هاوڕێیانی فۆلکلۆریستی نەرویجی ئاسبیورنسن و مـۆ

Wednesday, 16/09/2020, 23:04

دوو هـاوڕێی نەرویـجی (ئـاسبیورنسن و مـۆ) لەو کاتەوە کە لە قوتـابخانە یەکترییان ناسی، بوون بە هـاوڕێ، بەڵام دوو هـاوڕێی دڵسۆزی تا سەر ئێسقـان، لە هـاوڕێتیش زیـاتر، خـۆیان بە (بـرای هـاوخـوێن) دەزانی، تا مـردن لە یەکـتری دانەبـڕان.
ئەم دوو هاوڕێیە، لە ناوەڕاستی سییەکانی سەدەی نۆزدەمیندا، چەند ساڵێک بە جیا و چەنـد ساڵێکـيش پێکەوە، بۆ کۆکـردنەوە و نووسینی چـیرۆک و حیکایەتە خەیـاڵی و ئەفسانەییە میللییەکان و داستانەکانی نەرويج، دۆڵ بە دۆڵ و لووتکە بە لووتکەی چیا بەرزەکان و رۆخ بە رۆخی دەریاکان و رووبارە بەستووەکان و دارستانە چڕەکان و دێ بە دێـی باشـوور و باکـووری نەرویـج، بـە پـێ گـەڕان، لە زاری خەڵـکی گونـدنشـین و شارۆچکە نشینەکانەوە، گوێیان لە گێڕانەوەی چـیرۆک و حیکایەت و نەزیلە و ئەفسانە و داسـتانە میللیەکـانی نەرويـج دەگرت و دەیـان نووسیـننەوە، هـەر بە دووقـۆڵـيش، بـە وردی لێیان دە کـۆڵینەوە، لە دوای تەتـەڵەکردن و پوخت کردنیان، بە زمانی نەرویجی و وشە تێکەڵ کردنی دانیمارکی، دایان رشتـنەوە، کە تا ئەو کاتە نـووسین لە نەرویجدا بە زمانی دانیمارکی بوو. لە (٣٥) پەرتووكی بچووکـدا بڵاویان کـردنەوە، لە نێـوان ساڵانی (١٨٤١ـ١٨٤٤) یەکەمین کۆمەڵەیان بە ناوی (چیرۆکە نەرویجییە میللیەکان)دا بڵاویان کردنەوە. لە دوای چەنـد ساڵـێک، ئەو چـیرۆکەکـانی پەرتـووکە بچووکانەیان، لە سێ بەرگی گەورەدا دووبـارە چاپکردنەوە. چـیرۆک و ئەفـسانە و داستانەکانی نەرویجـیان لە بیرچوونەوە و تێاچـوون رزگـاریانیان کرد. بەشێکی زۆری ئەم چـیرۆکانە لە زمانی نەرویجی و ئینگـلیزییەوە، وەریانیان گـێڕاون بۆ سەر زیـاتر لە سی زمـانی جیهـانی.
ئەگەرچی ئەم دوو هاوڕێیە (ئاسبیورنسن و مـۆ) لە کۆکردنەوەی چیرۆکە فۆلکلۆرییە میللییەکـانی نەرویجـدا، شێوازێکی هاوشێوەی (برایانی گریـم) ی ئەڵمانیان بەکارهێنا. بەڵام لە بەرهەمهێنانیاندا، جیاوازی هەیە، بە هـۆی شوێنی چـیرۆکەکـانەوە. چـیرۆکە میللییەکانی نەرویـج، جـیاوازن لەوەی كە جـوانییەکی سفـتیان هـەیە و رەنگـدانـەوەی سەرهەڵدانیان لە دۆڵە تەسک و قووڵەکان و لە دارستانە چڕەکان و لە لووتکە بەرز و سەختەکان، رووبارە بەستووەکانی نەرویجـیان پێـوە دیـارە.
بە کورتی ژیانی ئـەم دوو هـاوڕێ فـۆلکـۆریستە نەرویجییەتـان پێ دەنـاسێنین.
پیـتەر کریستـین ئاسبـیورنسـن: لە ( ١٥/ یانـوار/١٨١٢) لە شاری کریستیانیا (ناوه‌ كۆنه‌كه‌ی ئـۆسڵـۆ) لە دایکـبـووە. بـاوکی کـرێـکاری دروستکـردنی شـووشـە بـوو.
چۆتە قوتابخانەی سەرەتایی (کریستینا بـۆرگەر) دوایش قوتابخـانەی (كاته‌دراڵ) بەڵام خوێندنی لەم قوتابخانەیەدا پێخۆش نەبوو، نەیتوانی لەناو کوڕانی پێاوە دەوڵەمەندەکان و قوتابیانی چـینی بەرزدا هـەڵبکا، بە هـۆی زۆر ئامـادە نەبـوونی، لـەم قـوتابخـانەیەدا دەریان کرد. ناردیان بۆ خولێکی خوێندن لە (رینگەریکە) لێرەدا بە (یۆرگن مۆ) گەیشت و یەکـتریان نـاسی و بـوون بـە دوو هـاوڕێی گـیانی بە گـیانی. دوای تـەواو کـردنی ئـەو خـوولە بـۆ مـاوەی سـێ ساڵ لـە (رینگـریکە) بـوو بە مامۆسـتای ماڵـداری. دەرفـەتێکی باشی بۆ نووسین بۆ رەخـسا، بۆ نووسینی چیرۆکە میللییەکان. بۆ ماوەی چوار ساڵیش پاسەوانی دارسـتان بـوو. لە ساڵی (١٨٣٣) لە زانکۆی ئۆسلۆ، دەستی بە خوێندنی بایـۆلـۆژی کرد و تەوای کرد.
لە تەمەنی (٢٠) ساڵییەوە، دەستی بە نووسینی چـیرۆک و بە کـۆکـردنەوەی چـیرۆکە ئەفـسانەییە ئەندێشەییەکان و داستانە میللییەکانی نەرویـج کرد. بۆ ئەم مەبەستەش بە پێ، بە درێـژی و بە پـانی نەرویجـدا گوزەری کـرد.
ئاسبیورنسن لە ساڵی (١٨٥٦) وەکـو زانـایـەکی ناسـراوی نەرویـج، لـە بـوارەکـانی زینـدەوەرنـاسی دەریـایی و رووەک و ئـاژەڵان، ناوبانگی دەرکرد. وەک مامۆستایەکی زانـاش ئۆسڵۆ وانـەی رێگـاکانی پـاراستی داری دارستانـەکـانی دەوتـەوە. وەکـو نووسەرێکی بـواری ئـەدەبی منـداڵانیش، چەنـدین چـیرۆکی بـۆ منـداڵان نـووسـیوە.
ئاسبیورنسن لە ساڵی (١٨٤٥-١٨٤٨) دا، کۆمەڵێک چـیرۆکی خەیـاڵی لەژێـر نـاوی (چیرۆكه ئەفسانەییە نەرویجییەکان و داستانە میلـلییەکان‌) دا بڵاوکردەوە. پەرتووکی (ره‌سه‌نی جـوره‌كـان)ی (تـشارلـز دارویـن) ی، وەرگـێڕایە سەر زمـانی نەرویـجی.
ئاسبیورنسن، ئەنـدامی کۆمەڵەی شاهـانەی نەرویـج بوو بۆ زانیـاری و ئەدەبیـات.
پیتەر کریستین ئاسبیورنسن، لە شاری ئۆسڵۆ لە رێکەوتی ( ٦/ یانـوار/١٨٨٥) کۆچی دوایی کرد. پەیکەرێکی بە نرخـیان لە ئۆسڵـۆدا بۆ دروست کردووە، چەندین شەقام و رێگا لە ئۆسڵۆ و شارەکانی تردا، بە ناوی (پیتەر کریستین ئاسبیورنسن) ەوە ناونراون.
لە ساڵی (٢٠٠٨) یشەوە، وێنەکەیـان لەسەر پـارەی (50 كـرۆن) ی نەرویجی دانـاوە.
یـۆرگـن ئینگـبریتسن مـۆ: لە (٢٢/ئه‌پـریـل/١٨١٣) لە شـارۆچـکەی (رینگـریکە) لە نەرویـج لەدایکبـوو. بـاوکی جووتیـارێکی دەوڵـەمەنـد و ئەنـدام پەرلەمـان بـوو.
یۆرگـن مـۆ لە (٢٧/ ئـادار/١٨٨٢) کـۆچی دوایی کرد. لە ژیـانیدا چەنـدین خەڵاتیکیان پێشکەش کـرد.

مـۆ زانایـەکی ئاینی بەرز و ناسراوبوو، نووسەرێکی هەڵکەوتـوو بوو، یەکـێک بـوو لە شاعـیرە بەنـاوبانگەکـانی نەرویـج. مـۆ بۆ مـاوی (٢٠) ساڵ، لە کەنیسەکـانی شارەکانی ئۆسڵـۆ و کریستیانسانـد و درامـین، قـەشە و رێنماییکەرێکی ئایـنی بـوو. نـووسەرێکی بـواری ئـەدەبي منـداڵان بـوو. چەنـدیـن چـیرۆکی بـۆ منـداڵان و مێردمنـداڵان نووسیوە.
مۆ هەمـوو ساڵێک بە پێ بە هەموو لایەکی وڵاتەکەی دەگەڕا، بۆ کۆکردنەوەی فۆلکلۆر و داستان و چیرۆکە خەیاڵی و ئەفـسانەییەکانی نەرویج. لە پەرتووکەکەی (له‌ بیر و له‌ دڵـدا) كه‌ له‌ ساڵی (١٨٥١) دا چاپکراوە، باس لە بیرەوەرییەکـنی تـافی منـداڵیی خـۆی، لە زێـدی لەدایکـبوونی دەکـا.
یۆرگن مۆ و پێتەر ئاسبیورنسن، لە پێشا بەوە دەستیان پێکرد، نووسینەکانی خۆیان بۆ یەکـتری دەناردن و را و بۆچـوون و تێبینییەکـانیان، دەربارەی نووسینەکـانی یەکـتری دەنووسین و هەڵەکـانی راسـت دەکـردنەوە.
یـۆرگن مـۆ، ئەنـدامێکی کۆمەڵـەی شاهـانەی نەرویـج بـوو بـۆ زانیـاری و ئـەدەبیات.
مـۆ لە تەمەنی (٢٢) ساڵیدا، بە کرداری دەستی بە نووسینەوەی ئەو چیرۆکە خەیاڵی و فـۆلکـلۆری و داستانە میللیاینە کرد، کە لە خەڵکی شارۆچکەی رینگـریکە بیستبوون.
لە نیوەی سییەکانی سەدەی نۆزدەمیندا، هەردوو هـاوڕێ، نـووسەر و فۆلکـلۆریست و کۆکەرەوەی حـیکایەت و چـیرۆکە فـۆلکـلۆری و ئەفـسانەیی و داستانەکـانی نەرویـج. یـۆرگن مـۆ و پێتەر ئاسبیورسن، پێکەوە ئەو چیرۆکانەی کۆیان کردبوونەوە، دەستیان بە لێکۆڵینەوە و پوختکردن کردن و نووسینەوەیان بە زمانی نەرویجی و بە شێوازێک جـوان، نووسییاننەوە و لەژێـر نازنـاوی (ئاسبیورنسن و مـۆ) دا، کە لەسەر هەمـوو چیرۆک و پەرتووکە هاوبەشەکانیان ئەم نازناوەیان نووسیوە، خەڵکییش هەر بەم دوو ناوە ناویان دەبەن. چیرۆکەکانیان بە ناوی (چیرۆکە میللییەکانی نەرویج) ەوە چاپ کرد و بڵاویـان کردنەوە. لە سەرەتادا هەنـدێ لە نووسەرانی نەرویـج، رەخنەیەکی زۆریان لێـیان گـرتن و سووکـایەتییان بە نووسینەکـانیان و بـە شـێوازی داڕشـتنیان کـردن و مانـدووبوونیان بێ بایـەخ کـردن، بە تایبەتیش لە بەکارهـێنانی دیالێکتەکەیان (بـووك مـۆڵ) کە تێکەڵ بە وشەی دانیمارکی کـرابوون، چونکە تا ئەو کـاتە دانیمارکی زمانی نووسین بـوو لە نەرویجدا. گوایـە وشەکـانی دیالێکـتە بەکارهـێنراوەکەیان، وردبینی و جوانیان تێدانین. کە لە ئێستادا یەکێکە لە دوو دیالێکتە سەرەکییەکەی زمانی نەرویجی یە (بـووك مـۆڵ) و (نـی نـۆرسك) بـەڵام زۆربـەی خەڵـکی نەرویـج دەستخـۆشیـیەکی زۆریـان لێیان کـردن و چـیرۆکەکـانیان بە سامـانێکی گـرنگی فـۆلکـلۆری و ئـەدەبی نەرویـج نـاوزەنـد کردن و مـاندبـوونیان بـەرز نرخانـدن. لە راستیشدا، ئاسبیورنسن و مـۆ، نەک هـەر خـزمەتـێکی زۆری ئـەدەبی فـۆلکلۆریییان کـرد، بەڵکـو خـزمەتـێکی زۆری زمـانی نەرویجـیشیان کـرد و رۆڵـیان هەبـوو لە گەشەکـردن و پێشکەوتـنی. کارتێکردنێکی زۆریـان لە ناسنامەی رۆشنبیری نەرویجـدا کـرد.
لە ساڵی (١٨٥٦) دا، ئه‌و کۆمەڵە چیرۆکە فۆلکۆرییە نەرویجییەیانەیان وەرگێڕان بۆ سەر زمانی ئینگلیزی.
کەسایەتی (ئەسکیلادین) کە پاڵەوانی ئەفسانەیی چەنـدین لە چـیرۆکی فۆلکـلۆرییەکانی (ئاسابـیورنسن و مـۆ)ە، هـێمایـەکی جـیاوازە لـە رۆشنبـیریی و لـە ئـەدەبی منـداڵانی نەرویجـدا. تا ئەمرۆش لەسەر زاری هەمـوو خەڵکی نەرویجـیدان و شانازی پێـوەدەن.
ئەسکیلادین کوڕێکی هەرزەکارە بە زیرەکی و بلیمەتی و رەفتارباشی ناسراوە، هەميشە لە کۆتایی چیروکەکانـدا، دەزگـیرانێتی شـازادە و نیوەی وڵاتەکەی شای باوکی دەباتـەوە.
شایەنی باسیشە، دیۆ ودرنج، خێۆ و جنۆکە، چەتەوڵ، جادو وجادوباز، رێـوی، ورچ، و شتی ئەفسانەیی، پانتاییەکی زۆریان لە چـیرۆکەکانی ئاسبیورنسن و مـۆ گرتـوونەتەوە.

ئەمانە ناوەکانی هەنـدێ لە چیرۆکە چاپکراوەکانی هـاوڕێیان (ئاسبیورنسن و مـۆ) بـۆ منـداڵان و مێردمنـداڵانن (نـۆر، رۆژهـەڵاتی خـۆر و رۆژئاوای مانگ، چەتەوڵەکەی کە دڵ لە جەستەیدا نەبوو، ئەو مێردەی کە ئیشی ماڵەوەی کرد، کاتی و دنگلواک، لاسی و داپیرەی، شا فالـیمۆن ـ ورچـە سپییەکە، ئەو کوڕە منداڵەی چـوو بۆ لای بـای شەمـاڵ، منداڵانی مرۆڤ هەمیشە جوانترن، شازادە لیندۆرم، شازادە لەسەر گردێکی شووشەیی، قـەڵای سۆریـا مۆریـا، سێ بزنەکە و دێـوەکە. چـیرۆکەکـانی ئەسکیلادین، سێ شازادە، ورچ و رێـوی،... هتد)
تەنانەت دەرهـێنەر و شانـۆنووسی بەناوبانـگی نەرویجـی (هـێنری ئیبسن) سـوودی لە چیرۆکەکانی ئاسبیورسن و مۆ وەرگرتووە و کردوونی بە هەوێنی هەندێ لە شانۆکانی.
لە مۆزەخانەی (رینگریكه‌) له‌ شاری (هـۆنـۆفـۆس) لە نەرویـج. زۆربەی ئەو شـت و کەرەسـتانە دانـراون کە ئـاسبیورنسن و مـۆ لە ژیـانیانـدا بەکـاریان هـێـناون. وێنـەی هەردووکـیشیان پێکەوە خـراونـەتە سەر پـوولی پـۆسـت.
رەزا شـوان
١٦/ سێپتەمبەر/٢٠٢٠