سەبارەت بەبێکاری دروستکرا و ،بێ خەمبە:بێکاریت هۆکاری ئەوەیە کارساز و داهێنەر  نەبوویت. لەبارەی خەرجی زۆر وسەرسامکەری ماڵ بێخەمبە: ئەگەر کریدیت کارتتان متمانەی نەماوە،هەردەبێ تۆ لاوازو بێ ئیحتیات بوبیت.بیر لەوەمەکەوە کە قوتابخانەی مناڵەکانتان یاریگەیان نییە:ئەگەر قەڵەوبون کەمتەرخەمی خۆتانە.

لەدونیایەکدا کە پێشبڕکێ فەرمانڕەوایە ،کەسانێک کە دوادەکەون "بەجێدەمێنن"لەدیدی خەڵک و تەنانەت لە دیدی خۆشیانەوە بە دۆڕاو دادەنرێن.ئەوەیە ئەو دونیایەی نیولیبڕاڵیزم حوکمڕانی دەکات."

بێنەبەرچاوی خۆت، کە  هاوڵاتیانی یەکێتی سۆڤیەت هەرگیز ناوی کۆمۆنیزمیان نەبیستبێت!   ئەمڕۆ ئەو ئایدیۆلۆژیایەی، کە  دەسەڵاتی بەسەرژیانماندا هەیە  لەلایەن زۆربەمانەوە  ناوێکی نییە. ئەگەر لە گفتوگۆیەکدا ناوی ئەو ئایدیۆلۆژیایە"نیولیبڕالیزم" بێنیت ،گوێگرەکانت شان هەڵتەتەکێنن، هەتا گەر  گوێگرەکانت پێشتر ئەو چەمکەشیان بیستبێت ،ناتوانن پێناسەی بکەن.

نەناسراوی ونادیاری ئەوچەمکە، هۆو بەرهۆی  هێزەکەیەتی.نیولیبڕالیزم ڕۆڵێکی گرنگی گێڕاوە لەقەیرانە داراییە جیاوازەکان لەوانە : قەیرانی دارایی"۲۰۰۷-۲۰۰٨"،دەرچونی سامان و دەسەڵات لە بازنەی سنورەکان کە "بەڵگەکانی "پاناما۱"تەنها گۆشەیەکی لیبڕالیزممان نیشان دەدەن.پاشەکشەی تەندروستی ، پەروەردە،فێرکردنی گشتی،زیادبونی دوبارەی هەژاری منداڵان،پەتای تەنیایی،لەناوچونی "ئیکۆ سیستەم"    دەرکەوتنی دۆنالد ترەمپ. بەڵام بەشێوەیەک کاردانەوەمان بەرامبەر ئەو قەیرانانە نیشاندەدەین، کە لەیەکتر جیاوازن،وەک ئەوەی بنەمایەکی فەلسەفی ڕێکخراو پاڵپشتی دەرکەوتنی ئەو قەیرانانەبوبێت.فەلسەفەیەک کە  ناویێکی هەیە.  چ هێزێک باڵاتر لە " بێناونیشانی- نادیاری "کارکردن دەتوانێت بونی هەبێت.

نیولیبڕالیزم بەشێوەیەک  گشتگیربووە کە بەدەگمەن ڕوخساری ئایدیۆلۆژیەکەی دەبینین. وادیارە  ئەو پروپاگەندەیە قبوڵدەکەین کە کە ئەو باوەڕە یۆتۆپیە لە بنەڕەتدا  هێزێکی بێ لایەنە؛ وەکو تیۆری پەرەسەندنی داروین  وژیانناسی. بەڵام سەرچاوەی ئەو فەلسەفەیە"نیولیبڕاڵیزم" هەوڵدان بو ،بۆ گۆڕینی شێوەی ژیانی مرۆڤ  وجێگۆڕکێی ناوەندی دەسەڵات .  نیولیبڕالیزم ململانێ و پێشبڕکێی مرۆڤ، وەک تایبەتمەندی پەیوەندیەکانی مرۆڤ دەبینێت.هاوڵاتیان وەک بەکار بەر پێناسەدەکات، کە باشترین ئامرازی هەڵبژێردراوی دیموکراتیان کڕین وفرۆشتنە: پڕۆسەیەک کە لێهاتوەکان  پاداشتدەکات و ناشایستەکانیش سزادەدات. ئەو فەلسەفەیە دەڵێت بازاڕ  دەرفەت و سودێکمان پێدەدات کە هەرگیز لە ڕێگەی بەرنامە ڕێژی بەدەست نایەت.هەوڵدان بۆ سنوردارکردنی ڕەقابەت ،وەک دژایەتی ئازادی دەبیندرێت.مالیات و ڕێساکان دەبێت بگەنە نزمترین ئاست ،خزمەتگوزاری گشتی بدرێتە کەرتی تایبەت. ڕێکخستنی بازاڕی کارو  گفتوگۆی دەستەجەمعی  لەڕێگەی یەکێتیە کرێکارەکان وەکو لادان لە بازاڕ  وێنادەکرێت،کە ڕێگای دروستبونی هەڕەمی سروشتی براوەو دۆڕاو ە،بە پێی ئایدیۆلۆژیای نیولیبڕاڵیزم.

 نابەرابەری وەک جۆرێک لەفەزیلەت وێنادەکرێ، وەکو  پاداشتی سودمەندبون و بەرهەمهێنەر ی سامان دەبیندرێت ،کە کاریگەرییە ئەرێنیەکانی وردەوردە لە چینەکانی خوارەوە دەردەکەوێت و هەموان دەوڵەمەند دەبن. هەوڵدان بۆ کۆمەڵگایەکی یەکسانتر ،نەک تەنهادژی بەرهەم هێنان،بەڵکو جۆرێک گوناهی ئەخلاقیە ئەوە بازاڕە دەستەبەری  دەکات، کە  هەرکەس ئەوشتەی ئیستحقاقی خۆیەتی پێی بگات، ئەمانە بیرۆکەکانی نیولیبڕالیزمن.

ئێمە باوەڕەکانی ئەوئایدیۆلۆژیایەمان کردۆتە مەیلی دەرونی، دوبارە بەرهەمی دێنینەوە .قەناعەتمان بەخۆمان کردوە کەسەروەتمان دەستکەوتی شایستەییمانە. بەڵام چاودەپۆشین لە تازیاری  خۆمان لەڕوی ،خوێندن، میرات ، چین، کە لەوانەیە ڕۆڵی هەبێت لەبەدەستهێنانی ئەو سامانە.هەژارەکان تەنانەت گەر دەستیشیان بەسترابێت تا ژیانی خۆیان بگۆڕن،خۆیان بە کەمتەرخەم دەزانن سەبارەت بە شکستەکانیان،نەک لیبڕاڵیزم.

پول ویرهاگە، لەکتێبی خودی من چۆنە؟ هەندێ ئەنجامی ئەو ماجەرایە دەژمێرێت کە ئەمانەن:  تەشەنەسەندنی  خۆئازاردان، شێوانی خۆراک ،خەمۆکی،تەنیایی،دڵەڕاوکێی سەرەنجامی کار، فۆبیای کۆمەڵایەتی.ایدیۆلۆژیای نیولیبڕاڵیزم لەبەریتانیادا زیاتر لەهەرشوێنێکیتری ئەوروپا پیادە دەکرێت. بۆیە جێی سەرسوڕمان نییە  کەئەو وڵاتە "بە پایتەختی تەنیایی ئەوروپا"دابنرێت.ئەمڕۆ هەموومان نیولیبڕالیستین.

چەمکی نیولیبڕالیزم  لە میتینگێکدا  لەپاریس ساڵی- ۱۹۳٨ -داهێنرا، لە ناو ئامادە بوانی ئەو دانیشتنە دوکەس بۆ پێناسەکردنی ئەو ئایدیۆلۆژیە  ئامادە بوون"لۆدفیگ فون میزس و فردریش هایک " ،لەدیدی ئەو دوو ئابوریزانە  نەمساییە،دوروڵاتە، سوسیال دیموکراسی" نیودیل۲"ی فرانکلین ڕوزفیلت و گەشەکردنی بەرەبەرەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی  بەریتانیا،  مانیفێستی نەوعێک   کۆگەرایی بو ، لە ڕیزی نازیزم و کۆمۆنیزم. 

 هایک لە  کتێبی "ڕێگای کۆیلەبون"کە لەساڵی ۱۹٤٤ بڵاوبۆوە، بەڵگەی دێنایەوە کە بەرنامەڕێژی حکومەتی لەگەڵ سەرکوتکردنی تاکگەرایی ،سەرەنجام بەناچاری دەبێتە هۆی تۆتالیتاریزم.

رێگای کۆیلایەتی،  وەک کتێبی  بیروکراسی کە "فون میزیس" نوسیبوی زۆر پڕ خوێنەربو، کتێبەکەی هایک  جێی سەرنجی هەندێک کەسی زۆر  دەوڵەمەند بو،کە پێیان وابو ئەو فەلسەفەیە  دەرفەتێکە بۆ ڕزگاربون لە مەرجی باج و ڕێساویاساکان .

لەساڵی(۱۹٤۷)  هایک یەکەمین ڕێکخراوی برەوپێدەری دۆکترینی نیولیبڕالیزم ،یان ئەنجومەنی" مونت پلرینی" دامەزراند ، کە ملیۆنێرەکان پارێزگاریان لێدەکرد.

. هایک بەهاوکاری ملیۆنێرەکان دەستی بەدروستکردنی شتێک کرد،کە دانیال  جونز ،لەکتێبی - ئەڕبابانی جیهان - دا ناوی جۆرێک لە" پەیمانی  نێونەتەوەیی" نیولیبڕاڵی لێنا. حەڵقەیەکی نێونەتەوەیی ،پارێزەرانی دەوڵەمەندی ئەو جوڵانەوەیە ،کە لە   ئەکادیمی وبازرگان و ڕۆژنامەوان و چالاکوانان پێکهاتبو ،پارێزگارانی ئەو ڕەوتە گروپێک تینک تانک-یان دامەزراند،بۆ چاکسازی و تەرویج و سەرخستنی ئەم ئایدیۆلۆژییە،لەوانە  دامەزراوەی" کاتو"دامەزراوەی کاروباری ئابوری،ناوەندی لێکۆڵینەوەو سیاسەت ، پەیمانگای  ئادام سمیس،هەروەها پشتیوانی داراییان لە ئەکادیمیەکان دەکرد بەتایبەت لەزانکۆکانی ڤێرجینیاو شیکاگۆ.

تادەهات دەنگی نیولیبڕاڵیزم بڵندتر دەبوو،دیدگای هایک ئەوەبو  کەدەبێت حکومەت ڕەقابەت بەشێوەیەک ڕێک بخات کە ڕێگربێت لە قۆرخکاری .بەڵام ئەودیدگایە  لەنێو ،حەوارییە ئەمریکیەکانی ئەودا،لە نمونەی" میلتون فریدمان "گۆڕا بۆ ئەوباوەڕەی کە دەسەڵاتی مۆنۆپۆڵ ئەنجامێکی کاریگەر هەیە. لەوماوە  تێپەڕەدا ، ڕوداوێک ڕویدا :ئەو بزوتنەوەیە بێ ناوبوو،بەڵام لەساڵی 

۱۹٥۱ فریدمان بەخۆشحاڵیەوە خۆی وەک نیولیبڕال وەسف کرد،بەڵام هەرزوو ، داکشانی ئەستێرەی بەختی ئەوناوە دەستی پێکرد. لەوەش سەیرتر  هەرچەند ئەو ئایدیۆلۆژیە گەشەیدەکرد و جوڵانەوەکەش ڕێکخراوتر دەبو ،هیچ ناوێکی یەکسان وجێگر بۆ ئەوناوە نەبوو.

لەسەرەتادا سەرەڕای پشتیوانیەکی مادی زۆر،نیولیبڕالیزم لەپەراوێز دابوو.لەدەورانی دوای جەنگ،کۆدەنگیەکی فراوان هەبوو "بەرنامەی ئابوری کینزی "۳لەهەموشوێنێک  جێبەجێ دەکرا، کار و نەهێشتنی هەژاری ئامانجی هاوبەشی ویلایەتەیەکگرتوەکان وزۆربەی وڵاتانی ئەوروپابو، ڕێژەی باج لەسەر دەوڵەمەندان زیادکرا،

 حکومەتەکان بەبێ کۆسپ بەدوای دەستکەوتنی ئەنجامێکی کۆمەڵایەتیەوەبون،واتا پێشکەوتنی خزمەتگوزاری نوێ و گەشەکردنی بەرنامە کانی ئاسایشی کۆمەڵایەتیەوەبون. 

بەڵام لەدەیەی ۱۹۷۰ کە پاشەکشەی سیاسەتەکانی کینزی دەستیپێکرد و،قەیرانی ئابوری یەخەی هەردوولای ئۆقیانوسی ئەتڵەسی گرت، دەرگاکان بەسەر نیولیبڕاڵیزمداکرانەوە،بە تەعبیری فریدمان" زەمانێک هاتوە کە ناچارین بگۆڕێین" جێگرەوەی ئامادە هەیە کەهەڵیبژێرین".بەهاوکاری ڕۆژنامەنوسان و ڕاوێژکارانی سیاسی هاوڕا،دەوڵەتەکانی "جیمی کارتەر "لە ئەمریکاو جیم کالاهان "لەبریتانیا هەندێ لە بنەماکانی نیولیبڕالیزمیان بەکارهێنا بەتایبەت سیاسەتی بانکی دارایی.پاش ئەوە "مارگرێت تاچەر  و ڕۆناڵد ڕێگان" گەیشتنە دەسەڵات، لەسەر ئەوسیاسەتە بەردەوامبوون. کەمکردنەوەی ڕێژەی باج لە سەر دەوڵەمەندان،سەرکوتکردنی یەکێتیەکرێکاریەکان ،بەتایبەتکردن، ،بێ ڕێسایی    پێشبڕکێی خزمەتگوزاری گشتی لەڕێگەی کەرتی تایبەتەوە،  لەو سیاسەتانە بوون. سیاسەتەکانی نیولیبڕالیزم لەڕێگەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ،بانکی جیهانی ،پەیماننامەی ماستریخت "پەیماننامەی یەکێتی ئەوروپا"ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی بەزۆری بەبێ قایلبونی دیموکراتیکی ،بەسەر بەشێکی سەرەکی دونیادا دەسەپێندرێن. بەشێکی ئەو مەجەرایە وەرگرتنی سیاسەتەکانی نیولیبڕاڵیزم بو لەلایەن حیزبەکانی وەکو حیزبە کرێکاریەکان ودیموکراتەکان کە ڕۆژێک لەڕۆژان پەیوەندییان پە چەپ-ەکانەوەبو. بە تەعبیری جونز"ناتوانرێت یۆتۆپیایەکی ترمان بەخەیاڵدا بێت کە بەوشێوەیە تەواو و کامڵ و بەدەست هاتبێت" 

دروشمی "بەدیلێکیتر لەئارادانییە"بۆ برەوپێدانی ڕێبازێک کە بەڵێنی هەڵبژاردن و ئازادی دەدات، لەوانەیە عەجیب بێتە بەرچاو،بەڵام بە تەعبیری هایک لە دیدارێکیدا لە شیلی لە زەمانی پینوشە " دیکتاتۆرێکی لیبڕاڵ ،پەسندترە ،لە حکومەتێکی دیموکراتی  دور لە لیبڕاڵیزم.ئەو ئازادیەی کە لیبڕالیزم پیشانی دەدات بە عیبارەتێکی گشتی فریودەرانەیە،ئازادی گورگەکانە نەک بەرخەکان.

بەڵگەکانی پاناما "panama paper"کۆمەڵێک بەڵگەی نهێنیبون،لە نوسینگەی وەکالەتی موسکا فونسکا"یەکێک لە گەورەترین کۆمپانیاکان و نهێنی کارترین کۆمپانیا"کە لەسەرچاوەیەکی نادیارەوە درانە ڕۆژنامەی زودویچەی ئەڵمانی.بەڵگەکان باس لە سپیکردنەوەی پارە،باجنەدان ، گەمارۆی ئابوری نێونەتەوەیی دەکەن..

لەدونیایەکدا کە پێشبڕکێ فەرمانڕەوایە ،کەسانێک کە دوادەکەون "بەجێدەمێنن"لەدیدی خەڵک و تەنانەت لە دیدی خۆشیانەوە بە دۆڕاو دادەنرێن.ئەوەیە ئەو دونیایەی نیولیبڕاڵیزم حوکمڕانی دەکات."

بێنەبەرچاوی خۆت کە  هاوڵاتیانی یەکێتی سۆڤیەت هەرگیز ناوی کۆمۆنیزمیان نەبیستبێت.   ئەمڕۆ ئەو ئایدیۆلۆژیایەی، کە  دەسەڵاتی بەسەرژیانماندا هەیە  لەلایەن زۆربەمانەوە،  ناوێکی نییە. ئەگەر لە گفتوگۆیەکدا ناوی ئەو ئایدیۆلۆژیایە"نیولیبڕالیزم" بێنیت ،گوێگرەکانت شان هەڵتەتەکێنن، هەتا گەر  گوێگرەکانت پێشتر ئەو چەمکەشیان بیستبێت ،ناتوانن پێناسەی بکەن .

نیولیبڕالیزم بەشێوەیەک  گشتگیربووە کە بەدەگمەن ڕوخساری ئایدیۆلۆژیەکەی دەبینین. وادیارە  ئەو پروپاگەندەیە قبوڵدەکەین کە کە ئەو باوەڕە یۆتۆپی و "مایلیاریسمە ۳"لە بنەڕەتدا ا هێزێکی بێ لایەنە؛ وەکو تیۆری پەرەسەندنی داروین  وژیانناسی. بەڵام سەرچاوەی ئەو فەلسەفەیە"نیولیبڕاڵیزم" هەوڵدان بو بۆ گۆڕینی شێوەی ژیانی مرۆڤ  وجێگۆڕکێی ناوەندی دەسەڵات .  نیولیبڕالیزم ململانێ و پێشبڕکێی مرۆڤ، وەک تایبەتمەندی پەیوەندیەکانی مرۆڤ دەبینێت.هاوڵاتیان وەک بەکار بەر پێناسەدەکات، کە باشترین ئامرازی هەڵبژێردراوی دیموکراتیان کڕین وفرۆشتنە: پڕۆسەیەک کە لێهاتوەکان  پاداشتدەکات و ناشایستەکانیش سزادەدات. ئەو فەلسەفەیە دەڵێت بازاڕ  دەرفەت و سودێکمان پێدەدات کە هەرگیز لە ڕێگەی بەرنامە ڕێژی بەدەست نایەت.هەوڵدان بۆ سنوردارکردنی ڕەقابەت ،وەک دژایەتی ئازادی دەبیندرێت.مالیات و ڕێساکان دەبێت بگەنە نزمترین ئاست ،خزمەتگوزاری گشتی بدرێتە کەرتی تایبەت. ڕێکخستنی بازاڕی کارو  گفتوگۆی دەستەجەمعی  لەڕێگەی یەکێتیە کرێکارەکان وەکو لادان لە بازاڕ  وێنادەکرێت،کە ڕێگای دروستبونی هەڕەمی سروشتی براوەو دۆڕاو ە،بە پێی ئایدیۆلۆژیای نیولیبڕاڵیزم.

 نابەرابەری وەک جۆرێک لەفەزیلەت وێنادەکرێ، وەکو  پاداشتی سودمەندبون و بەرهەمهێنەر ی سامان دەبیندرێت ،کە کاریگەرییە ئەرێنیەکانی وردەوردە لە چینەکانی خوارەوە دەردەکەوێت و هەموان دەوڵەمەند دەبن. هەوڵدان بۆ کۆمەڵگایەکی یەکسانتر ،نەک تەنهادژی بەرهەم هێنان،بەڵکو جۆرێک گوناهی ئەخلاقیە ئەوە بازاڕە دەستەبەری  دەکات، کە  هەرکەس ئەوشتەی ئیستحقاقی خۆیەتی پێی بگات، ئەمانە بیرۆکەکانی نیولیبڕالیزمن.

ئێمە باوەڕەکانی ئەوئایدیۆلۆژیایەمان کردۆتە مەیلی دەرونی، دوبارە بەرهەمی دێنینەوە .قەناعەتمان بەخۆمان کردوە کەسەروەتمان دەستکەوتی شایستەییمانە. بەڵام چاودەپۆشین لە، تازیاری خۆمان لەڕوی ،خوێندن، میرات ، چین، کە لەوانەیە ڕۆڵی هەبێت لەبەدەستهێنانی ئەو سامانە.هەژارەکان تەنانەت گەر دەستیشیان بەسترابێت تا ژیانی خۆیان بگۆڕن،خۆیان بە کەمتەرخەم دەزانن سەبارەت بە شکستەکانیان،نەک لیبڕاڵیزم.

پول ویرهاگە، لەکتێبی خود ی من چۆنە؟ هەندێ ئەنجامی ئەو ماجەرایە دەژمێرێت کە ئەمانەن:  تەشەنەسەندنی  خۆئازاردان، شێوانی خۆراک ،خەمۆکی،تەنیایی،دڵەڕاوکێی سەرەنجامی کار، فۆبیای کۆمەڵایەتی.ایدیۆلۆژیای نیولیبڕاڵیزم لەبەریتانیادا زیاتر لەهەرشوێنێکیتری ئەوروپا پیادە دەکرێت. بۆیە جێی سەرسوڕمان نییە  کەئەو وڵاتە "بە پایتەختی تەنیایی ئەوروپا"دابنرێت.ئەمڕۆ هەموومان نیولیبڕالیستین.

چەمکی نیولیبڕالیزم  لە میتینگێکدا  لەپاریس ساڵی- ۱۹۳٨ -داهێنرا، لە ناو ئامادە بوانی ئەو دانیشتنە دوکەس بۆ پێناسەکردنی ئەو ئایدیۆلۆژیە  ئامادە بوون"لۆدفیگ فون میزس و فردریش هایک " ،لەدیدی ئەو دوو ئابوریزانە  نەمساییە،دوروڵاتە، سوسیال دیموکراسی" نیودیل۱"ی فرانکلین ڕوزفیلت و گەشەکردنی بەرەبەرەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی  بەریتانیا،  مانیفێستی نەوعێک   کۆگەرایی بو ، لە ڕیزی نازیزم و کۆمۆنیزم. 

 هایک لە  کتێبی "ڕێگای کۆیلەبون"کە لەساڵی ۱۹٤٤ بڵاوبۆوە، بەڵگەی دێنایەوە کە بەرنامەڕێژی حکومەتی لەگەڵ سەرکوتکردنی تاکگەرایی ،سەرەنجام بەناچاری دەبێتە هۆی تۆتالیتاریزم.

رێگای کۆیلایەتی،  وەک کتێبی  بیروکراسی کە "فون میزیس" نوسیبوی زۆر پڕ خوێنەربو، کتێبەکەی هایک  جێی سەرنجی هەندێک کەسی زۆر  دەوڵەمەند بو،کە پێیان وابو ئەو فەلسەفەیە  دەرفەتێکە بۆ ڕزگاربون لە مەرجی باج و ڕێساویاساکان .

لەساڵی ۱۹٤۷  هایک یەکەمین ڕێکخراوی برەوپێدەری دۆکترینی نیولیبڕالیزم ،یان ئەنجومەنی" مونت پلرینی" دامەزراند ، کە ملیۆنێرەکان پارێزگاریان لێدەکرد.

. هایک بەهاوکاری ملیۆنێرەکان دەستی بەدروستکردنی شتێک کرد،کە دانیال  جونز ،لەکتێبی - ئەڕبابانی جیهان - دا ناوی جۆرێک لە" پەیمانی  نێونەتەوەیی" نیولیبڕاڵی لێنا. حەڵقەیەکی نێونەتەوەیی ،پارێزەرانی دەوڵەمەندی ئەو جوڵانەوەیە ،کە لە   ئەکادیمی وبازرگان و ڕۆژنامەوان و چالاکوانان پێکهاتبو ،پارێزگارانی ئەو ڕەوتە گروپێک تینک تانک-یان دامەزراند،بۆ چاکسازی و تەرویج و سەرخستنی ئەم ئایدیۆلۆژییە،لەوانە  دامەزراوەی" کاتو"دامەزراوەی کاروباری ئابوری،ناوەندی لێکۆڵینەوەو سیاسەت ، پەیمانگای  ئادام سمیس،هەروەها پشتیوانی داراییان لە ئەکادیمیەکان دەکرد بەتایبەت لەزانکۆکانی ڤێرجینیاو شیکاگۆ.

تادەهات دەنگی نیولیبڕاڵیزم بڵندتر دەبوو،دیدگای هایک ئەوەبو  کەدەبێت حکومەت ڕەقابەت بەشێوەیەک ڕێک بخات کە ڕێگربێت لە قۆرخکاری .بەڵام ئەودیدگایە  لەنێو ،حەوارییە ئەمریکیەکانی ئەودا،لە نمونەی" میلتون فریدمان "گۆڕا بۆ ئەوباوەڕەی کە دەسەڵاتی مۆنۆپۆڵ ئەنجامێکی کاریگەر هەیە. لەوماوە  تێپەڕەدا ، ڕوداوێک ڕویدا :ئەو بزوتنەوەیە بێ ناوبوو،بەڵام لەساڵی 

۱۹٥۱ فریدمان بەخۆشحاڵیەوە خۆی وەک نیولیبڕال وەسف کرد،بەڵام هەرزوو ، داکشانی ئەستێرەی بەختی ئەوناوە دەستی پێکرد. لەوەش سەیرتر  هەرچەند ئەو ئایدیۆلۆژیە گەشەیدەکرد و جوڵانەوەکەش ڕێکخراوتر دەبو ،هیچ ناوێکی یەکسان وجێگر بۆ ئەوناوە نەبوو.

لەسەرەتادا سەرەڕای پشتیوانیەکی مادی زۆر،نیولیبڕالیزم لەپەراوێز دابوو.لەدەورانی دوای جەنگ،کۆدەنگیەکی فراوان هەبوو بەرنامەی ئابوری" جۆن مینارد کینز" لەهەموشوێنێک جێبەجێ دەکرا، کار و نەهێشتنی هەژاری ئامانجی هاوبەشی ویلایەتەیەکگرتوەکان وزۆربەی وڵاتانی ئەوروپابو، ڕێژەی باج لەسەر دەوڵەمەندان زیادکرا،

 حکومەتەکان بەبێ کۆسپ بەدوای دەستکەوتنی ئەنجامێکی کۆمەڵایەتیەوەبون،واتا پێشکەوتنی خزمەتگوزاری نوێ و گەشەکردنی بەرنامە کانی ئاسایشی کۆمەڵایەتیەوەبون. 

بەڵام لەدەیەی ۱۹۷۰ کە پاشەکشەی سیاسەتەکانی کینزی دەستیپێکرد و،قەیرانی ئابوری یەخەی هەردوولای ئۆقیانوسی ئەتڵەسی گرت، دەرگاکان بەسەر نیولیبڕاڵیزمداکرانەوە،بە تەعبیری فریدمان" زەمانێک هاتوە کە ناچارین بگۆڕێین" جێگرەوەی ئامادە هەیە کەهەڵیبژێرین".بەهاوکاری ڕۆژنامەنوسان و ڕاوێژکارانی سیاسی هاوڕا،دەوڵەتەکانی "جیمی کارتەر "لە ئەمریکاو جیم کالاهان "لەبریتانیا هەندێ لە بنەماکانی نیولیبڕالیزمیان بەکارهێنا بەتایبەت سیاسەتی بانکی دارایی.پاش ئەوە "مارگرێت تاچەر  و ڕۆناڵد ڕێگان" گەیشتنە دەسەڵات، لەسەر ئەوسیاسەتە بەردەوامبوون. کەمکردنەوەی ڕێژەی باج لە سەر دەوڵەمەندان،سەرکوتکردنی یەکێتیەکرێکاریەکان ،بەتایبەتکردن، ،بێ ڕێسایی    پێشبڕکێی خزمەتگوزاری گشتی لەڕێگەی کەرتی تایبەتەوە،  لەو سیاسەتانە بوون. سیاسەتەکانی نیولیبڕالیزم لەڕێگەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ،بانکی جیهانی ،پەیماننامەی ماستریخت "پەیماننامەی یەکێتی ئەوروپا"ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی بەزۆری بەبێ قایلبونی دیموکراتیکی ،بەسەر بەشێکی سەرەکی دونیادا دەسەپێندرێن. بەشێکی ئەو مەجەرایە وەرگرتنی سیاسەتەکانی نیولیبڕاڵیزم بو لەلایەن حیزبەکانی وەکو حیزبە کرێکاریەکان ودیموکراتەکان کە ڕۆژێک لەڕۆژان پەیوەندییان پە چەپ-ەکانەوەبو. بە تەعبیری جونز"ناتوانرێت یۆتۆپیایەکی ترمان بەخەیاڵدا بێت کە بەوشێوەیە تەواو و کامڵ و بەدەست هاتبێت" 

دروشمی "بەدیلێکیتر لەئارادانییە"بۆ برەوپێدانی ڕێبازێک کە بەڵێنی هەڵبژاردن و ئازادی دەدات، لەوانەیە عەجیب بێتە بەرچاو،بەڵام بە تەعبیری هایک لە دیدارێکیدا لە شیلی لە زەمانی پینوشە " دیکتاتۆرێکی لیبڕاڵ ،پەسندترە ،لە حکومەتێکی دیموکراتی  دور لە لیبڕاڵیزم.ئەو ئازادیەی کە لیبڕالیزم پیشانی دەدات بە عیبارەتێکی گشتی فریودەرانەیە،ئازادی گورگەکانە نەک بەرخەکان.

۱- بەڵگەکانی پاناما"panama paper"کۆمەڵێک بەڵگەی نهێنیبون ،لە نوسینگەی وەکالەتی موسکا فونسکا"یەکێک لە گەورەترین کۆمپانیاکان و نهێنی کارترین کۆمپانیا"کە لەسەرچاوەیەکی نادیارەوە دزەیانکردبو ، درانە ڕۆژنامەی زودویچەی ئەڵمانی.بەڵگەکان باس لە سپیکردنەوەی پارە،باجنەدان ، گەمارۆی ئابوری نێونەتەوەیی،یارمەتی دانی کەسانی سیاسی  دەکەن.

۲ نیو دیل"New Deal"بەرنامەیەکی ئابوری و کۆمەڵایەتی  فرانکلین ڕۆزفێڵت بو،لەدوای قەیرانی ئابوری ساڵی ۱۹۲۹،بە پێی ئەو بەرنامەیە دەوڵەت دەست دەخاتە بازاڕەوە و دەوڵەت پشتیوانی وەبەرهێنان دەبێت .

۳ ئابوری کینزی"Keynesian economics" تیۆرێکی مایکڕۆ  ئابورییە لەسەر بنەمای  ئایدیاکانی ئابوریناسی بەریتانی "جۆن مینارد کینز     "داڕێژراوەپشتگیری لە سیاسەتی دەوڵەت دەکات لە کەرتی گشتیدا و هەر وەها سیاسەتی دەوڵەت بۆ ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانەکانی کاپیتاڵیزم

ن.جۆرج مۆنبیو

و.مەحمود عەبدوڵڵا