سوپای عێراق هه‌زاران ئێزدی ناچار به هه‌ڵاتن دهکات
Saturday, 21/05/2022, 22:05
ئینگه ڕۆگ
و. له ئه‌ڵمانییه‌وه: هیوا ناسیح
(ئینگه ڕۆگ ژنه رۆژنامهنوسی ناودار له فرایبورگ - ئه‌ڵمانیا له دایکبووه، کۆمه‌ڵناسی و مێژوو ئیتنۆلۆجی خوێندوه، ئه‌و یه‌‌کێکه له رۆژنامه‌نوسه ناسراوه‌کانی رۆژنامه‌‌ی به‌ناوبانگی (NZZ) ی سویسری, زیاتر له بیست ساڵه به‌رده‌وام ڕاپۆرت و وتار له سه‌ر ناوچه گه‌رم و قه‌یراناوییه‌کانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌نوسێت به‌تایبه‌ت عێراق و تورکیا و سوریا و ئێران. کتێبکی له‌سه‌ر تورکیا هه‌یه به ناوی (تورکیا گه‌له ته‌واونه‌‌کراوه‌که، خه‌ونه‌‌که‌ی ئه‌ردۆگان بۆ ئیمبراتۆریه‌تی عوسمانی).)
هاوکات لهگهڵ هێرشی تورکیادا بۆ سه‌ر گهریللاکانی پارتی کرێکاران له باکوری عێراق سوپای عێراقیش هێرشێکی بۆ سه‌ر میلیشیا ئێزدییه‌کان له ناوچه‌ی شه‌نگال ده‌ستپێکرد. زۆر له ئێزدییه‌کان گومانییان هه‌یه که به‌غدا به فشاری تورکیا کاری وا بکات.
ئێستا جارێکی تریش که‌وتنه‌وه هه‌ڵاتن. هه‌زاران که‌س له که‌مینه‌ی ئاینیی ئێزیدییه‌کان له رۆژانی ڕابردوودا به‌ره‌و ده‌ره‌وه‌‌ی ناوچهکانی دهوروبهری شه‌نگالی باکوری عێراق هه‌ڵاتون، به‌ڵام شه‌پۆلی ئاواره‌بوونی ئه‌مجاره به هۆی ئیسلامه توندڕه‌وه‌کانی داعشه‌وه نه‌بووه، کهوا پێش هه‌شت ساڵ تاوانی گه‌وره‌یان دژ به‌م که‌مینه‌یه پیاده کرد، به‌ڵکو به هۆی سوپای عێراقه‌وه ڕوویداوه.
به ئۆتۆمبیلی زرێپۆش و تۆپی قورسه‌وه یهکهکانی سوپای عێراق سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی پێشوو پێشڕه‌وییان بۆ گونده‌کانی دهوروبهری شه‌نگال له ڕۆژئاوای موسڵ کرد. هه‌ڵمه‌ته‌که بۆ سه‌ر یهکهکانی پاراستنی ئێزیدییه‌کانه، که میلیشیایه‌کی ناوچه‌یی ئێزدین، کهوا ناوچه‌یه‌کیان له سنوری نێوان سوریا و عێراق له‌ژێر کۆنترۆڵدایه. ئه‌و میلیشیایه‌‌ی که به کوردی و به کورتی ناوه‌که‌یان یهبهشه ناسراوه، ساڵی ٢٠١٤ پاش گه‌وره‌تاوانه‌کانی له‌لایه‌ن داعشه‌وه دژیان کرا دروست بوونه.
نزیکبوون له پارتی کرێکارانه‌وه وه‌ک بیانویه‌ک
سوپای عێراق داوا دهکات که یهبهشه خاڵه‌کانی کۆنترۆڵ ڕاده‌ست بکات و له ناوچهکه بکشێته‌وه. ئه‌وان دهڵێن رێگه ناده‌ن که جێپێ به سه‌روه‌رێتی عێراق لێژ بکرێت، ئه‌مه لێدوانی سه‌رکرده‌ی سوپاکه‌یه. به‌ڵام له نه‌ستی زۆر له ئێزدییه‌کاندا ئه‌و به‌سه‌رهاته ده‌زرنگێته‌وه، کهوا سوپای عێراق و هه‌روه‌ها هێزی پێشمه‌رگه‌ی هه‌رێمه‌که له هاوینی ٢٠١٤ دا هه‌ڵاتن و ئێزدییهکانیان بێ پارێزگاری بۆ جیهادییه‌کان به‌جێهێشت.
له‌وکاته‌دا ته‌نها هێزێک، که به خێرایی گه‌یشتنه جێ بۆ هاوکاریی ئه‌وان، گهریللاکانی پارتی کرێکارانی تورکیا پێکاکا و هێزه‌کانی نزیکی ئه‌وان بوون له ناوچه هاوسنورییه‌کانی سوریا، که ناویان هێزه‌کانی پاراستنی گه‌ل (یه‌په‌گه)یه. ئه‌وان دواتر ڕاهێنانیان به شه‌ڕڤانه کوڕ و کچه‌کانی ناوچه‌ی سنجار کرد. لای که‌می له ڕووی سیاسی و ئایدۆلۆژییه‌‌وه په‌یوه‌ندییه‌کی نزیک له نێوانیاندایه.
زۆر له ئێزدییه‌کان و چاودێران ڕایان وایه که ئه‌و پاساوه ته‌نها مه‌هانه‌یه. ئه‌وان باوه‌ڕیان وایه که حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدا له ژێر فشاری تورکیادایه. ئه‌نقه‌ره ئه‌و گروپانه به تیرۆریست ده‌ناسێنێت، که وا له پارتی کرێکارانه‌وه نزیکن. زۆر جاران تورکیا هێرشی کردوه‌ته سه‌ر ناوچه‌ی دهوروبهری شه‌نگالی به درۆن و به‌رپرسی باڵای هێزه‌کانی ئێزدی کوشتوه، کهوا پێش هه‌شت ساڵ دژی داعش جه‌نگاون و ژیانی هه‌زاران ئێزدییان ئه‌وکات له مه‌رگ رزگار کردوه.
کورده‌کان دژ به کورده‌کان
هێرشی سوپای عێراق بۆ سه‌ر میلیشیا ئێزدییه‌کان هاوکاته لهگهڵ هێرشی سوپای تورکیا بۆ سه‌ر پێگه‌کانی پارتی کرێکاران له باکوری عێراقدا. له ١٨ی نیساندا هێزه کۆماندۆکانی تورکیا له سنوره درێژه سه‌دان کیلۆمه‌ترێکه‌‌ی نێوان زاب و سێگۆشه‌ی سنوریی تورکیا، عێراق و ئێرانه‌وه هاتنه ناوه‌وه. هاوکات فڕۆکه شه‌ڕکه‌ره‌کانی جێت و درۆنه‌کانی تورکیا ده‌ستیان به بۆمبارانکردنی ناوچهکه کرد. له ناوچه‌ی شاخه‌کانی قه‌ندیل که پارتی کرێکاران باره‌گای سه‌ره‌کیان تێدا داناوه، که ناوچهیهکی سه‌خته و ده‌یانساڵه بووته ناوچهیهکی گرنگ بۆ کشانهوهی هێزه‌کانی پارتی کرێکاران.
پاش ئه‌وه‌ی سوپای تورکیا له رابردوودا سه‌رکه‌وتوو بوون له وه‌ده‌رنانی هێزه‌کانی پارتی کرێکاران له نێو تورکیادا، ئێستا مه‌به‌ستیانه ناوچهکانی سوریا و عێراقیش له‌وانه‌ی پێیان دهڵێن (تیرۆریسته‌کان) پاکبکرێنه‌وه.
هه‌رچه‌نده حکومه‌تی عێراق هێرشه‌که‌‌ی له قاوداوه، به‌ڵام سه‌رۆکی تورکیا ئه‌ردۆگان سوپاسی خۆی بۆ هه‌ر یه‌که له به‌غدا و هه‌روه‌ها حکومه‌تی هه‌رێمی کورده‌کان ده‌ربڕی بۆ (هاوکاریی نزیک)یان له‌گه‌ڵیاندا. ئه‌ردۆگان ده‌توانێت له هاوکاریی چالاکانه‌ی پارتی دیموکراتی کوردستان و خێزانی بارزانی به‌هره‌مه‌‌ند بێت، که ناوچه‌که‌ی نزیک سنوری تورکیایان له ژێر کۆنترۆڵدایه. پارتی دیموکرات داڵده‌ی ده‌یان بنکه‌ی سه‌ربازی سوپای تورکیای داوه. له کاتێکدا سه‌ربازانی تورکیا له شه‌ڕێکی سه‌ختدان له گه‌ڵ چه‌کدارانی پارتی کرێکاراندا، پێشمه‌رگه‌کانی پارتی دیموکراتی کوردستان له کاردان، بۆ ئه‌وه‌ی رێگه‌ی ئه‌گه‌ری هه‌ڵاتنی ئه‌وان ببڕن.
دوو که‌سی ئه‌وروپی ده‌سگیرکراون
ناوچه‌ی شه‌نگال و دهوروبهری به هۆی نزیکی له سنوری سوریاوه ناوچهیهکی ستراتیژییه له شه‌ڕی دژ به پارتی کرێکاراندا. هه‌ر که‌س ئه‌وێ کۆنترۆڵ بکات، ڕێگای هاتووچۆ و کۆمه‌کی ئه‌وان ده‌بڕێت. پێش چه‌ندان ساڵ ئه‌ردۆگان ڕایگه‌یاند، که رێگا نادات له شه‌نگالدا قه‌ندیلی دووه‌م دروست ببێت. هاوته‌ریب لهگهڵ هێرشی تورکیادا هێزه‌کانی حکومه‌تی عێراقیش له ١٨ی ئه‌‌پریلدا دژ به میلیشیاکانی شه‌نگال و دهوروبهری پێشره‌وییان کرد.
له میانه‌ی به‌ڕێوه‌چوونی ئۆپه‌راسیۆنه‌که‌دا سه‌ربازه عێراقییه‌کان دوو چالاکوانی بیانییان ده‌سگیر کرد، ئه‌وان هاوڵاتی ئه‌ڵمانی مارلین فێوریسته‌ر و سلۆڤینی ماتیچ که‌ڤه‌جیجن، هه‌ردوو وه‌ک دوو رۆژنامهنوسی ئازاد کارده‌که‌ن. ئێستا هه‌ردوکیان له زیندانێکی به‌غدادان، چییان به‌سه‌ر دێت، جارێ ڕوون نییه.
جگه له به‌غداد حکومه‌تی هه‌رێمی کوردیش، له پێشدا پارتی دیموکراتی کوردستان ناوچهکه به جێنفوزی خۆی ده‌زانێت. له ئۆکتۆبه‌ری ٢٠٢٠ دا ئه‌وان رێککه‌وتن له‌سه‌ر به‌ڕێوبردنێکی هاوبه‌ش بۆ ناوچهکه. له پاڵ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی ناوچه‌که‌دا باسی کشانهوهی پارتی کرێکارانیان له ناوچهکه و میلیشاکانی ئه‌وێ کرد، به‌ڵام ئه‌مه جێبه‌جێ نه‌کرا. له بری ئه‌مه له ئێستادا ناوچهکه له لایه‌ن سوپای عێراق، پۆلیسی فیدراڵی عێراقی، پێشمه‌رگه‌کانی پارتی دیموکرات، میلیشیاکانی نزیک له ئێران و هه‌روه‌ها میلیشیاکانی ئێزدی وه‌ک یهبهشه کۆنترۆڵی ناوچه‌که‌یان کردوه.
ئێزدییه‌کان داوای پارێزگاریی له کۆمه‌ڵگای نێودهوڵهتی ده‌که‌ن
هه‌موو لایه‌ک ئێزدییهکانیان به‌سه‌رباز کردوه. به‌ڵام بۆ ئاسایشی ناوچهکه هاوکار نین. ئه‌م ره‌وشه لاوازبوون و دابه‌شبوونی نێوان ئێزدییه‌کانی زیاتر لێکه‌وتۆته‌وه، ئه‌مه‌‌ش ئه‌گه‌ری ئه‌نجامدانی کۆمه‌ڵکوژیی به‌رامبه‌ریان له‌لایه‌ن داعشه‌وه زیاتر دهکات. ئیسلامییه توندڕه‌وه‌کان ساڵی ٢٠١٤ هه‌زاران پیاوی ئێزدییان قه‌تڵوعام کرد و هه‌زاران له ژنان و کچانی ئه‌وانیان ڕفاند و کرد به که‌نیزه‌ک و سه‌‌بایا و ده‌سدرێژیان کردنه سه‌ر.
ڕێکخراوه خێرخوازییه‌کان و نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کان میلیۆنان دۆلاریان سه‌رف کردوه، تا ڕزگاربووه ئێزیدییه‌کان بگێڕنه‌وه بۆ جێوڕێی خۆیان. به‌ڵام به هۆی ناسه‌قامگیریی ره‌وشی ئاسایشه‌وه تا ئه‌مرۆش زۆربه‌یان له کوردستان ئاواره‌ن. به هه‌زارانیشیان به‌ره‌و ئه‌وروپا هه‌ڵاتوون.
هه‌ڵگری خه‌ڵاتی نۆبڵی ئاشتی و زڕگاربووی کۆمه‌ڵکوژییه‌کان نادیه موراد دوای گرژییه‌کانی ئه‌مجاره داوای کۆمه‌ک له کۆمه‌ڵگای نێودهوڵهتی دهکات، که کێشه‌که چاره‌سه‌ر بکه‌ن و دانیشتوانی سیڤیل بپارێزن. له ئه‌وروپا و وڵاته یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌‌مریکاوه هیچ ئیراده‌یه‌‌کی سیاسی به‌دی ناکرێت، که خۆیان تێکه‌ڵ به کێشه ئاڵۆزه‌که بکه‌ن. دیاره تا ره‌وشه‌که‌ش ئاوا بمێنێته‌وه، ئێزدییه‌کان وه‌ک تۆپێکی یاریی له نێوان ده‌سته‌ڵات به‌ده‌ستانی ناوچهکه و هه‌ڕه‌شه‌کانی ئه‌نقه‌ره‌دا ده‌مێننه‌وه.
سه‌رچاوه:
رۆژنامه و سایتی نۆیه تسویرخه تسایتونگی سویسری (NZZ).
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
