لەگەڵ بەردەوامی شەڕی ڕووسیە لە ئۆکرانیا،ئەمریکا بیر لەوەی دەکاتەوە یاری کۆتایی پۆتین چییە؟بەرپرسانی کابینەی (جۆ باێدن) لەدوای لێدوانەکانی(ڤلادیمیر پوتین) لە رۆژی سەرکەوتنی ڕووسیە لەهەمبەری ئەڵمانیا تێگەیشتن کە سەرۆککۆماری ڕووسیە زۆر بێدەنگ و شڵەژاوتر لە جاران دێتە بەرچاو و ئەو بابەتەش بۆوە هۆکاری ئەوەی هەتا ئامانجی کۆتایی سەرۆکی ڕووسیە لە ئۆکرانیا هەروەها لە چاوی واشنتۆن بەشاڕاوەیی بمێنیتەوە.بەڵام خەونە دێرینەکەی (ڤلادیمیر پوتین)بۆ هەڵوەشانەوەی ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا هیچکات سەرکەوتوو نابێ.لە کاتێکدا سەرۆکی ڕووسیە(ڤلادیمیر پوتین) شانسی خۆی بۆ سەرکەوتنێکی خێرا لەدەستداوە وبەرپرسانی دەوڵەتی (جۆ باێدن)لە ئێستادا بەدوای دۆزینەوەی نەخشە ڕێگایەکدا دەگەڕێن کە فیلادیمێر پۆتین بتووانی بێ هیچ هۆکارێک لەو شەڕە بێتە دەرەی.هەرچەند بە گوتەی بەرپرسانی دەوڵەتی جۆ باێدن،پۆتین ئێستاش دڵسارد نەبووە و خوازیاری سەرکەوتنی بەرچاوە لە ئۆکرانیادا.بەڵام ئێستا ئامانجەکانی پۆتین بۆ وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا ئاشکرا نین.هەر ئەوەش بووە هۆکاری ئەوەی باێدن باس لە ناوەڕۆکی هەڵسەنگاندنەکانی  پۆتین بکات لەسەر دۆخی شەر و بەئاشکرا باسی ئەوە بکات کە ڕووسیە بۆ دەرکەوتن لە خاکی ئۆکرانیا شەڕی دەست پێنەکردوە.هەرچەندە مەترسی و دڵەڕاوکێی دەزگای هەواڵگری ئەمریکا(سی ئای ئێی)لە نەخشە و پڵانەکانی جەنگی پۆتین ناکرێت لەبەرچاو نەگرین،چونکە فلادیمێر پۆتین ناتووانی خۆی بەدۆڕاوی ئەو شەڕە بزانێ،بۆیە بەزیاتر کردنی هەڕەشە و ناردنی سەربازی زیاتر بۆ بەرەکانی شەڕ لەناو خاکی ئۆکرانیا بەچەکی و فرۆکەی جەنگی دەیەوەی پێشڕەوی زیاتر بکات و هەموو دۆخەکە کۆنترۆڵ بکات.بەڵام حەقیقەت ئەوەیە کە دوای نزیکی 100 رۆژ لە دەست پێکردنی هێرش بۆ سەر ئۆکرانیا سەرۆککۆماری ڕووسیە هەتا ئێستاش نەیتوانیوە هیچ یەک لە ئامانجەکانی خۆی بەدەست بێنێ.سەرەتا هەموو جیهان لەسەر ئەو باوەڕی بوو،کە هێزەکانی ڕووسیە دەتووانن بەئاسانی پایتەختی کیێڤ داگیر بکەن و کۆتایی بەحکومەتی زلیێنسکی بێنن.بەڵام دوای دەستپێکردنی شەڕ تەواویی لێکدانەوەکان پێچەوانە بوونەوە و ڕووسیە زیاتر هێزی خۆی خستە سەر رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا.

 تورکیە هەوڵدەدات پێوەندییەکانی خۆی هاوکات لەگەڵ ڕوسیە و ئۆکرانیا بپارێزی.ئەوەش بۆتە هۆکاری ئەوەی هەتا ئەردۆغان باشترین بژاردە بێ بۆ ناوبژیووانی نێوان جەنگی ڕوسیە و ئۆکرانیا.شەڕی ئۆکرانیا (ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی) خستۆتە ناو دۆخێکی دژوارەوە،چۆن ئەردۆغان بۆ باشتر کردنی پێوەندییەکانی لەگەڵ ڕوسیە بەساڵانە زەحمەت دەکێشی و ئێستاش کەوتۆتە دۆخێکەوە،کە ناچارە لە نێوان پشتیووانی کردنی ناتۆ لە کیێڤ و پێوەندی دیپلۆماسی و ئابووری لەتەک ڕوسیە یەکێکیان هەڵبژیرێت.ئەنکارا ئێستا وەک هەمیشە سیاسەتی یەک لە ناڵ و یەک لە بزماری گرتۆتە پێش و هاوکات کە هەرێمی ئاسمانی وڵاتەکەی بەسەر فرۆکەکانی ڕوسیە داخستووە،وڵاتانی ناتۆــ ش، تاوانبار دەکات دەیانەوەی شەڕ لە ئۆکرانیا درێژ بکەنەوە.

ئەردۆغان ئەگەری هەیە ببێتە ناوبژیووانێکی جیدی؟

تورکیە هاوکات هاوپەیمان و دۆستی باشە بۆ ڕوسیە و ئۆکرانیا.هەر ئەو بابەتەش بۆتە گرێ پووچەکە بۆ تورکیە،هەتا لە گەرمەی ئەو شەڕە گەورەیەدا هاوسەنگی خۆی بپارێزی،بەڵام وەها پێشبینی دەکرێت هەر ئەو پێوەندییەش بۆتە هۆی گرنگی پێدان بە تورکیە و ئەردۆغانی بۆ ناوبژیوانیکردن لە نێوان ڕوسیە و ئۆکرانیادا.هەرچەندە ئەوەش پێوەندی هەیە بەوەی کە هەر دوو وڵات بخۆازن کۆتایی بەو شەەڕە بێنن و ڕێگا چاڕەیەکی گونجاو بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە بدۆزنەوە.ئەردۆغان لەو قۆناغەدا بۆ دەربازبوون لە قەیرانەکانی ناوخۆیی تورکیە و بۆ ئەوەی ڕۆڵی زیاتری پێبدرێت لە فەزای سیاسی و دیپلۆماسی جیهانیدا پێویستی بەناوبژیوانی لە نێوان ڕوسیە و ئۆکراین هەیە.چۆن مەترسی لەسەر کار لادانی لە هەڵبژاردنی داهاتووی تورکیەدا هەیە.چۆن ئەردۆغان لەکاتی بڕیاردانی دوو دەوڵەت،ڕوسیە و ئۆکرانیا،بۆ ئەنجامدانی دانووستانەکانیان لە وڵاتی تورکیە گوتبووی؛ناکرێت لە بڕیاری ڕوسیە و ئۆکرانیا بۆ دیاریکردنی وڵاتی تورکیە بۆ دانووستان و ڕێککەوتن تووشی سەرسووڕمان بین؛چونکە تورکیە ساڵانێکی دوورودرێژە بۆ پێشکەوتنی بەرژەوەندی هاوبەش لە نێوان مسکۆ و کیێڤ یارمەتیدەر بووە. ئەو لەو مەسەڵەیەدا ڕاست دەکات،لەو بارودۆخەی ئێستادا، ڕوسیە ئەگەری نزیکبوونەوەی لە وڵاتانی تر زۆر کەمترە و دۆستەکانیشی لەئاستی فەزای سیاسی نێودەوڵەتیدا زۆر لێبڕاو و بەتوانا نین،هەتا بتوانن ببنە مسۆگەری ئاشتیەکی گەڕەنتی کراو لە نێوان مسکۆ و کیێڤ.وەک ئەوەی تورکیە تەنیا ئەڵتەناتیڤ بێت بۆ هیوای هەر دوو وڵات بە ڕێککەوتن و گەیشتن بەئاشتیەکی هەمیشەیی.

پێوەندییەکانی ئەردۆغان و ڕووسیە؛

یەک لە گەورەترین کێشەکانی تورکیە لەگەڵ جەمسەری رۆژئاوا کڕینی سیستەمی مووشەکی (ئێس 400) بوو،لە ڕووسیە لە ساڵی (2017)دا،کە ئەردۆغان بڕیاریدا بەکڕینی سیستەمی مووشەکی و لەبەرابەر ناڕەزایەتی و گوشارەکانی ئەمریکا تەسلیم بە هەڵوەشانەوەی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ ڕووسەکان نەبوو.ئەوە بابەتەش بووە هۆکاری دروستبوونی کێشە و ناکۆکیەکی قووڵ لە نێوان ئەنکارا و ئەمریکا و وڵاتانی رۆژئاوا..هەروەها کێشەی زۆری بۆ پێوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکانی تورکیە دروستکرد.چونکە ئەو سیستەمی مووشەکی (ئێس 400) لەگەڵ سیستەمی بەرگڕی ناتۆ لەو وڵاتەدا ناکۆکی هەیە و گونجاو نییە.لە ناوخۆی سووریەش یەکێتیەکی پتەو لەنێوان تورکیە و ڕووسیە دروستبوە،کە هەتا ئەمرۆ بەردەوامی هەیە.

ئامانجی ئەردۆغان لە نێوەندگیری نێوان ئۆکراین و ڕووسیە چییە؟

پێوەندییەکانی کۆماری تورکیە و ڕووسیە مێژووییەکی دوورودرێژی هەیە،بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی کۆماری تورکیە ئەو پێوەندییانە بەردەوامی هەبووە،هەتا دەگاتە سەردەمی ئێستا کە ئەردۆغان دەیەوەی لە شەڕی نێوان ڕووسیە و ئۆکرانیا نێوەندگیری بکات،بەهۆی گوشارەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا کە تورکیەی ناچار کردوە هێڵە سورەکانی ڤلادیمێر پۆتین دەرباز بکات.بۆیە ئەردۆغان چارەیەکی نییە،جگە لە هەڵبژاردنی میانەڕەوی لەو شەڕەدا.سەرەڕای ئەوانەش تورکیە بەشێوەیەکی ڕەها پێویستی بە گەنمی ڕووسیە هەیە و 44٪ گازی سروشتی خۆی ڕاستەوخۆ لە ڕووسیەوە دابیندەکات و لەگەڵ ڕووسیە گرێبەستی دروستکردنی یەکەمین بنکەی ئەتۆمی لە باشووری تورکیە واژۆ کردوە.ساڵانە زیاتر لە حەوت میلیۆن جەماوەری ڕووسێە سەردانی گەشتیاری دەکەن بۆ تورکیە و دەتووانین بڵێن کە گەورەترین تۆڕی تۆریستی لە سەردانی گەشتیاران بۆ ئەو وڵاتەیە.بۆیە ئەردۆغان باش دەزانیت قەرەبووکردنەوەی هەموو ئەوانەی ڕووسیە بە تورکیەی بەخشیوە کارێکی ئەستەمە.

 پێوەندییەکانی تورکیە لەگەڵ ئۆکرانیا؛

نزیکی و پێوەندییەکانی نێوان ئەردۆغان و زلێنیسکی دەستەکەمێکی لە پێوەندییەکانی نێوان ئەردۆغان و پۆتین نییە،ئەوانە لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا پێنج جاران سەردان و چاوپێکەوتنی دۆستانەیان لەگەڵ یەکتریدا هەبووە.ئەردۆغان بەدرێژایی ئەو ساڵانەی لە پۆستی سەرۆککۆماریدا بووە،هەمیشە بە تەنیا ڕێگای چاڕەسەری کیشەکانی لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا چاوی لە پێوەندییەکانی لەگەڵ ئۆکرانیا کردوە،بەڵام مەسەڵەی فرۆشتنی کەرەستەی سەربازیش لە ئارادایە و تورکیە بەدرێژایی ساڵی( 2019)ی،فرۆشی فرۆکەی بێفرۆکەوانی (بایراکداری)بە ئۆکرانیا دەست پێکردوە و دواتر ماڤی ئەوەی بەکیێڤ داوە،کە ئەو جۆرە فرۆکانە لەناو خاکی خۆیدا بەرهەم بێنی.هەر ئەو چەکانەش لە ئێستا بوونتە بکوژی تانک و فرۆکەکانی ڕووسیە و لەو ڕێگاوە لە هێرشی ئاسمانی ڕووسیە بەڕگری کردوە و ئەو شەڕەی پۆتین بیری لێدەکردەوە بۆ ماوەی یەک هەفتە کۆتایی پێدێت،گۆڕیووە بۆ شەڕێکی درێژخایەن.کەڵک وەرگرتن لە فرۆکەی بێفرۆکەانی دوازدە مەتری کە توانایی هەڵگرتنی کێشی چوار مووشەکی هەیە،هەر لە سەرەتای ساڵی 2019وە،لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی جیاخوازەکان، لە ناوچەی دۆنباس بکارهێنراوە.سەرەڕای هەموو ئەوانەش ئەگەرچی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان بەردەوام پێداگری لەسەر پشتیووانی تورکیە کردوە لە یەکپارچەیی خاکی ئۆکرانیا،بەڵام هاوکات لە بەشداریکردن لە پرۆژە گەمارۆکانی وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا لەدژی مسکۆ خۆی پاراستووە و لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان لەسەر مەسەلەی ڕاگرتنی ماڤی دەنگدانی ڕووسیە دەنگی بێ لایەنی هەڵبژاردوە.تورکیە وەک بەڕێووەبەری گەرووی بۆسفۆر و داردانێل کە لە زەریای ناوەڕاست هەڵکەوتوە پێکەوە گرێدەدات،ڕێگای سەرەکی دەریایی لە کەشتیەکانی جەنگی داخەست و بەردێکی گەورەی خستە ژێر پێی ڕووسەکان،هەرچەند ئەو بەردە زۆر ژێر پێی ڕووسەکانی شەڵ نەکردوە.بەڵام بابەتەکە لەگەڵ ئۆکراین لایەنی ئابووری هەیە،گەورەترین سەرمایەگوزاری دەرەکی لە وڵاتی تورکیە،ئۆکراینیەکانن و هەر دوو وڵات بەهۆی ئاستی زۆری ئاڵوگۆڕی بازرگانی پێویستیان بەیەکتری هەیە.

سەرەڕای هەموو ئەوانە دەبێ چاوەڕوانی ئەوە بکەین کە سەبری فلادیمێر پۆتین ـ یش،ڕادەیەکی هەیە و لەو دوایانەدا لە یەکێک لە کۆبوونەوەکانی بێ ئەوەی ڕاستەوخۆ ئاماژە بەناوی تورکیە بکات،هۆشداری بە تورکیە دا و هەتا ئەو شوێنەی کە لە ئێستادا شەڕ لەناو خاکی ئۆکرانیا بەردەوامی هەیە وتانک و فرۆکەکانی ڕووسیە بەچەکی تورکی دەکرێنە ئامانج و بۆیە. بستن مسیر هوایی هم مزید به علت شده است. به نظر می رسد که اگر هرچه زودتر صلحی با میانجیگری ترکیه شکل نگیرد، آنکارا هم وارد فهرست سیاه روس ها شده و این شانس را از دست خواهد داد.