پەرەسەندن (بەشی سێیەم)

Monday, 07/09/2020, 23:34

چەمکە مۆدێرنەکان.

پاشگەرە داروینیەکان

بڵاوکردنەوەی "ڕەچەڵەکی چەشن" بووە ھۆی خرۆشانێکی گشتی لەناو سیاسیەکان و زاناکان و پیاوانی ئاینی کە دوای خوێندنەوەی ھەر یەکەیان و بە جۆرێک داکۆکیان لە فیکری خۆیان ئەکرد ئیتر بە پشتگیری بێت یاخود دژایەتیکردنی. جیاوازی و کێشەکان زیاتر بوو کاتێک دکتۆر ھۆکسڵ کە بایۆلۆجستێکی ئینگلیزی بوو. کتێبێکی بە ناوی (Darwin’s bulldog)دەرکرد کە بەرگری لە تیۆری پەرەسەندن ئەکرد بە ڕوونی لە بۆنە گشتیەکان و بە تایبەتتر لە کتێبەکەی خۆی دا. پەرەسەندن لە ڕێگای ھەڵبژاردنی سرووشتیەوە"natural selection" لە ڕیزی ئەو بابەتە گرینگانە بوو کە لە ناو کۆمەڵگادا لە ساڵانی ١٨٦٠ قسەی لەسەر ئەکرا. بەڵام مشتومڕی زانستی یی جدیش دروست بوو . سەرەتا لە بەڕیتانیا و دواتر لە ھەموو کیشۆرەکە و لە ئەمریکاش دا. یەکێک لەو کەسانەی کە زۆرترین بەژداری و وجودی ھەبوو لە گفتوگۆکان دا. ئالفرێد ڕۆسێل واڵاس "Alfred Russel Wallace" سرووشتناسی بەڕیتانی بوو. کە پێشنیازی بیرۆکەی ھەڵبژاردنی سرووشتی ئەکرد بە شێوەی سەربەخۆ و ھەر لەسەر ئەم بیرۆکەیەیی نامەیەکی دەستنوسی بۆ داروین نارد کە ئەو کاتە لە دورگەکانی "Malay Archipelago" بوو. فەزڵی زیاتر بە داروین ئەدرێ ھەتا واڵاس بۆ بیرۆکەی پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی. داروین بە وردەکارییەکی زۆر زیاترەوە تیۆریەکەی پێشخست و بەڵگەی زۆر زیاتری بۆ دەستەبەر کرد و لە بنەڕەتدا بەرپرسیاری پەسەندکردنی بوو. بۆچوونی واڵاس لە چەند ڕێگایەکەوە جیاواز بوو لەگەڵ داروین ، لە هەموو شی گرنگتر. والاس هەڵبژاردنی سروشتی بە پێویست نەدەزانی بۆ ئەوەی حساب بۆ بنەڕەتبوونی مرۆڤ بکات ، کە لە ڕوانگەی ئەوەوە پێویستی بە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ھێزێکی سەروو سروشت هەیە کە ئەمەش ناکۆکیەک بوو لەگەڵ داروین دا.

(ئالفرێد واڵاس)
ئینگلیزێکی گەنجتری ھاوچەرخی داروین ھەبوو بە ناوی ھێربێرت سپێنسەر"Herbert Spencer". کە کاریگەریەکی گەورەی ھەبوو لە کۆتایەکانی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەم. سپێنسەر فەیلەسوف بوو نەوەکو بایۆلۆجست. بەڵام بوو بە پاڵپشتیکارێکی گەورە بۆ تیۆری پەرەسەندن. بەھۆی ژمارەیەک لە نوسراوەکانی بەناوبانگ بوو وەکو “survival of the fittest”(کە لە چاپەکانی دواتری چەشن دەستی کەوتبوو) وە خەریکی پێشبینی کۆمەڵایەتی و میتافیزیکی بوو . بیرۆکەکانی بە شێوەیەکی زۆر باش تێگەیشتن و قبووڵکردنی تیۆری ی پەرەسەندن لە رێگای ھەڵبژاردنی سرووشتیەوە بوو.
زەحمەترین ڕووبەڕووبوونەوەی تیۆریی پەرەسەندنەکانی داروین نەبوونی تیۆرییەکی تەواوی میرات بوو کە حساب بۆ پاراستنی جۆرەکان بکات لە ڕێگەی نەوەکان و ئەو جیاوازیانەی کە ئەبوو هەڵبژاردنی سروشتی لەسەری کاربکات.

تیۆریەکانی مۆدێرنی تێکەڵکردنی میرات

‏"blending inheritance"پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ئەو وەچانە تەنها لە تێکڕایەک دا بوون لە نێوان تایبەتمەندیدایک و باوکیاندا. بەڵام وەک داروین ئەیزانی ، تێکەڵکردنی میراتی کە تێیدا هەر ئۆرگان و شانەی ئۆرگانیزمێک بەشدارییەکی بچووکی خۆی فڕێدەدات کە لە کۆکراوەی ئۆرگانە سێکسییەکان و دیاریکردنی شێوەبەندی یورچەکان ) نەیتوانی حساب بۆ پاراستنی جیاوازیەکان بکات ، چونکە جیاوازی لە نێوان وەچەی جۆراوجۆر دا دروست ئەبێ لە هەر نەوەیەک ، بە خێرایی لە گۆڕاوی ڕەسەنەکە کەم ئەکاتەوە بۆ تێکڕای ئەو تایبەتمەندیانەی کە لە پێشدا هەن .
لەو کاتەی کە داروین ڕەچەڵەکی چەشنی بڵاوکردەوە. ڕایھبەی ئۆگەستینی گریگۆر مەندڵ دەستی بە زنجیرەیەک تاقیکردنەوە و لێکۆڵینەوەی درێژکرد لە باخچەکەی بۆرۆن لە نەمسا-ھەنگاریا(ئێستای وڵاتی چیک)ئەم تاقیکردانەوە و شیکردنەوانە ئەنجامەکانیان بە هەر پێوەرێک بێت لە نموونەی میتۆدی زانستیی ماستەر . لە پەڕەی مەندڵ کە لە ساڵی 1866 لە بەشی (The Proceedings of The Natural Science Society of Brünn) بڵاوکراوەتەوە، کە تیایدا پڕەنسیپەکانی تیۆری میراتی کە ھەتا ئێستاش فۆڕمەلە ئەکرێن. بە ھێڵە میراتیەکان ناسراو بووە (کە ئێستا بە جینەکان) ناسراوە.وەچە لە هەر دایک و باوکێک میراتی(جینی) بۆ دەمێنێتەوە ، کە تێکەڵیان ناکات بەڵکو لە پێکهێنانی خانەی سێکسدا جیادەبێتەوە.
دۆزینەوەکانی مەندڵ ئاشکرا نەبوون بۆ داروین، بەڵکو تەنانەت بە گشتی تاوەکو ساڵێ 1900 ھەر نەناسراو بوو ، کە لە هەمان کاتدا لەلایەن ژمارەیەک لە زانایانی کیشوەریەوە دووبارە دۆزرانەوە . لەم کاتەدا داروینیزم لە بەشی کۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا تووشی بیردۆزێکی ئاڵتەرناتیڤێکی پەرەسەندن بوو کە بە نیۆ - لامارکیزم ناسراوە . ئەم گریمانەیە لەگەڵ گرنگی بەکارهێنان و لەبەریەک هەڵوەشاویی لامارک(Lamarck) لە گەشەکردن و لەناوچونی ئۆرگانەکان دا هاوبەش بووە و ئەو بیرۆکەیەشی زیاد کرد کە ژینگە ڕاستەوخۆ لەسەر پێکهاتە ئۆرگانیکەکان کار دەکات. کە گونجاندنیان لەگەڵ شێوەی ژیان و ژینگەی زیندەوەران ڕوون کردەوە . پەیڕەوانی ئەم تیۆرییە هەڵبژاردنی سروشتیان وەک ڕوونکردنەوەیەک بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ژینگەدا ئەناساند.

 

قبوڵکردنی زانستی و درێژکراوەی بۆ تایبەتمەندیەکانی تر

تیۆری پەرەسەندن ڕوونکردنەوەمان ئەداتێ دەربارەی سێ جیاوازی، وە پەیوەستە پێیانەوە:

(١) ڕاستی ی پەرەسەندن. بە واتای ئەوەی کە زیندەوەران پەیوەستن بە ڕەچەڵەکی هاوبەشەوە. (٢) مێژووی پەرەسەندن. وردەکاری کاتێک کە هێڵەکان لە یەکتری جیادەبن و لەو گۆڕانکاریانەی کە لە هەر هێڵێک دا روویانداوە.
(٣) میکانیزمەکان یان پرۆسەکان. کە گۆڕانی پەرەسەندن یان گۆڕانکاری تێیدا ڕوودەدات.
١- یەکەم بابەت کە سەرەکیترینە و ئەوەیە کە پەرەسەندن بە دڵنیایییەکی تەواوەوە دامەزراوە. داروین بەڵگەی زۆری لە بۆ پشتگیریکردن لە تیۆریەکە کۆکردەوە ، بەڵام بەڵگە لەو کاتەوە بە بەردەوامی کەڵەکە بووە ، لە هەموو تایبەتمەندیەکانی بایۆلۆجییەوە وەرگیراوە . بنەچەی پەرەسەندنی زیندەوەران ئەمڕۆ دەرەنجامێکی زانستییە کە بە جۆرێک لە دڵنیایی دامەزراوە لەگەڵ ئەو جۆرە چەمکە زانستیانەی وەک دەورانی زەوی و جووڵەی هەسارەکان و پێکهاتە گەردیلەکانی ماددە ڕاستیەکی زانستیە . ئەم پلەیە لە دڵنیایی بەدەر لە گومانێکی گونجاو ئەوەیە کە کاتێک زیندەوەرناسان دەڵێن کە پەرەسەندن "حەقیقەت"ە بنچینەی پەرەسەندنەکانی زیندەوەرەکان بە تەواوی لەلایەن هەموو زیندەوەرناسێک قبوڵ کراوە. وە پەرەسەندنیش جەخت لە پەرەسەندنی ھەموو زیندەوەرێکی زیندوو ئەکاتەوە. بابەتی دووەم و سێیەم. تەئکید ئەکەنەوە لە پەیوەندیەک لەسەر بنەمای پەرەسەندن کە لە نێوان زیندەوەرانی یەک کۆمەڵ ڕوویداوە ئەو ڕوداوە مێژوویانەش کە بونەتە ھۆی پەرەسەندنیان. بۆ شیکردنەوەی چۆن و بۆچی پەرەسەن ڕوویداوە. ئەمانەش بابەتی لێکۆڵینەوەی زانستی چالاکن هەندێک دەرەنجام ی باش ئەیەن بە دەستەوە بۆ نموونە ، شەمپانزە و گۆرێلا زیاتر لە مرۆڤەوە نزیکن وەک لەوەی هەر یەک لەو سێ جۆرەی بابۆن یان مەیمونەکانی تر . دەرەنجامێکی تر ئەوەیە کە هەڵبژاردنی سروشتی، ئەو پرۆسەیەی کە لەلایەن داروینەوە چەسپاوە. شێوە پێدانی ئەو جۆرە تایبەتمەندیانەی خۆگونجاندن ڕوون ئەکاتەوە وەک چاوی مرۆڤ و باڵی باڵندەکان. لە زۆر شت زۆر دڵنیان، لە هەندێکی تر بە گومانن، هەندێکی دیکەش وەک تایبەتمەندی یەکەم شتە زیندووەکان و کاتێک هاتنە پێش، بە تەواوی نەناسراو بوون.
لە کاتی داروینەوە. تیۆری پەرەسەندن وردە وردە کاریگەری خۆی بۆ تایبەتمەندیە بایۆلۆجیەکان درێژکردەوە. هەر لە فیزیۆلۆژییەوە تا ئیکۆلۆژی و لە بیۆکیمیاوە بۆ سیستماتیک . هەموو مەعریفەیەکی بایۆلۆجی ئێستا دیاردەی پەرەسەندن دەگرێتەوە . وەکو تیۆدۆس دۆبژانسکی "Theodosius Dobzhansky" ئەڵێت" هیچ شتێک لە زیندەوەرزانیدا مانای نییە جگە لە ڕۆشنایی پەرەسەندن ".
چەمکی پەرەسەندن و بە شێوەیەکی گشتی لە ڕێگەی کاتەوە گۆڕانکاری بەسەرا ھاتووە. هەروەها بە باشی لە دەرەوەی بایۆلۆجی و تەنانەت بۆ زمانی ھاوبەشیش بە زمانی زانستی دا قسەی پێ ئەکرێت . ئەستێرەناسەکان باس لە پەرەسەندنی سیستەمی خۆر یان گەردون دەکەن، زەویناسەکان، لە پەرەسەندنی ناوخۆی زەویدا. دەرونناسان لە پەرەسەندنی مێشکدا، مرۆڤناسەکان لە پەرەسەندنی کولتوورەکان، مێژووناسانی هونەر لە پەرەسەندنی شێوازەکانی تەلارسازیدا ، وە لە پەرەسەندنی بەردەوام دا ئەمانە و تایبەتمەندیەکانی دیکەی وشەکە، بە تەنیا بە بچوکترین باوی مانا بەکار ئەهینن، بیرۆکەی وردە وردە، و ڕەنگە ئاراستەکراو، بە سەر ماوەی کات دا بگۆڕێ.


ڕەخنەی ئایینی و قبوڵکردنی.

تیۆریی پەرەسەندن لەلایەن هەندێک کەسەوە وەک ناتەبا لەگەڵ بیروباوەڕی ئایینی دا بینراوە ، بەتایبەتی شوبهاندنی ئایینی مەسیحی . بەشەکانی یەکەمی کتێبی ئینجیلی پەیدابوون باس لە دروستبوونی خودا لە جیهان و ڕووەک و گیانلەبەرو مرۆڤ دەکەن . وادیارە لێکدانەوەیەکی ئەدەبی بۆ پەیدابوون لەگەڵ گەشەی وردە وردەی مرۆڤ و زیندەوەرەکانی تر بە پرۆسە سروشتییەکان ناتەبایە . سەربەخۆ لە ڕیوایەتە ئینجیلییەکان ، باوەڕی مەسیحیەکان بە نەمریی ڕۆح و لە مرۆڤدا وەک " لە وێنەی خودادا " دروست بووە ، بۆ زۆر کەس بە پێچەوانەی بنەچەی پەرەسەندنەوەی مرۆڤ لە ئاژەڵە نامرۆییەکانەوە دەرکەوتوون.
یەکەمین ھێرشەکان بە پاڵپشتی ھۆکارە دینیەکان بۆ سەر پەرەسەندن لە ماوەی ژیانی داروین دا. لە ساڵی ١٧٨٤ چارلس ھۆدج. زانای لاھوتی پڕۆستاتی ئەمریکی. بە ناونیشانی داروینیزم چییە؟! بڵاوکردەوە. کە یەکێکە لە ھەرە ھێرشە ڕوون و ئاشکراکان بۆ سەر تیۆری پەرەسەندن. هۆدج تیۆرییەکەی داروینی بە " تەواوترین سروشتناسانە ترین . کە دەکرێت خەیاڵبکرێت و دوورتر بێباوەڕتر بێت لە تیۆری (لامارک)ی پێش خۆی " . ئەو باسی ئەوە ئەکات کە دیزاینی چاوی مرۆڤ وا دەنوێکەکە "لەلایەن دروستکەرەوە وەپلانی بۆ دانراوە، وەک دیزاینی بینەرێک کە بینەری بۆ دەنوێنی" ئەو بەو ئەنجامەی کۆتایی هێنا کە "ئینکاری نەخشەکێشان لە سروشتدا، لەڕاستیدا ئینکاری خودایە"
زانا لاھوتیەکانی تری پرۆتستانت چارەسەرێکیان پێشنیاز کرد بۆ ئەو مشتومڕەی کە خودا لە ڕێگەی هۆکاری ناوەندییەوە کار دەکات دەکرێت بنەڕەت و جووڵەی هەسارەکان بە یاسای ڕاکێشان و پرۆسە سروشتییەکانی تر ڕوون بکرێتەوە بەبێ ئەوەی نکۆڵی لە دروست بوون و دەستەبەربوونی خودا بکات . بە هەمان شێوە شوبهاندن وەک پرۆسەی سروشتی دەبینرێت کە لە ڕێگەیەوە خودا بوونەوەری زیندووی هێنایە ناو بوون و بەپێی پلانی خۆی پەرەی پێ دان . بەم شێوەیە ، ئەی ئێچ بەهێز سەرۆکی سیمیناری تیۆلۆژی ڕۆچێستەر لە ویلایەتی نیویۆرک ، لە تیۆلۆژیسیستماتیکی خۆیدا ( 1885 ) نووسیویەتی : " ئێمە بنەمای پەرەسەندن دەبەخشین ، بەڵام ئێمە بە تەنیا میتۆدی زیرەکی ئیلاهی دەزانین " . باووبازانی برووشاوی مرۆڤ لەگەڵ باری گەورەبووندا وەک بوونەوەر لە وێنەی خودادا ناگونجێت.
هەمان بۆچوون لەلایەن تیرە سەرەکیەکانی تری مەسیحیەوە دەربڕدرا ئەنجومەنی گشتی کەنیسەی پریسبیتێریانی یەکگرتوو لە ساڵی 1982 دا بڕیارنامەیەکی پەسەند کرد و باسی ئەوەی کرد کە "زانا و قوتابخانە ئایینییەکانی ئینجیل... ئەوە ئاشکرابکەن کە تیۆری زانستی پەرەسەندن ناکۆک نییە لەگەڵ لێکدانەوەکانیان بۆ بنچینەکانی ژیان کە لە ئەدەبی ئینجیلدا دۆزراوەتەوە" فیدراسیۆنی جیهانی لوسەران لە ساڵی 1965 دا جەختی کردەوە کە " گریمانەکانی پەرەسەندن بە و رادەیەک لە دەوروبەرمان دان کە ئێمە هەناسەمان دەدات و چیتر توانای دەربازبوونی نییە. هاوکات ئەو جەختکردنەوەیەی تیۆلۆجیا وەک هەمیشە بەرپرسیارانە دەکرێت بەم جۆرە هەم زانست و هەم ئایین لێرەن بۆ مانەوە، وە پێویستە لە گرژییەکی تەندروستیدا بمێنن بۆ ڕێزگرتن لە یەکتری"
لێدوانی هاوشێوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی جولەکە و ئاینە گەورەکانی ترەوە پێشکەشکراو لە ساڵی 1984 دا و لە 95هەمین کۆنگرەی ساڵانەی کۆنگرەی ناوەندی ی ڕابیتەکانی ئەمەریکا بڕیارنامەیەکی پەسەند کرد و تێیدا ڕایگەیاند: «لە کاتێکدا بنەما و چەمکەکانی پەرەسەندنی بایۆلۆجی بنەڕەتین بۆ تێگەیشتن لە زانست... داوا لە مامۆستایانی زانست و دەسەڵاتدارانی قوتابخانەی خۆجێی لە هەموو ویلایەتەکان دەکەین کە داوای کتێبی چۆنایەتی بکەن کە لەسەر بنەمای زانستی و زانستی هاوچەرخ و دروستکاری 'زانستی' دامەزراون.

جیاوازی جینی و ڕێژەی پەرەسەندن.

جیاوازی جینی زیاتر کە لە دانیشتواندا هەیە، دەرفەتی پەرەسەندن زیاتر دەبێت بە زیادبوونی ژمارەی شوێنی جینکە کە گۆڕاون و بە زیادبوونی ژمارەی هەموو ئەو ئەلیلەی لە هەر کولکەیەک زیاتر دەبێت، ئەگەری ئەوە زیاتر دەبێت کە هەندێک لە ئەلیلەکان لە سەر حسابی جێگرەوەکانیان لە هەر یەک لە یەک دا لە هەر یەک لە یەک دا بگۆڕێن. زانستی جینیتی بەریتانی ( R.A . Fisher ) لە ڕووی بیرکارییەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆی لە نێوان بڕی جیاوازی جیناتی لە دانیشتواندا و ڕێژەی گۆڕانی پەرەسەندن بە هەڵبژاردنی سروشتی نیشان دا . ئەم خۆپیشاندانە تیۆرمی بنەڕەتی ی خۆیدا بۆ هەڵبژاردنی سروشتی ( 1930 ) بەرجەستە دەبێت : " ڕێژەی زیادبوونی لەشجوانی هەر زیندەوەرێک لەهەر کاتێکدا یەکسانە بەجیاوازی جینی خۆی لەلەشجوانی لەھەمان کاتدا".
ئەم تیۆریە بە تاقیکردنەوە سەلمێندراوە. توێژینەوەیەکیان بۆ جیاوازیەکانی جۆرێکی لە جۆری مێشی "Drosophila serrata" دامەزراند. مێشی Drosophila serrata لە ئوستوڕالیا و کینیا ئەژی. ئەگونجێت لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکرێت بۆ زۆربوونی ئەم جۆرە مێشە لە ڕێگەی "بەرزبونەوەی دانیشتوان"ەوە بۆ زانیمی چۆنیەتی ھاتنی گۆڕانکاری بەسەریان دا لە نەوە نوێیەکانیان دا.

پێوانەکردنی جیاوازی جینی

لەبەر ئەوەی توانای دانیشتوان بۆ گەشەسەندن دیاری دەکرێت بە جیاوازی جینی، پەرەسەندنەکان ئارەزوویان لە دۆزینەوەی ڕادەی ئەو جۆرە جیاوازیە هەیە لە دانیشتوانە سروشتییەکاندا. بە ئاسانی دەردەکەوێت کە جۆرە ڕووەکی و ئاژەڵەکان لە هەموو جۆرە ڕێگایەکدا ناڕوونن، لە ڕەنگی گوڵ و خووی گەشەی ڕووەکەکان، بۆ نموونە، یان شێوەی توێکڵ و شێوەی باندەی نینۆکەکان.جیاوازیەکان زیاتر بە ئاسانی تێبینی دەکرێت لە نێوان مرۆڤەکاندا، لە سیما و ڕەنگی پێست و بەرزی و کێشدا، بەڵام جیاوازی مۆرفیۆلۆژی لە هەموو زیندەوەرە زیندووەکان دا هەیە. یەک کێشە ھەیە لەگەڵ جیاوازی مۆرفیۆلۆژی ئەوەیە کە نازانرێت چەندی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکاری بۆماوەیی و ڕەنگە چەندێک لە کاریگەری ژینگەیی دروست ببێت.ئاژەڵ و ڕووەک بەخێوکەرەکان هەڵدەبژێرن بۆ تاقیکردنەوەکانیان، ئەوانەی کە لە تایبەتمەندییە ئارەزوودارەکان دا زیادیان کردووە، لە ناوەڕۆکی پرۆتینی گەنمەشامی، بۆ نموونە، یان بەرهەمی شیری مانگا. ئەم دەسنیشانکردنە نەوە دوای نەوە دووبارە دەبێتەوە. ئەگەر ژمارەی دانیشتوان بەو ئاڕاستەیە بگۆڕین کە لەلایەن زاوزێکەپەسەندکراوە، ئەوە ڕوون دەبێت کە پشکە بنەڕەتییەکە خاوەنی جیاوازی جیناتی بووە لەگەڵ ڕێزدا بۆ ئەو خاسیەتی دەستنیشانکراوە.
ئەنجامەکانی ھەڵبژاردنی دەستکرد کاریگەرن. دەستنیشانکردنی ڕێژەی بەرزی زەیت لە ٧٦ نەوەدا لە لەسەدا ٥ ەوە زیادی کرد بۆ لەسەدا ١٩. هاوکات دەستنیشانکردن بۆ ناوەڕۆکی زەیت نزم ی کەم کردەوە بۆ خوار 1% . سی ساڵ هەڵبژاردن بۆ زیاد بوونی بەرهەمی هێلکە لە مێگەلی مریشکی سپی لێگەرۆن تێکڕای بەرهەمی ساڵانەی مریشکی لە 125.6 بۆ 249.6 هێلکە بەرزکردەوە. هەڵبژاردنی دەستکرد جۆرەها جۆری بێ کۆتایی لە سەگ و پشیلە و زاوزێی ئەسپ بەرهەم دەهێنێت . ئەو ڕووەکانەی بۆ خواردن و کەمانچە و ئاژەڵەکان گەشەیان کردووە بۆ خواردن و گواستنەوە هەموو بەرهەمەکانی هەڵبژاردنی دەستکردی تەمەن یان سەردەمی نوێن. زانایان لە کۆتایی سەدەی بیستەمەوە تەکنیکی بایۆلۆجیای گەردیلەیان بەکارهێناوە بۆ دەستکاریکردن یان ناساندنی جینات بۆ ئەو تایبەتمەندیانەی کە لە چەندین جۆر زیندەوەردا هەیە، لەناویاندا ڕووەک و ئاژەڵی ماڵی. ئەم بوارە بە ئەندازیاری بۆماوەیی یان تەکنەلۆژیای دی ئێن ئەی ی تێکەڵکراوە، ئەو پێشکەوتنانەی کە لە ڕابردوودا دوای دەیان نەوە بە هەڵبژاردنی دەستکرد بەدەست دەچوون ئێستا دەتوانرێت زۆر کاریگەرتر و خێراتر ( لە ناو یەک نەوەدا ) بە تەکنەلۆژیای جیناتی گەردیلە ئەنجام بدرێت.

ڕەچەڵەکی جیاوازی جینەکان

بازدانەکان(mutation)
ژیان نزیکەی 3.5 ملیار ساڵ پێش ئێستا لە شێوەی زیندەوەرە سەرەتاییەکان کە تا ڕادەیەک سادە و زۆر بچووک بوون، دروست بوو. هەموو شتە زیندووەکان لەم سەرەتا نزمانەدا گەشەیان کردووە لە ئێستادا زیاتر لە دوو ملیۆن جۆری ناسراو هەن، کە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە قەبارە و شێوە و شێوەی ژیان دا جۆراوجۆرن، هەروەها لە زنجیرەکانی DNA دا کە زانیاری بۆماوەییان تێدایە جیاوازی جینی یی بەربڵاو ی لە نێو دانیشتوانە سروشتییەکان و جیاوازی جینی لە نێوان ڕەگەزەکاندا چی بەرهەم هێناوە؟ دەبێت هەندێک مانای پەرەسەندن هەبێ کە زنجیرەی DNA ی بەردەست دەگۆڕێت و زنجیرەی نوێ لە ناو حەوزی جینی جۆرەکانیدا یەکئەگرن.
ئەو زانیاریانەی لە زنجیرەی نوکلیۆتی دی ئێن ئەی دا کۆکراون، وەک یاسا، بە دڵسۆزی لە کاتی دووبارە کردنەوەدا دووبارە بەرهەم دەهێندرێتەوە، بۆ ئەوەی هەر دووبارە کردنەوەیەک دوو گەردیلەی DNA لێ بەرهەم بێت کە لە یەک چوون و بۆ گەردیلەی دایک و باوک. بەڵام بەدکاری پڕۆسەیەکی تەواو پارێزگار نییە، ئەگینا، گەشەکردن نەیتوانی بێت جاروبار " هەڵە " ، یان گۆڕانکاری ، لە گەردیلەی DNA لە کاتی دووبارەکردنەوەدا ڕوو دەدات ، بۆ ئەوەی خانەکانی کچ لە خانەی دایک و باوکلە زنجیرەدا یان لە بڕی DNA دا جیاواز بن . یەکەم گۆڕانکاری لە خانەکانی ئۆرگانیزمدا دەردەکەوێت، بەڵام بەسەر هەموو خانەکاندا تێپەڕدەبێت کە لە یەکەمەوە دابەزیون. دەکرێت گۆڕانکاریەکان پۆلێن بکرێت بۆ دوو جۆر-جین، یان خاڵ، گۆڕانکاری، کە کاریگەری لەسەر هەندێک لە ناکلیۆتیدەکان هەیە لەناو جینێک، و گۆڕانکاری کرۆمۆسۆمی، کە یان ژمارەی کرۆمۆسۆمەکان دەگۆڕێت یان ژمارە یان ڕێکخستنی جینەکان دەگۆڕێت لەسەر کرۆمۆسۆم.