مێژووی هاڕە کردنی لیرەی تورکی

Sunday, 01/11/2020, 0:58

دوای کودەتاکەی ١٥ ی تەموزی ٢٠١٦، باری ئابوری تورکیا ڕۆژ بە ڕۆژ ڕوی لە دابەزین بوە کە قەیرانێکی ئابوری زۆر قوڵی لە ناو تورکیادا دروستکردوە کە کاریگەری نەرێنی بەرچاوی لەسەر لیرەی تورکی دروستکردوە وە ئەو هەمو دابەزینە بە هەمو پێوەرێک، زاراوەی (هاڕەکردن)ی لیرەی تورکی پڕ بە پێستیەتی و تا ئێستاش هاڕەکردنی لیرەی تورکی بەرەدوامە.
شایانی باسە، هەر لە سەرەتای دروستبونی تورکیاوە، بەهۆی دواکەوتویی و ناسەقامگیری ئەو وڵاتە و حوکمی عەسکەری تیایدا، لیرەی تورکی یەکێک بوە لە دراوە بێ بەهاکان لە بازاڕەکانی جیهاندا.
پێشتر بەهای لیرەی تورکی بە پاوەندی ئیستەرلینی و فرانکی فەڕەنسی بەراوردئەکرا. بەڵام ئیتر لە ساڵی (١٩٤٦) ەوە بەراوردی بەهای تورکی بە دۆلاری ئەمریکی دەکرا و لەو کاتەدا ١ دۆلار = ٢٠٤٦ لیرەی تورکی.
لەو کاتەوە لیرەی تورکی ساڵ لە دوای ساڵ ڕوو لە دابەزین بوە کە دابەزینە بەرچاوەکانی لە دوای ساڵی (١٩٦٠) ەوە دەستی پێکرد و بەم شێوەیەی خوارەوە لیرەی تورکی ساڵانە لە دابەزیندا بو:
ساڵی ١٩٦٠ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٩ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٧٠ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١١،٣ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٧٥ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١٤،٤ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٨٠ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٨٠ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٨٥ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٥٠٠ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٩٠ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٢٥٠٠ لیرەی تورکی
ساڵی ١٩٩٥ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٤٣٠٠٠ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠٠٠ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٦٢٠٠٠٠ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠٠١ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١٢٥٠٠٠٠ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠٠٤ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١٣٥٠٠٠٠ لیرەی تورکی

لە کانونی یەکەمی ساڵی ٢٠٠٣ دا ئەو یاسایە پەسەند کرا لەلایەن پەرلەمانی تورکیەوە کە شەش سفری بەردەم لیرەکە لاببرێت. بۆ نمونە، شەش سفرەکەی ١٠٠٠٠٠٠ یەک ملیۆن لیرەکە لاببرێت و تەنها بە ١ یەک لیرەی تورکی حساب بکرێت وە هەر لیرەیەکیش یەکسان بێت بە ١٠٠ سەد قروشی تازە و ناوی ئەم لیرەیەش گۆڕدرا بە "لیرەی تازەی تورکی" و لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٥ دا تا کۆتایی ساڵی ٢٠٠٨ بە قۆناغی گواستنەوە لە لیرە تورکیە کۆنەکەوە بۆ لیرە تازە تورکیەکە دابنرێت.
بەڵام دوای ئەوە و لە ساڵی ٢٠٠٩ دا جارێکیتر ناوەکەیان لە لیرەی تازەی تورکیەوە گۆڕی بۆ لیرەی تورکی و قروشی تازەی تورکی بۆ قروشی تورکی.

هەڵبەتە لە تورکیادا کە یاسا تیایدا سەروەر نیە، پشێوی و نائارامی باڵی بەسەر وڵاتەکەدا کێشاوە و مافی ٢٥پتر لە ملیۆن کورد و هەمو ئەوانەی کە تورک نین پێشێل کراوە، لەو وڵاتەدا کە شۆڤینیەت و ڕەگەزپەرستی باڵادەستە، جیاوازی و دابەشبون وپەرشوبڵاوی بوە بە واقیعی ژیانی ڕۆژانەی کۆمەڵگای تورکی کە تەنانەت کێشمەکێش و دژایەتی لە ناو خودی تورکەکان خۆیشیاندا بڵاووباو و زاڵە بەسەر هارمۆنی و ئاشتی و پێکەوە ژیاندا، ئەو وڵاتە بەردەوام لە قەیرانی قوڵدا ئەبێت بەتایبەتی قەیرانی ئابوری و سیاسی کە بەردەوام بە ئاڕاستەی خراپ و خراپتردا ڕۆیشتوە.
وە لەبەرئەوەی هیچ ڕیفۆرمێکی جدی ئابوری و سیاسیش لەو بارودۆخە نائارامیەی تورکیادا پیادەنەکراوە، بۆیە لابردنی ئەو شەش سفرەیش دادی ئابوری تورکیای نەدا و نەیتوانی بەها بۆ لیرە پەیدا بکاتەوە.

ئیدی لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە لیرەی تورکی بەمشێوەیەی خوارەوە هەر لە دابەزیندا بو:

ساڵی ٢٠٠٥ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١،٣٠ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠٠٦ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١،٤٣ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠٠٩ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١٥٥ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠١٢ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ١،٧٩ لیرەی تورکی
ساڵی ٢٠١٥ - ١ دۆلاری ئەمریکی = ٢،٧٢ لیرەی تورکی

بەڵام لە ساڵی ٢٠١٦ و لە دوای کودەتاکەوە، دۆخی ئابوری تورکیا زیاتر تێکچو وە ئابوری تورکیا دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی کە لە ساڵی ٢٠١٦ دا، ١ دۆلاری ئەمریکی = ٣،٠٢ لیرەی تورکی.
لە ناو پارتەکەی خۆیدا بەهۆی لاساری و تاکڕەوی و گەندەڵی ئەردۆگان و کەسە نزیکەکانی خۆیەوە، ئەندامانی حیزبەکەی خۆیشی لێی دورکەوتنەوە و لە حیزبەکەی جیابونەوە و حیزبی نوێیان دامەزراند. ئەوان ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەری ئاکەپە بون و بێهیوا بون لەوەی کە ئەردۆگان مەبەستی بێت چاکسازی جدی بکات بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەیرانانە.
ئەردۆگان بەمەشەوە نەوەستا و دەستوری وڵاتەکەی گۆڕی بۆ ئەوەی هەمو دەسەڵاتەکانی دەوڵەت لە خۆیدا کۆبکاتەوە.
زۆرێک لە ڕاوبۆچونەکان سورن لەسەر ئەوەی ئەو " کودەتایە" شانۆیەک بو ئەردۆگان خۆی سیناریۆکانی بۆ دانابو وە هەرخۆیشی جێبەجێی کرد چونکە "کودەتاکەی" کرد بە بیانو وە بۆ پۆزشهێنانەوە بۆ لێدان و لەناوبردنی ئۆپۆزیسیۆن و نەیارەکانی، بە تایبەتی ئەوانەی کە بە ئەندامانی (بزوتنەوەی گویلەن) تاوانباریکردبون.
ئەوانیش و سەرکردە کوردەکانی (هەدەپە)یشی بە بیانو و تاوانی یاسای تیرۆریزمەوە خستە زیندانەوە کە تاوانی بێ بنەما ودروستکراو و بێ بەڵگەبون.
بۆ ئەوەی سەرنجی دەنگی كوردەكان بەلای خۆیدا رابكێشێت و لانیكەم دەنگ بەكاندیدەكەی جەهەپە نەدەن، لە دوای هەڵبژاردنی ٣١ی ئازاری ٢٠١٩، حكومەتی توركیا گۆشەگیری لەسەر عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان، هەڵگرت و رایگەیاند، لەمەودوا پارێزەرەكانی ئۆجەلان هەر كاتێك بیانەوێت دەتوانن سەردانی ئیمبراڵی بكەن.
بەڵام کوردەکان کە یەکلاکەرەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانیەکان بون، بەتایبەتی لە ئەستەنبوڵدا، بەمە هەڵنەخەڵەتان و لە ئەردۆگان و کارە توندوتیژی و شۆڤینیەکانی ئەمەندە توڕە و بێزار بون، ئەمجارە دەنگیان بە حیزبەکەی ئەردۆگان نەدا کە ئەمە یەکێک بو لەهۆکارە سەرەکیەکانی شکستهێنانی ئەردۆگان و حیزبەکەی لە هەڵبژاردنی شارەوانیەکانی شارە گەورەکانی تورکیادا، بە تایبەتی دۆڕاندنی ئەستەنبوڵ کە ئاکەپە بە قەڵای خۆی دەزانی و شوێنی لەدایکبونی ئەردۆگانە.
ئەم شکستە چاوەڕوانکراوە جگە لەوەی دەسەڵاتی ئاکەپەی لە ئەستەنبوڵدا کەمکردەوە، هەمو گەندەڵی، دزێوی و شکستەکانی ئەردۆگانی لە ناو تورکیا و لە نێو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیشدا خستە ڕوو.
ساڵی ٢٠١٩ هاڕەیەکی تری لیرەی تورکی بەخۆیەوە بینی نرخی کە لەو ساڵەدا ١ دۆلاری ئەمریکی بە بەراورد بە لیرەی تورکی زیاتر بەرزبۆوە و یەک دۆلاری ئەمریکی هاوتای بەهای ٥،٦٨ لیرەی تورکی بو.
هەڵبەتە شکستی سیاسەتە تاکڕەوی ودیکتاتۆریەکانی ئەردۆگان لە ناوخۆ و دەرەوەدا، بەتایبەتی شکستی هەمو شەڕەکانی ئەردۆگان لە دەرەوەی تورکیا، قەیرانە ئابوریەکانی تورکیای زۆر قوڵترکردۆتەوە و ئەمەندەی تر لیرەی تورکی شکاند لەگەڵیشیدا چەندین قات چارەی ئەردۆگانی ناشرین و دزێو کردوە.
بەو هیوایەی بتوانێت دەست بگرێت بەسەر سامانە سروشتیەکانی ئەو وڵاتانەدا و ئەو سامانە سروشتیانە بەکاربهێنێت بۆ بوژاندنەوەی ئابوری تورکیا و دراوەکەی، ئەردۆگان کەوتە دروستکردنی چەند گروپێکی ئیسلامی تیرۆریست بۆ بەکارهێنانیان لە شەڕ و پەلامار و داگیرکردنی وڵاتانی دراوسێ و هەرێمەکە
لە هەمان کاتیشدا ئەیویست ئەو شەڕە دەرەکیانە بەکاربهێنێت بۆ بزواندنی سۆزی شۆڤینەکان و مەشغوڵکردنی خەڵکی تورکیا بە (دوژمنەکانی دەرەوە) بەتایبەتی کورد، کە بەردەوام دژایەتیکردنی کوردی لە وتارەکانیدا بەکاردەهێنا و بە بەرگە ئیسلامیەکەیشیەوە ئەیویست بە بەیتوبالۆرەی دروستکردنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ختوکەی هەستی شۆڤینیەکانی حیزبە نەتەوەەییەکەی ناو تورکیا بدات، بەو هیوایەی لەو شەڕ و داگیرکاریانە سەرکەوتن بەدەست بهێنێت ولەوڕێگەیەوە لە ناوخۆدا دابەزینی شەعبیەتەکەی بوەستێنێت یان سنورداری بکات بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنی داهاتوی تورکیادا، جارێکیتریش حوکمی تورکیا بکەوێتەوە دەستی خۆی و حیزبەکەی.

لە ڕاستیدا، ئەو شەڕ و داگیرکاریانە نەک هەر ئەو ئامانجانەی نەپێکا بەڵکو ئابوری تورکیای زۆرتر شێواند و خراپتری کرد کە لە ئەنجامی ئەوەشدا لیرەی تورکی دابەزینێکی زیاتری بە خۆیەوە بینی.
تا کاتی توسینی ئەم ئارتیکڵە کە کۆتایی تشرینی دوهەمی (٢٠٢٠) ە، بەهای لیرەکە وا هاڕەی کردوە کە ١ یەک دۆلاری ئەمریکی هاوتای ٨،٢٦ لیرەی تورکیە.

بەڵام کێشەکە تەنها هەر کێشەی دابەزینی لیرەکە نیە کە وەستاندنەوەی بۆ نیە و هیچ هیوایەکیش نیە بەوەی کە جارێکیتر لیرەی تورکی بەرزبێتەوە، بەڵکولەوەدایە کە ئەردۆگان، جگە لەوەی کە سەرکردەیەکی شۆڤینی و گەندەڵە، هیچ ڕێوشوێنێکی ئابوری ڕاست و دروستی نەگرتۆتە بەر بۆ چارەسەرکردنی هاڕەی لیرەکەی کە بەهۆی ئەمەوە، زۆرینەی وەبەرهێنەرە بیانیەکان، وەبەرهێنانیان لە تورکیادا وەستاندوە وە بەهۆی پشێوی، نائارامی و ناسەقامگیریەوە، تورکیایان بەجێهێشتوە.

بە سەرنجدان لە مێژوی لیرەی تورکی لە ساڵی (١٩٤٦) ەوە هەتاکو ئێستا، یەکێک لە فاکتەرە سەرەکیەکانی قەیرانە ئابوریەکانی تورکیا و باری ئابوری خەڵکی تورکیا پەیوەندی بەو ناسەقامگیریەی ناو تورکیا و ئەو مێنتاڵیتیە شۆڤینیەی ڕژێمە یەک لەدوای یەکەکانی تورکیادایە هەبوە و هەیە کە وەکو پەندی پێشینانی کوردی ئەفەرموێت: "وەکو کەری دێز وان، حەز بە تۆپینی خۆیان و زەرەری ساحێبیان دەکەن."
لە کاتێکدا کە (نازیەت) و (فاشیەت) لە هەمو دنیادا مەحکوم ئەکرێت، بەڵام لە تورکیادا زیاتر برەوی پێداروە و پیادەکراوە.
بە واتایەکی تر، ئەوان شۆڤینیەت، ڕەگەزپەرستی و ڕق و کینەی تورکەکان بەرامبەر بەوانەی تورک نین بە ئەندازەیەک بەرچاوی لێڵ کردون کە خۆشەویستی تورکیایان لەبیرچۆتەوە و بەرژەوەندی تورکیایان کردۆتە قوربانی تێرکردنی هەستە شۆڤینی و ڕەگەزپەرستانەکەیان و تەنها تەرکیزیان لەسەر بە کەم ڕوانین و چەوساندنەوەی ئەوانەیە کە تورک نین.
سودیان لە ئەزمونی تەبایی وپێکەوە ژیانی وڵاتانی ئەوروپا نەکردوە کە ئەیانەوێت ببن بە ئەندام لە یەکێتیەکەیدا و لە بیریان چۆتەوە کە ئەو ماڵەی ئاشتی تێدا نەبێت کەس ئیسراحەتی تێداناکات وە بۆ تێرکردنی ئیگۆ نەخۆشەکەیشیان تورکیاشیان وێرانکردوە و خۆیشیان هیچ کاتێک ئاشتی و ئارامیان بەخۆیانەوە نەبینیوە.

هەتاکو لە تورکیادا ڕێز لەمافی مرۆڤ، ئازادی دەربڕین، ڕێز لە جیاوازیەکان نەگیرێت و فێری پێکەوەژیان نەبن، ئابوری تورکیا هەر لە قەیراندا دەبێت، لیرەی تورکی هەر لە دابەزیندا دەبێت، برسێتی و بێ ئیشی سیمای ژیانی ڕۆژانەی زۆری خەڵکی تورکیا دەبێت و ئەستەمیشە یەکێتی ئەوروپا تورکیا بە ئەندام وەربگرێت کە یاسا تیایدا سەروەرنیە و مامەڵەکردنی شۆڤینیانە، ڕەگەزپەرستیانە و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ واقیعی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکەکەیەتی.

بۆ نوسینی ئەم وتارە سود لەم سەرچاوانە وەرگیروە: ویکیپیدیا، بی بی سی، العربیة.
لوقمان ئابڵاخی: ئەندازیار، چالاکڤان و نووسەر.