ئێـران لە رێی هـزر و رۆشـنبیری و مەزهـەبییەوە عـێراقی داگـیرکردووە. داگـیرکردنی عـێراق لە لایەن ئیمپریالـیزمی ئێرانییەوە، داگیرکردنێکی ماوە درێـژ دەبێت، شوێنەوار و زیـانەکـانی، لە هەموو شـێوە ئیمـپریالـیزمە نـوێ و کۆنـەکان زیاتـرە. 

کێشەی گەورەی گەلان، لە رووبەڕووبوونەوەی داگیرکردنی ناسەربازی دایە. عـێراق لەژێـر بەزەیی ئیمپریالیزمدا، بە دەسـتێکەڵی و چاوپۆشینی ناوخـۆیی، بووە بە بازاڕی ساغـکردنەوەی بەرهەمەکـانی ئێـرانی داگـیرکەر و ولاتـانی تری ناوچـەکە. 

دوور لە سۆزداری، لەگەڵ لۆژيک و روانینێکی بێ لایەن لە عێراقی ئەمڕۆدا، دەتوانین ئەوە بڵـێین، کە تا رادەیەکی دوور، عـێراق لەژێـر ئیمپریالیزمێکی چاوچنۆک و دڕندەدا دەناڵێنێت. داگیرکەری ئەمڕۆی عـێراق، ئەو داگیرکەرە نییە، بەو شێوەیەی کە ناسراوە. داگـیرکردنی دەوڵتـێک لە لایەن دەوڵەتێکی ئیمپریالـیزمەوە، بۆ دزینی سامانەکانی، واتا وەک ئیمپریـالـیزمی کـۆن کە کـاری بۆ نیشـتەجـێکـردن لە وڵاتی داگـیرکـراودا دەکـرد و سامانەکانەکانی دەدزی، گەرچی ئەم کارە لە عـێراقی ئەمڕۆدا، لێکۆڵـینەوە هەڵدەگرێت. بـەڵام لە ئەمـڕۆدا، بـوونی ئیمپـریـالـیزم لە عـێراقـدا، ئیمپـریـالـیزمێکی تـازەیە. وەکـو ئیمپـریـالـیزمی ئـەوروپی وایـە، لە داگـیرکـردنی دەوڵـەتە دواکـەوتـووەکـان لە ئاسـیا و ئەفـریقـادا. بە تایبـەتیـش لە دوای شـۆڕشی پیـشەسـازیـدا، بۆ دۆزینـەوەی بـازاڕ بـۆ ساغکـردنەوەی بەرهەمەکانیان. و گەڕان بە دوای کاڵای خـاوی هـەرزادا. ئەم کارەش بێ پـرسیار نییە بۆ لێکـۆڵـینەوە لە دۆخی عـێراق. 

بەڵام بە درێـژایی مـێژوو هـیچ دەوڵەتێکی داگیرکـراو ملکەچ نەبووە. بە شێوەیەک لە شێوەکانی بەرگری چەکداری، لە دژی داگیرکەران بەرگـرییان لە وڵاتەکانیان کـردوون. گـەلی عـێراقـیش لە رووبەڕووبوونەوەی بەریتانیـای داگـیرکەر دوانەکـەوت، لە کـاتی شۆرشی (١٩٢٠) دا، بەرگرییان لە عـێراق کرد. لە دوای ساڵی (٢٠٠٣) ەوە. گەلانی عـێراق لە خەبـاتێکی نیشـتمانیـدا، رووبـەڕووی ئەمریـکای داگـیرکەر بـوونەوە. 

گەر بە مێژووی بەرنگارییەکانی گەلاندا بچینەوە، لە رووبەڕووبوونەوەی داگیرکەراندا، سەرەڕای چەنـدین کاروانی قوربانیدان، کۆڵیان نەدا و لە دواییدا سەرکەوتن و گەیشتن بە ئامانجەکانیان. ئەو گەلانەی کە بە هەزاران قوربانییاندا و شارەکانیان کاولکردن، لە پێناوی ئازادیـدا، بەرگـرییان گەل و نیشتمانەکەیـان کرد، بۆ نمـوونە، گـەلی ڤـیتنامی لە ڤـیتنام دا، لە گرنگـترین جەنگـدا، کە هـەردوو شـەڕی هـزری و رۆشـنبیرییە. لەم دوو جـەنگەدا نەیـان دۆڕانـد. بە کـردەوەیی ریـگای لە بەردەم سەربەخـۆیی بـۆ واڵاکـردن، بەرەو بنیاتنـانەوەی وڵاتەکەیـان هەنـگاویان نا. 

ئایـا عـێراقی ئەمـڕۆ دەوڵـەتێکی سەربەخـۆیە؟ رێـمان پێبـدەن بە شـێوازێکی تـر ئەم پرسـیارە بـکەین. ئایـا عـێراق دەوڵەتـێکی داگـیرکـراوە؟

بە تیـۆری لە دووای گـرتبـەری رێـوشـوێنی چـوونە دەروەی هـێزەکـانی ئەمـریـکای داگـیرکەر لـە عـێراقـدا، عـێراق بە دەوڵـەتێکی سەربەخـۆ دادەنـرێـت. ئەنـدامیشە لە رێـکخـراوە جیـاوازەکـانی نەتـەوە یەکگـرتـووەکـان. ئەنـدامـیـشە لـە ریکـخـراوە جیاوازەکانی دەوڵەتە ناوچەییەکان. بێگومان ئەمانە ئاماژەن بۆ سەربەخۆیی عێراق. بەڵام ئایا بە کـرداری عـێراق دەوڵـەتێکی سەربەخـۆیە؟ یان هـێشـتا لەژێـر حوکـمی ئیمپریالـیزمـدا ـ نەک ئیمپریالیزمی ئەمـریکی ـ دەنـاڵێنێـت؟ 

لە میـانـەی راسـتـیی سـیاسی و ناسەقـامگـیری و لاوازی ئـابـووری لە عـێراقـدا و هەرەسهێنانی بەڵکو لە رستیدا تەپینی ژێرخان و دواکەوتنی بەرهەمهـێنان. عێراق لەژێـر بەزەیی ئیمپریـالـیزم دایـە. بە دەستـتـێکەڵی ناوخـۆیی، عـێراقی کـردووە بە بازاڕێک بۆ ساغکـردنەوەی بەرهەمەکـانی. ئەم شێوە ئیمپریالـیزمە، شێوەیەکە لە شێوەکـانی ئیمپریـالـیزمی تـازە. وەکو پێشتر وتمان، لە دوای شۆڕشی پیشەسازیدا 

لە ئەوروپـا سەری هـەڵـدا.

گەر ئیرادەیەکئ سیاسی هەبێت و بتوانن لە گرێکوێـرەکانی رابردوو رزگاریان ببێت، دەکـرێت سەرکردە گەلێک کە رێـز لە ئیرادە گەلەکەیان بگرن، کە هـاوبەستەبوونیان بۆیـان هەبێـت. بە دڵسۆزییەوە رووبـەڕووی ئـەم شـێوە ئیمپریـالـیزمە ببـنەوە. 

بەڵام کـێشە گەورەکەی گـەلان لە رووبەڕووبـوونەوەی داگـیرکەرێـکی ناسەربـازی نییە، یا بۆ گواستنەوەی داگیرکارییەکی ناراستەوخـۆ. بە تایبەتیش کە داگـیرکەران کەرستەیـەکی رێکخـراوەیی هـزری و رۆشـنبـیری و کـۆمـەڵایـەتیان لە بەشـێکی عێراقدا هەبێت. لەسەرجەم ولاتیشدا بێسەپێنن. بۆ بـوونی دایەنگەیەکی کومەڵایەتی 

بۆ ئەم رێکخـراوەییـە. ئەوە ئەم شـێوە ئیمپریـالـیزمە کە لە ئەمـڕۆدا رووبـەڕووی عـێراق بۆتەوە. سەرەڕای فـاکتەری ئاینی مەزهـەبی و نەتەوەیی و گـۆڕانکاری کە رووبەرووی عـێراق بـوونـەتـەوە. 

ئـێران لە کاتی شەڕی عـێراق و ئـێرانـدا، بوونی ئۆپـۆزسیۆنی ئیسلامی (شـیعی) و پەیـوەنـدییەکـانی لەگەڵ سەرکـردەکانی کورد و ئامـانجـە نەتەوەییەکانی کوردی، بە شێوەیەک و بە رادەیەکی زۆر قـوستەوە. تا رادەیەکی دیاریکـراویش تـوانی لە ئەم حیزبـانە و جەمـاورەکانیـان، تـۆڕی هـەواڵگـری و سیخـوڕی پێکـبهـێنێت و کار بۆ بەرژەوەندییەکـانی بکەن. لەژێـر فەرمانی ئەوانـدا بن. بە تایبەتیش هـێزە شیعـییەکان، کە لە دوای داگـیرکـردنی ئەمریـکا، رژێـمی بەعـسی لە دەسەڵاتـدا نەمـان. لە سـایەی نەزانین و دواکەوتوویی و ناشارەزایی ئەمریکا لە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و کۆمەڵایەتییەکان و رۆشنبیرییەکان و هـزرییەکان و ئاینیـیەکان، بە تایبەتیش لە بارەی پەیوەندی شیعە مەزهەبەکانی عـێراق لەگەڵ ئێراندا. ئێران هەژموونی خۆی سەلماند و لە رێی لایـەنگیرەکانییەوە لە عـێراقدا، بۆشایی سیاسی پڕکردەوە. هـێزە کوردییەکانیش لە بەڕێوەبردنی عێرقدا، لە میانەی قبوولکردنیان بە پشکایەتی تایفەگەری و نەتەوەیی بە پـرۆژەکەی ئـێران رازی بـوون. سـوننەکانی عـێراقـیش تـامی ئەوەیـان چەشـت، کە عـێراقی ئەمـڕۆ ببێت بە ژێـردەستەی داگـیرکەری ئێـرانی، لە رووه بـڕیاری سیاسی و پاشکـۆئ ئابوورییەوە. بە بازاڕکـردنی عـێراق بۆ فـرۆشتنی کاڵای ئـێرانی ولاتانه تری ناوچەکە. 

بەڵام ئایـا ئەمـە گەورەترین مەتـرسییە کە رووبەڕووی عـێراق و گەلەکەی بۆتـەوە؟

مەتـرسی گـەورەی داگـیرکـردنی عـێراق لـە لایـەن ئێـرانەوە، قـورخکـردنی بـڕیـارە سیاسییەکانی ئەمـڕۆ نییە، سەرەڕای مەترسییەکانیان. ترس لە ژمارەی میلیشیاکانیان کە هـاوبەستەبـوونیـان بـۆ ئیـران هـەیە یـان نییـانە نییـە، کـە ناتـوانـن لـە کـۆگـردی شیعـەکـان بە چـاودێـرێ ئـێران دەربچـن. تـرس لەوەشـدا نییـە، کە عـێراق بـووە بە بازاڕێـک بۆ کـاڵا و بەرهـەمەکـانی ئـێران و دەوڵەتـانی تری ناوچـەکە.

بەڵکو مەترسییە گەورەکە کە لە داگیرکردنی هـزری و رۆشـنبیری و مەزهەبی دایە.

ئێرانی ئەمـڕۆ، رۆشنبیری ئاینی تایـفەگەری بەسەر عـێراقـدا سەپانـدووە. لە میانەی ناونـدە رۆشـنبیری و ئاینی و قوتابخـانەکانی کە لە پارێـزگـاکانی خـوارووی عـێراقـدا، کە شارەکانیان شیعـەن. بە تایبەتیش لە شاری (بەسرە)ی سنووریـدا. هەروەهاش لە لایەن باڵـە سەربـازییەکـان و میلیشـیاکـانییەوە، لە ناوچەکـانی دەوروبەری بەغـدا و پارێـزگـاکانی دیـالە و سەلاحـەدین و کەرکـووکـدا، گـۆڕانکاری دیمـوگـرافـی دەکـات. بەلکو لە دەشتی (نەینـەوا) شدا دەستی بەسەر ناوچەکانی کـریستیانەکانـدا گـرتـووە. 

ئەوەشی کـردووە و دەیکـات، بە ئاسـانکاری لە لایـەن دەسەڵاتـدارانی عـێراقـەوە، بە ئاسانی (رەگەزنامەی عـێراقی) یان بە هەزار گەر زیاتر نەبن، بە شیعەکانی ئیرانییان بەخـشیون. ئەمەش لە پێناوی دوو مەبەسـتدا، یەکەمیـان: بۆ گـۆڕینی دیمـوگـرافـیای عـێراق. دووەمیشـیان: ئـەو ئـێرانییـانەی کە رەگـەزنـامەی عـێراقـییان وەرگـرتـووە، سەنگـێکی هەڵـبژاردن و میلیشیـاییان هەیە. سـیخوڕیش بۆ ئێران دەکـەن. هەروەها دەستیشیان لە ئـاژاوەگـێڕی و تێکـدا هـەیە. 

لە میانەی داگـیرکـردنی هـزر و رۆشـنبیری و مەزهـەبی عـێراق لە لایـەن ئـێرانەوە، ئیـمـپریـالـیزمی ئـێرانی لـە عـێراقـدا، بـە ئیمـپریـالـیزمێکی درێـژخـایەن دادەنـرێـت. شوێنەوارە زیـانەکانی، زۆر لە زیانەکـانی هەموو شـێوەکـانی ئیمپریـالـیزمی تـازە و کـۆن زۆر زیـاتـرن. 

بۆ ئەوەی عـێراق لە کارەساتەکـانی ئـەم ئیمپریـالیزمە رزگـاری بێـت، گەلی عـێراق پێویستی بە راپـەڕینـێکی هـزری رۆشـنبیری هـەیە. لە سایەی دەسەڵاتێکی ژیـر و دڵسـۆزدا. لەوانـەیە بۆ رزگـاربـوون لە کاریگەرییەکـانی ئەم ئیمپـریـالـیزمە، چەنـد دەیـەیـەکی پێبچـێـت. بە تایبەتیش رێـژەی هـۆشیاری زۆر قـەتیس مـاوە لە بەردەم بڵاوبـوونەوەی چـەمکی نەزانـین و دواکـەوتنـدا، بە تایبەتێش دواکـەوتنی ئـاییـنی.

کە ئێـران لە رێی نـۆکەرەکانییەوە، بە شێوەیەکی بەرنامەڕێـژی پاڵـپشتی لێدەکات.

(*) نـووسینی: زەکـی رەزا ... وەرگـێڕانی: رەزا شـوان

دەقی ئەم نووسینە لە رۆژی (١٢/ یانوار/٢٠٢٢) لە سایتی (میدل ایست اونلاین) دا

بە زمانی عەرەبی بڵاوکراوتەوە. بە دەستکارییەکی کەمەوە، وەرمگێراوە بۆ کوردی