۆڤیۆڤ، "لە سەدەی بیستەمدا زیاتر لە شەڕێکی ئاسایی نێوان دوو سەرخۆش دەچوو نەک شەڕی دوو لایەنی پیشەسازیی جەنگ ". بە تایبەت دوای ڕووداوە خوێناوییەکانی سەدەی بیستەم، لە پرەنسیپدا بە قبوڵنەکراو، بێ ئەخلاق دادەنرێت.

هەرچەندە پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت شەڕە ناوخۆییەکان بە پلەی یەکەم گشتگیرنین وەلێ هێشتا لەسەر ڕووی زەوی هەرماون. ئەمە تەنها ئەوە دەڵێ مرۆڤەکان هەمیشە لە کردارەکانیاندا بە بنەما ئەخلاقییەکان ڕێنمایی ناکرێت. 

باڵادەستی ئەخلاقی چەندین دەرکەوتنی دیکەی هەیە. بۆ نموونە بۆ چەندین سەدە نەخۆشە دەروونییەکان لە دۆخێکی بەرگە نەگیراودا دەهێڵرانەوە، لێیان دەدرا و بە زنجیر دەبەستران و بە پارەیەک بەر خەڵکی شارە بەرزەکان دەدران. تەنها لە کۆتایی سەدەی پازدەهەمدا بوو کە شێتەکان بەرزکرانەوە بۆ کەسانی نەخۆش و زنجیرەکانیان لابرا. وردە وردە جۆرەکانی سزای تاوانە جۆراوجۆرەکان نەرمتر کران. وەک پێشتر بینیمان سزای لە سێدارەدان لە جیهانی کۆندا زۆر باو بووە. جگە لەوەش سزای لە سێدارەدان نامرۆڤانەترین و ئازاربەخشترین شێوەی گرتووە.

"ئەگەر پیاوێک پیلانی نادادپەروەری دانا، بۆ نموونە ئەگەر بەنیازی ستەمکار بێت، و ئەگەر گرتیان، لەسەر تەختەیەک بزمار کوتی بکەن و چاوەکانی دەربێنن و بە هەموو جۆرە سزایەک بە تووندترین شێوە ئەشکەنجەی بدەن". زۆرترین ئازار، تەنانەت وای لێبکەن بزانێت کە منداڵەکانی و هاوسەرەکەی چۆن ئازار دەچێژن، لە کۆتاییدا هەڵواسرا و لە ناو ئاگرێکی نزم دا سووتێندرا" ئەمە لە بەرهەمی گۆرگیای ئەفلاتوندا دەخوێنینەوە (ل473). لە سەدەکانی ناوەڕاستیشدا ئەشکەنجەی هاوشێوە ئەنجام دەدرا. لە ڕووسیا تا ئەو کاتەی کۆیلایەتی لە ساڵی ١٨٦١ هەڵوەشایەوە، کەسانی بە ڕەچەڵەک کەمتەرخەم بە ئاشکرا سزا دەدران. تەنانەت ژنانیش. لە N.A. ئەم دێڕانەی خوارەوەی شیعرەکەی نێکراسۆڤ بەبێ ئیرادە دێنە بەرچاو: دوێنێ کاتژمێر شەش چووە دەرەوە بۆ سێنایە؛ لەوێ ژنێک بە قامچیەوە، ژنێکی کۆڵبەری گەنج.ی دەدا.

بەڵام هۆشیاری یاسایی خەڵکی گشتی بە شیرینی جیا ناکرێتەوە. تا کۆتایی سەدەی بیستەم کۆمەڵکوژی دانیشتووان بە گومانەوە هەبوو. لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، ڕۆژنامە ڕۆژئاواییەکان نووسیویانە کە لە ڕووسیا خەڵکێکی زۆر بەشداربوون لە ئەشکەنجەدان و کوشتنی ژنێک کە گومانی ئەوەی لێدەکرا بە یارمەتی سێوێکی سیحراوی کوڕێک نەخۆش بکات.

لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا سزاکان سووکتر بوون، مرۆڤانەتر بوون و دەستی پێکرد کە تاوانبار کەسێکە و مافی وەرگرتنی کەرامەتی هەیە. زۆرێک لە وڵاتان سزای لە سێدارەدانیان هەڵوەشاندەوە. دۆخی ژیان و گوزەرانی زیندانیان زۆر باشتر بووە. بەداخەوە ئەم دووەمیان بە شێوەیەکی سەرەکی ئاماژەیە بۆ وڵاتانی پیشەسازیی و پێشکەوتوو نەوەک وڵاتانی جیهانی سێ. 

دەکرێ بە ئەخلاقی سەدەی بیستەم ناوببەین وەڵامێکی فیکری بۆ کارەساتە کۆمەڵایەتییەکانی ئەم سەدەیە. دوو جەنگی جیهانی و ململانێی ناوچەیی، تۆتالیتاریزم و تیرۆر وامان لێدەکات بپرسین ئایا ئەخلاق دەتوانێت لە جیهانێکدا بوونی هەبێت کە کراوە بەڕووی چاکەدا؟ لە نێو ئەو تیۆرییە ئەخلاقییە جۆراوجۆرانەی کە لە سەدەی بیستەمدا پەرەیان سەندووە، تەنیا دوو تیۆری لەبەرچاو دەگرین. نوێنەرانیان نەک هەر مۆدێلی تیۆری ئەخلاقیان داڕشت، بەڵکوو دەرەنجامە نۆرماتیڤە پراکتیکییەکانیان لەوان نیشان دا.

یەکێکی تر لەوانەی کە کاریگەری زۆر بەرچاوی ئەخلاقی لەسەر گەشەسەندنی کولتوری ڕۆژئاوا هەبووە. ئەخلاقی بوونگەرایی (فەلسەفەی بوون). ئیگزستانسیالیستەکان فەیلەسوفی فەرەنسین. ج.پ سارتەر (١٩٠٥-١٩٨٠) گ.مارسێیل (١٨٨٩-١٩٧٣) ئا. کامۆ (١٩١٣-١٩٦٠)، فەیلەسوفی ئەڵمانی م. هایدگەر (١٨٨٩-١٩٧٦) ک. جاسپەرز (١٨٨٣-١٩٦٩) ئیگزیستانسیالیزم لە ئەوروپای ڕۆژئاوا لە قۆناغی نێوان دوو جەنگی جیهانیدا دامەزراوە. نوێنەران هەوڵیان دا هەندێک بەها پەرەپێبدەن کە ڕێگە بە مرۆڤ بدات لە پێگەی کەسێک لە دۆخی قەیراناویدا تێبگات و بە شێوەیەکی گونجاو لە دۆخی قەیران دەربچێت.

خاڵی دەستپێکی بوون ئەوەیە کە بوون پێش ماددە دەکەوێت، و فاکتەری دیاریکەرە. مرۆڤ سەرەتا دەژی، دەردەكەوێت، كار دەكات و تەنیا ئەو كاتە دیاری دەكرێت، واتە. تایبەتمەندی و پێناسەکان قبوڵ دەکات. یەکەم ئامادەیی بۆ ڕوونی داهاتوو و بۆشایی ناوەوە و چارەنووسی سەربەخۆ بوونی ڕاستەقینە، بوونە.

ئەو ئەخلاقی بوونگەرایی بە بنەمای ڕەفتاری ئەخلاقی مرۆڤ دەزانێت. مرۆڤ ئازادییە. ئازادی سیفەتێکی بنەڕەتی مرۆڤە. ئازادی لە بووندا - ئەمەش پێش هەموو شتێک ئازادی هۆشیارییە، ئازادی هەڵبژاردنی پێگەی ڕۆحی و ئەخلاقی تاک. هەموو ئەو فاکتەر و هۆکارانەی کە کار لەسەر مرۆڤ دەکەن، لەلایەن ئەوەوە ناوبژیوانن. مرۆڤ دەبێت بەردەوام هێڵێک یان هێڵێکی تری ڕەفتار هەڵبژێرێت، سەرنجی لەسەر هەندێک بەها و بیرۆکە بێت. بوونگەراکان بە وروژاندنی کێشەی ئازادی، بیریان لە بناغەی ئەخلاقی بنەڕەتی کردەوە. ئیگزستانسیالیستەکان بە دروستی جەخت لەوە دەکەنەوە کە ڕەفتاری مرۆڤ بە پلەی یەکەم لە لایەن هۆکارە دەرەکییەکانەوە نییە، بەڵکوو بە پاڵنەرە ناوخۆییەکانە و هەر مرۆڤێک لە ڕووی دەروونییەوە کاردانەوەی جیاوازی هەیە بەرامبەر بە دۆخێک یان دۆخێکی دیکە. زۆر شت پەیوەستە بە هەر کەسێکەوە، و نابێت مرۆڤ لە پەرەسەندنی نەرێنی ڕووداوەکاندا ئاماژە بە "بارودۆخەکان" بکات. مرۆڤەکان ئازادییان هەیە ئامانجی چالاکییەکانیان دیاری بکەن. یەک بۆ هەر قۆناغێکی مێژوویی دیاریکراو نییە، بەڵکوو بژاردەی زۆر، لە بەرامبەر دەرفەتی ڕاستەقینەدا، پەرەسەندنی ڕووداوەکان، لەوە کەمتر گرنگ نییە کە مرۆڤەکان ئازاد بن لە هەڵبژاردنی ئامرازەکان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان و ئەو کۆتایی و شێوازانەی کە لە کردارەکەدا هاتووە، لە ئێستاوە دۆخێکی دیاریکراو دروست دەکەن، کە دەست دەکات بە کاریگەریکردن لەسەر خۆی.

ئازادی پەیوەندییەکی نزیک بە بەرپرسیارێتی مرۆڤەوە هەیە. بەبێ ئازادی هیچ بەرپرسیارێتییەک نییە. ئەگەر مرۆڤ ئازاد نەبێت، ئەگەر بەردەوام بە کردارەکانی دیاریکرابێت، ئەگەر لەلایەن هەندێک بوونێکی ڕۆحی یان ماددییەوە دیاریکرابێت، ئەوا بە بڕوای بوونگەراییەکان بەرپرسیار نییە لە کردارەکانی، هەر بۆیەش سوژەیەکی ئەخلاقی نییە. پەیوەندییەکان، جگە لەوەش تاکێک کە ئیرادەی ئازاد بەکارناهێنێت، نکۆڵی ئازادی دەکات و لە ئەنجامدا جۆرییەتی سەرەکی مرۆڤ لەدەست دەدات و دەگۆڕێت بۆ شتێکی ماددی سادە. بە واتایەکی تر تاکێکی وا جۆرییەتی بوونی ڕاستەقینەی لە دەست داوە و ناکرێ بە مانا ڕاستەقینەکەی وشەکە بە مرۆڤ هەژمار بکرێت.

بەڵام ژیانی ڕاستەقینە نیشان دەدات کە بۆ زۆر کەس بوونی ڕاستەقینە دەتوانێت بارگرانییەکی بەرگە نەگیراو بێت. ئاخر ئازادی پێویستی بە ئازادی و بوێری لە مرۆڤ هەیە، ئەمەش بە واتای بەرپرسیارێتی ئەو هەڵبژاردنەیە کە مانا بە داهاتوو دەبەخشێت، کە دیاری دەکات جیهانی دوور چی دەبێت. هەر ئەم بارودۆخانەن کە ئەو ترس و دڵەڕاوکێیە میتافیزیکییە ناخۆشانە دروست دەکەن، دڵەڕاوکێی بەردەوام کە مرۆڤ دەباتە پێشەوە و کایەی "بوونی نەناسراو" دروست دەکات.

ئەخلاقی بوونخوازی پێویستی بە ڕەتکردنەوەی هەموو جۆرەکانی کۆلێکتیڤیزم هەیە. پێویستە لە نالەبارترین بارودۆخی بێ ئومێدی و نائومێدیدا بژیت، بە ئاگادارییەکی ڕوون لە تەنیایی و وازهێنان، ئازادی و بەرپرسیارێتی، بێمانایی و نەهامەتی بوونی خۆی، و هێز و ورە بدۆزیتەوە.

ئەخلاقی بوونگەرایی بە هاوئاهەنگی لەگەڵ ستۆیسیزمدا گەشە دەکات: دەرئەنجامی سەرلێشێواوی و نائومێدی ئەخلاقی مرۆڤ، لەدەستدانی کەرامەت و هێزی ڕۆح، بێمانای ژیانی مرۆڤ و ململانێی ئەخلاقی عەقڵمان نییە. بۆ دۆزینەوەی ئاسایشی تێدا، بەڵام دەرئەنجامی نائومێدی لەم هیوایانە. مرۆڤ تا ئەو کاتەی بیەوێت و هیوای ئەوەی هەبێت کارەکەی سەرکەوتوو بێت، شکست دەهێنێت و دەکەوێتە نائومێدیەوە، چونکە شێوازی ژیان لە دەسەڵاتی ئەودا نییە. ئەوە پەیوەست نییە بەوەی مرۆڤ دەتوانێت بچێتە ناو چ جۆرە بارودۆخێکەوە، بەڵکوو چۆنیەتی لێی دەردەچێت بە تەواوی پەیوەستە بەوەوە.

لە نێو تیۆرییە ئەخلاقییەکانی سەدەی بیست و یەک دا. پێویستە گرنگی بە "ئەخلاقی توندوتیژی" بدرێت. هەموو ئەخلاقێک گرنگی نکۆڵی توندوتیژی دەناسێت. توندوتیژی شێوازێکی ناکاریگەرە بە ئەنقەست بۆ چارەسەرکردنی هەر کێشەیەک چونکە دەبێتە هۆی توندوتیژی تۆڵەسەندنەوە. نەک پۆپۆلیزمی ناتوندوتیژ، بەڵکوو کردەوەی ناتوندوتیژی تایبەت (دانیشتن، خۆپیشاندان، مانگرتن لە خواردن، بڵاوکردنەوەی تراکت و بڵاوکردنەوەی میدیایی بۆ بەرزکردنەوەی پێگەی خۆیان، نەیارانی ناتوندوتیژ دەیان تاکتیکی لەو جۆرەیان پەرەپێداوە). تەنها کەسانی بەهێز و بوێر دەتوانن ئەم جۆرە کردارانە ئەنجام بدەن، توانایان هەبێت، بەهۆی بیروباوەڕە دروستەکانیانەوە، نەک پاشەکشە بکەن. هۆکاری توندوتیژی خۆشەویستی دوژمنان و ڕەوشتێکی باشی هەیە ئیمانە بەوان. دوژمنان دەبێ لەگەڵیان بگەنە ڕێکەوتن بە قینات پێکردنیان بە هەڵە و ناکارامەیی و بێ ئەخلاقی بە میتۆدی بەهێز. "ئەخلاقی توندوتیژ" ئەخلاق وەک لاوازییەک نابینێت، بەڵکوو وەک هێزی مرۆڤێک، توانای گەیشتن بە ئامانجەکان دەبینێت.

لە سەدەی بیستەمدا. ئەی شوایزەر، دامەزرێنەری ئەخلاقێکی گەشەسەندووی ڕێزگرتن لە ژیان. بە بەهای ئەخلاقی هەموو فۆرمەکانی ژیان ناودەبات. بەڵام دۆخی هەڵبژاردنی ئەخلاقی قبوڵ دەکات. ئەگەر مرۆڤ بە ئەخلاقی ڕێزگرتن لە ژیان ڕێنوێنی بکات، ئەوا تەنها لەبەر پێویستی زیان بە ژیان دەگەیەنێت و لەناو دەبات و هەرگیز بە بێ مەبەست. بەڵام لەو شوێنانەی کە ئازادی هەڵبژاردن هەیە، مرۆڤ شوێنێکی دەوێت بۆ یارمەتیدانی ژیان و دوورکەوتنەوە لە ئازار و وێرانکاری. شوایزەر خراپە ڕەتدەکاتەوە.

1. ئەرستۆ، ئەخلاقی نیکۆماخی // ئەرستۆ. لە چوار بەرگدا کاردەکات. T.4. م: میسۆ 1984

2. I. Kant بنەماکانی میتافیزیکی ئەخلاقی // Kant I. Sobr. ئۆپ لە ٨ بەرگدا. T. 4. م: چۆرۆ، 1994.

3. ئاپڵ کەی ئۆ. گۆڕانکاری فەلسەفی. وەڵام: لۆگۆس، ٢٠٠١.

4. هوسێنۆڤ ئە.ئە. پێغەمبەر و بیرمەندە گەورەکان. وانەی ئەخلاقی لە موسا تا ئەمڕۆ. مۆسکۆ: ڤێچێ، ٢٠٠٩.

5. گوسێنۆڤ ئەی ئەی. ئاپرێسیان ئاڕ جی. ئەخلاق م.: گارداریکی، ٢٠٠٠.

6. مەکینتایر ئەی دوای فەزیلەت. وەڵام: پڕۆژەی پەروەردەیی؛ ئیکاتێرینبێرگ: کتێبی بازرگانی، ٢٠٠٠.

7. ڕازین ئە.ڤ. ئەخلاق M.: INFRA-M، 2012.

8. هابەرماس یو.ئاگایی ئەخلاقی و تیۆری پراکتیکی. لەگەڵ ئەو کورە. شەقام پترسبۆرگ: نوکا، ٢٠٠٠.