گەلێ جاران لەسەر پرسە فەلسەفی بوونییەکان دا نووسەر و بیرمەندانی ڕۆژهەڵات تەنیا دەرچەیێکی تێگەیشتنی بوونی لە ڕێگای فەیلەسووفان و ئەزموونگەراکان و بوونگەرایی ڕۆژئاوا دا بەڕووی فکر و هزر دا دەکەنەوە، کەچی لە پاڵ ئەوە، ڕۆڵ و بایەخی ئەوە کەم دەکەنەوە کە ڕۆژهەڵات و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لانەکەی ئایین و پرسە بوونییەکان بوون، لە ڕێگەی ئایین و باوەڕی جودا و ئیشراق و مەعریفەی عیرفان و پرسە بوونییەکان بووە، ، ڕۆژئاوا و فەیلەسووفەکانیان لە پێش گریکەوە تاهاتنی ڕێنسانس و ڕۆشەنگەرایی هەر بەم تێز و پرسانەیان شەن و کێوی هزری خۆیان دەکردەوە. بۆیە له بارەی تێگەیشتن لە  بوونی خودا لە نێوان ئەزموونی و باوەڕ دا تێگەشتنم ڕۆژهەڵاتییانە بۆ باسەکە.

چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەتیەکانی ئایین و جیهانبینی

ناتوانرێت بنەماکانی جیهانبینی و پرسەکانی لە ژێر رۆشنایی ئەو مەعریفەی کە تەنیا لە رێگەی هەست و ئەزموونەوە بەدەست هاتوون، دەستنیشان بکرێت. چونکە ئەم جۆرە بابەتانە لە دەرەوەی بازنەی مەعریفە ئەزموونییەکانن و هیچ مەعریفەیەکی ئەزموونی ناتوانێت لێدوانی ئەرێنی یان نەرێنی لەسەر ئەم بابەتە بدات. بۆ نموونە بوونی خودا بە تاقیکردنەوەی تاقیگەیی ناتوانرێت بسەلمێنرێت یان پووچەڵ بکرێتەوە.

مرۆڤ هەرکاتێک هەوڵی ئاشنابوون بە بیروباوەڕە بنەڕەتییەکانی ئایینی ڕاستەقینە دەدات، سەرەتا دەبێت ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە ببێتەوە، چۆن و بە چ شێوەیەک دەتوانرێت ناسنامەی بنەڕەتی ڕاستەقینە بناسرێت؟ لە بنەڕەتدا ڕێگاکان بۆ ئاشنابوون بە جیهانی بوون چین؟ کام لەمانە هەڵبژێردرێت بۆ ئەوەی ئاگاداری ناسنامە بین؟

بەشی ئێپیستمۆلۆژی بەرپرسیارە لە گفتوگۆ و پێداچوونەوەی ستراتیژی و قووڵ بەم بابەتە. ئەم بەشەی فەلسەفە باس لە شوناسە جیاوازەکانی مرۆڤەکان دەکات و بەهاکانیان دیاری دەکات. کاتێک باس لە باسکردنی هەموو ئەوانە دەکرێت، زۆر لە ئامانجەکەمان تێدەپەڕین. کەواتە باسەکەمان بە ئاماژەدان بە پرسە پێویستەکان جێگەی ڕەزامەندی دەبێت. بەڵام ئەم پرسانە لە شوێنی گونجاودا بە وردی تاوتوێ دەکرێن و پێداچوونەوەیان بۆ دەکرێت

لە ڕوانگەیەکەوە دەتوانرێت شوناس دابەش بکرێت بەسەر چوار بەشدا.

1- زانینی ئەزموونی و زانستی (بە مانا زاراوەی تایبەت): ئەم جۆرە مەعریفەیە لە ڕێگەی تێگەیشتنی هەستەوە بەدەست دێت. بەڵام زیرەکیش ڕۆڵی هەیە لە ئەبستراکت و گشتاندنی تێگەیشتنە هەستیارەکاندا. هەوەک مەعریفەی ئەزموونی و زانستی لە دیسیپلینە زانستییەکانی وەک فیزیا و کیمیا و بایۆلۆجیدا بەکاردێت.

2- شوناسی هزری:

 ئەم جۆرە شوناسە لە ڕێگەی تێگەیشتنی ئەبستراکت  شێوە دەگرێت و زیرەکی ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لەم شوناسەدا. بەڵام هەندێک شت کە زیرەکن و دەتوانرێت تاقی بکرێتەوە، دەتوانرێت وەک سەرچاوەی بیرۆکە یان بەڵێنی عەقڵ بەکاربهێنرێت. لۆژیک و فەلسەفە و بیرکاری،سەر بە پێشەکین.

3- شوناسی ئایینی: 

ئەم جۆرە شوناسە دوو قاتە. ئەم جۆرە زانیاریانە لەسەر بنەمای زانیاری پێشوەختە لەسەر سەرچاوەی متمانەپێکراو و لە وەسفەکانی گێڕەرەوەی متمانەپێکراوەوە بەدەست دەهێنرێت. شوناس هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە پەیڕەوانی هەموو ئایینەکان بە پشت بەستن بە لێدوانی رابەرانی ئاینییەکان وەریدەگرن. هەندێک جار متمانەپێکراوی ئەم جۆرە کەسانە زیاترە لە کەسانی هەستیاری و تاقیکراوی.

4. ناسینەوەی ڕاستەوخۆی هەستکردن: 

ئەم جۆرە ناسینەوەیە وەک هەموو ناسینەوەکانی پێشوو نییە و پەیوەندی بە بوونێکی هەستپێکراوی دروستەوە هەیە بەبێ ئەوەی هیچ ئامرازێکی هەستکردن و شێوە لە مێشکەوە سەرهەڵبدات. لەم جۆرە شوناسەدا بوار بۆ هەڵە نییە. بەڵام ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بە مەعریفەی هەستیاری و ڕۆحی ڕاستەوخۆ وەسف دەکرێت، لە ڕاستیدا لێکدانەوەیەکی دەروونی کێشراوە بۆ مەعریفە کە بێ کەموکوڕی نییە.

دەتوانرێت جیهانبینییەکان بە پشتبەستن بەو پۆلانەی پەیوەندییەکان کە پێشتر دابەشکراون هاوبەش بکرێت:

1- جیهانبینی زانستی: واتە مرۆڤ لەسەر بنەمای مەعریفەی هەستکردن و ئەزموونی ئاگایە لە بوون بە گشتی.

2- جیهانبینی فەلسەفی: کە بە لۆژیک و هەوڵی فیکری بەدەست دێت.

3- جیهانبینی ئایینی: کە بە متمانە کردن بە سەرکردە ئاینییەکان و قبوڵکردنی لێدوانەکانیان بەدەست دێت.

4- جیهانبینی ئەرفانی یان مەعنەوی: کە لە ڕێگەی داهێنان و تێگەیشتن و ڕێبازی رازییەوە بەدەست دێت.

ئێستا با بزانین ئایا بەڕاستی دەتوانرێت ئەم چوار کێشە بنەڕەتییەی جیهانبینی چارەسەر بکرێت؟ دەمێنێتەوە بزانین ئایا پرسی وردبینی و پێشینەی هیچ کامیان دێتە بەرچاو یان نا.

پەیوەندی هەستیاری و ئەزموونی لە سنووری ناوەڕۆکی ماددی و سروشتیدا کاریگەرە. لە ئەنجامدا ڕوونە کە ناتوانرێت بنەماکانی جیهانبینی و پرسە پەیوەندیدارەکان لە ژێر ڕۆشنایی ئەو مادەیەی کە تەنیا لە ڕێگەی ئەزموونەوە بەدەست هاتوون، دەستنیشان بکرێت. ئەمەش لەبەرئەوەی ئەم جۆرە بابەتانە لە دەرەوەی بازنەی مەعریفە ئەزموونییەکانن و هیچ زانینێکی ئەزموونی ناتوانێت لێدوانی ئەرێنی یان نەرێنی لەسەر ئەم جۆرە بابەتانە بدات. بۆ نموونە مەحاڵە بوونی خودا بسەلمێنرێت یان پووچەڵ بکرێتەوە لە ڕێگەی تاقیکردنەوە تاقیگەییەکانەوە (خوای گەورە لەم جۆرە بیرۆکانە بمانپارێزێت). چونکە دەستی ئەزموونی هەستکردن ئەوەندە بچووکە کە توانای دەست لێدانی کایەی سەروو سروشتی نییە، و ناتوانێت هیچ شتێک لە دەرەوەی سنووری سوژە ماددییەکەی بسەلمێنێت یان پووچەڵ بکاتەوە.

بۆیە جیهانبینی ئەزموونی و زانستی (جیهانبینی بە مانا تەکنیکییەکە، کە پێشتر باسمان کرد) جگە لە سەرابێک هیچی تر نییە. کەواتە بە مانای ڕاستەقینە ناتوانرێت پێی بڵێین جیهانبینی بەڵام لە سەرووی هەموو شتێکەوە دەتوانرێت پێی بڵێین 'ناسنامەی ماددی. هەروەها ئەم جۆرە ناسیاوانە توانای وەڵامدانەوەی پرسیارە بنەڕەتییەکانی جیهانبینیان نییە.

بەڵام ئەو ناسینانەی کە لە ڕێگەی ئایینەوە بەدەست دەهێنرێن (وەک پێشتر باسمان کرد) دوو قاتن و دەبێت پێشتر پشت بە سەرچاوە یان سەرچاوەکانیان ببەستن. واتە مرۆڤ دەبێت سەرەتا دڵنیا بێت لە وەرگرتنی پێغەمبەرایەتی؛ ئەوکات قسەکانی بە ڕەوا دادەنرێت. بەڵام پێش هەموو شتێک دەبێت بوونی نێرەری پەیامەکە بسەلمێنین، واتە خودای گەورە. ڕوونە کە بوونی ڕەسەنی نێرەری پەیامەکە و پێغەمبەرایەتی هەڵگری پەیامەکە بەو پێیە بە بەڵگەنامەی وشەیی ناسەلمێنرێت. بۆ نموونە ناتوانرێت بڵێین کە قورئان دەڵێت "خودا بوونی هەیە"، بوونی ئەو سەلمێنراوە. بەڵام کاتێک بوونی خودا سەلمێندرا و ناسنامەی پێغەمبەری ئیسلام و ڕەسەنایەتی قورئان سەلمێندرا، دەتوانرێت بیروباوەڕی بچووکی تر جێگیر بکرێت. بە هەمان شێوە ڕەنگە سنووردارکردنی کاریگەر لەلایەن پەیامنێرانی متمانەپێکراو و سەرچاوەی متمانەپێکراوەوە پەسەند بکرێت. بەڵام بیروباوەڕە بنەڕەتییەکان سەرەتا دەبێت بە جۆرێکی تر چارەسەر بکرێن. بۆیە تەنانەت ناسیاوانی ئایینیش بێتوانانن لە چارەسەرکردنی پرسە بنەڕەتییەکانی جیهانبینی. بەڵام سەبارەت بە شێوازی عەرفانی و ئێشراقبی (اشراقى) لێدوان زۆرن:

یەکەم: جیهانبینی جۆرێکە لە ئاشنابوون، کە لە مانا (دەروونییەکان)ی مێشکەوە شێوە وەردەگرێت. بەڵام لە حاڵەتی ئینتێزیدا، هیچ شوێنێک بۆ ئەو دوو تێگەیشتنەی مێشک نییە. کەواتە گێڕانەوەی ئەم جۆرە مانایانە بۆ ئینتێزی جگە لە بێباکی و ناونانی هیچی تر نییە.

دووەم: لێکدانەوەی ئینتێزی و وەسفکردنیان لە جەستەی زمان و مانادا بەندە بە کارامەیی دەروونی تایبەتەوە، کە بەبێ هەوڵی فیکری درێژخایەن و شیکاری فەلسەفی مەحاڵە. ئەوانەی ئەزموونی لەو شێوەیەیان نییە لە ڕاستیدا هەمان وشە و دەربڕین بەکاردەهێنن کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی لادان و بەلاڕێدابردن.

سێیەم: ئەوەی لە راستیدا لە رێگەی ئینتێزیەوە داهێنراوە، وێنە و وەسفە خەیاڵیەکانە کە لە مێشکدا کێشراون و لە زۆربەی حاڵەتەکاندا کەموکوڕی هەیە تەنانەت بۆ ئەو کەسەی کە خۆناسینی هەیە.

چواره‌م: ئه‌و واقیعانه‌ی كه‌ مێشك لێدانیان به‌ جیهانبینی ناسراوه‌؛ بۆ ئەوەی بگەینە ئەو شتە، ساڵ لە دوای ساڵ پێویستە ئەرفانی سەدانە. وە ئەم پرۆسەیە بە قووڵی بەدەست هێنراوە (کە ناسیاوەکانی ڕاستەقینە لەخۆدەگرێت) پەیوەستە بە پەسەندکردن و بنەما تیۆری و بنەماکانی جیهانبینی. بۆیە چارەسەری ئەم پرسانە لە سەرەتای سادانادا حەتمییە. وە لە دوا قۆناغی ئەم پرۆسەیەدا ناسینی ئینتێلێکتیڤ بەدەست دێت. لە بنەڕەتدا عەرفانی ڕاستەقینە تەنها ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە دەتوانن بە خۆبەزلزانین ڕێگای کۆیلایەتی بۆ دروستکەری گەورە بگرن. وە ئەم جۆرە هەوڵانە بەندە بە زانینی پەروەردگار و بەندایەتی و گوێڕایەڵییەکەیەوە.

لەم باسەی سەرەوە دەتوانین بەو ئەنجامە بگەین کە تاکە ڕێگای کراوە بۆ ئەوانەی بەدوای چارەسەردا دەگەڕێن بۆ پرسە بنەڕەتییەکانی جیهانبینی، ڕێگای عەقڵ و تێگەیشتنی هزرییە. لە ئەنجامدا لە ژێر رۆشنایی ئەمەدا، جیهانبینی فەلسەفی جیهانبینی راستەقینەیە. بەڵام پێویستە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە سنووردارکردنی چارەسەری ئەو پرسانەی کە باس کراون بە شێوەیەکی فیکری و زانینی جیهانبینی فەلسەفی بە تاکە جیهانبینی، بەو مانایە نییە کە هەموو پرسە فەلسەفیەکان دەبێ چارەسەر بکرێن بۆ ئەوەی جیهانبینییەکی دروست بەدەست بهێنرێت. بەڵکو چارەسەر بۆ چەند پرسێکی فەلسەفی سادە کە نزیکە لە خۆ ناسینەوە بەسە بۆ سەلماندنی بوونی خودا (کە بە بنەڕەتیترین پرس لە جیهانبینیدا دادەنرێت). بەڵام بۆ ئەوەی شارەزایی لەم جۆرە پرسانەدا بەدەست بهێنین و بتوانین وەڵامی هەموو جۆرە کێشە و دووڕیانێک بدەنەوە، پێویستە پێداچوونەوەی فەلسەفی زیاتر بێت. دیسان سنووردارکردنی ناسیاوی مانادار بۆ ئاشنایە هزریەکان بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشە بنەڕەتییەکان بەو مانایە نییە کە شتی ناسراوی دیکە بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشانە بەکار نەهێنرێت. بەڵکو لە حاڵەتی زۆربەی خسنتەگەڕی فیکریدا دەتوانرێت زانینی ڕاستەوخۆ، مەعریفەی هەستکردن و ئەزموونی وەک بەڵێنێک بەکاربهێنرێت. بۆ نموونە دەتوانرێت شوناسی ئایینی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی قۆناغی دووەم و پرسە ئایینییە بچووکەکان بەکاربهێنرێت و ئەمانەش لەسەر بنەمای ناوەڕۆکی کتێب و پەیڕەوکاری  (سەرچاوەی باوەرداری ئایین) بسەلمێنرێن. لە کۆتاییدا مرۆڤ دوای گەیشتن بە دنیابینی و ئایدۆلۆژیای دروست، بە قۆناغەکانی بەدواداچوونی قووڵی مەعنەویدا تێدەپەڕێت: مرۆڤ دەگاتە ئاستی وەحی و چاودێری (ئینتۆیشن) و زۆربەی ئەو شتانەی کە بە ڕافەی فیکریی دەسەلمێندرێن، بەبێ یارمەتی چەمک و جووڵە مێشکییەکان دەتوانرێت بەدی بهێنرێت.