پەرەسەندن (بەشی یەکەم)

Sunday, 23/08/2020, 22:07

پەرەسەندن تیۆریەکە لە پاشخانەکانی بایۆلۆجی دا کە جۆرە جیاوازەکانی ڕووەک و گیان لەبەر و شتە زیندووەکانی دیکەی سەر زەوی ، بنچینەی خۆیان لە جۆرەکانی دیکەی پێش خۆیان دا هەیە و جیاوازیە جیاکراوەکان بەهۆی دەستکاریکردن لە نەوە یەک لەدوای یەکەکان . تیۆریی پەرەسەندن یەکێکە لە بنەڕەتییەکانی تیۆری بایۆلۆجی ی هاوچەرخ.
جیاوازی جیھانی زیندوو سەرنجڕاکێشە، توانراوە زیاتر لە ٢ ملیۆن جۆری زیندەوەری زیندوو ناوبنرێن وە ھەروەھا وەصف بکرێن لە کاتێک دا وا پێشبینی ئەکرێ کە زۆر زیاتر بێت لەوە و نزیکەی ١٠ بۆ ٣٠ ملیۆن زیندەوەری زیندووی تر بدۆرزێتەوە.
بەپێیی ھەندێک خستنەڕوو، سەرسوڕمانیەکە تەنھا لە ژمارەکەدا نییە بەڵکو لە ڕووی قەبارە و شێوە و ھەروەھا شێوەی ژیانی بەکتریایی نزم، کە ئەپێورێن بە کەمتر لە ھەزار ملیمەتر. بۆ گەشەیان. بەرزبونەوەیان لە ١٠٠ مەتر(٣٠٠ھەنگاو) لەسەر زەوی کێشی چەند ھەزار طەنێک، ئەو بەکتریاییانەی کە نیشتەجێی کانیاوە گەرمەکانن کە پلەی گەرمی یان نزیکە لە پلەی کوڵاندنی ئاو بۆ گەروەی گەردی و لەسەر بارستە سەھۆڵەکانی ئەنتەرتاکیا و حەوزی سالین −23 °C (−9 °F).وە ھەروەھا لە کرمی بۆریزەی مەزنەوە کە دۆزراوەتەوە لە نزیک ھایدرۆتێرمیاڵەکان ئەژین لە قوڵایی ئۆقیانوسەکانەوە وە ڕووەکی لارکسبێریش کە لەسەر چیایی ئێڤەرێست بوونی ھەیە لە بەرزی ٦٠٠٠مەترەوە(١٩٧٠٠ھەنگاو) لەسەر ڕووی دەریاوە.


جیاوازیە ناکۆتاییەکانی ژیان میوەی پەرەسەندنە(نمونەیەکە). ھەموو بونەوەرێکی زیندوو گرێدراون بە ڕەچەڵەکی باوباپیریانەوە. مرۆڤ و بونەوەرە شیردەرەکانن کە١٥٠ ساڵ پێش ئێستا ژیاون. باڵندە و خشۆک و کرمی ئاوی پێش ٦٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەوپێش ژیاون.ھەموو بونەوەر و ڕووەک و گیانلەبەرانیش لە بەکتریایی وەک مایکرۆئۆرکانیکەکانەوە بەرھەم ھاتوون کە پێش ٣ بلیۆن ساڵ لەمەوپێش دروستبوون، پەرەسەندنی بایۆلۆجی کرداری دابەزینە لەگەڵ گۆڕینی بۆھێڵەکانی زیندەوەران کە نەوە لە دوای نەوە ئەگۆڕێن. لەبەر ئەوەش جیاوازی دروست دەبێت چونکە ئەو بۆهێڵانەی کە لە باوباپیرانی ئەم ئەمێنێتەوە بەپێی کات ئەبەزن.
لە سەدەی ١٩ دا. چاڕلس داروین- سرووشتناسی ئینگلیزی باسی لەوە کرد، کە زیندەوەران بە پەرەسەندن دێن، لەگەڵ ئەوەش دا ڕوونکردنەوەیەکی زانستی پێشکەش کرد، لە بنەڕەتدا ڕاستە بەڵام بەڵام کامل، کە چۆن پەرەسەندن ڕوودەدات و بۆچی ئەو زیندەوەرانە تایبەتمەندییان هەیە وەک باڵ و چاو و گورچیلەکان بە ڕوونی بۆ خزمەتی کارە دیاریکراوەکان بونیاد نراوە. هەڵبژاردنی سروشتی لە ڕوونکردنەوەکەیدا چەمکی بنەڕەتی بوو. هەڵبژاردنی سروشتی ڕوودەدات لەبەرئەوەی تاکەکان تایبەتمەندی بەسوودیان هەیە، وەک بینینی زیاتر یاخود قاچی خێراتر، باشتر ڕزگاریان دەبێت لە تاکەکان کە تایبەتمەندی کەمتریان هەیە، لە سرووشت زیاتر بەرهەم دەهێنن. زانستی بۆماوەیی، زانستێکە کە لە سەدەی بیستەم دا لەدایکبوو، بە وردی دەری ئەخات کە ھەڵبژاردنی سرووشتی چۆن کار ئەکات وە بووە ھۆی تیۆری پەرەسەندنی مۆدێرن. لە سەرەتای ساڵەکانی ١٩٦٠ دا. ڕێککاری زانستی پەیوەندیدار بە بایۆلۆجی گەردیلە. زانیاری زۆر پەرەسەندنی بایۆلۆجی وای کرد کە لێکۆڵینەوە لە کێشە وردەکان بکرێت کە تەواوی لە دەرەوەی گەیشتن بە تەنیا ماوەیەکی کورت دیار بوون پێشتر. بۆ نمونە کە تا چەن لە یەکتری ئەچن(کە جیاوازیەکەیان تەنھا ١-٢ لەسەدی ئەو جینانەیە کە لەشیان پێکی ھێناون).

بە شێوەیەکی گشتی

داروین و زیندەوەرناسانی سەدەی نۆزدەیەمی دیکە بەڵگەی ناچاریان بۆ پەرەسەندنی بایۆلۆجی لە لێکۆڵینەوەی بەراوردکاری زیندەوەران و لە دابەشکردنی جوگرافییان و پاشماوەی زیندەوەرە لەناوچووەکان دۆزیەوە . لە کاتی داروینەوە، بەڵگەکان لەو سەرچاوانە تا ڕادەیەک بەهێزتر و گشتگیرتر بوون، لە کاتێکدا کە ڕێککاری بایۆلۆجی کە لەم دواییانەدا زیاتر دەرکەوتن، بۆماوەیی، بایۆلۆجی، فیزیۆلۆژی، ئیکۆلۆژی، رەفتاری ئاژەڵان (ئێتۆلۆژی)وە بەتایبەتی زیندەوەرزانی گەردیلەیی، بەڵگەی زیاتریان دەستەبەر کردووە و دڵنیای ورد بڕی زانیاری دەربارەی مێژووی پەرەسەندن کە لە DNA و پرۆتینەکانی شتە زیندووەکان هەڵگیراوە، لە ڕاستیدا بێسنوورە؛ زاناکان دەتوانن هەموو وردەکارییەکی مێژووی پەرەسەندنەکانی ژیان بنیات بنێتەوە بە وەبەرهێنانی کاتی پێویست و سەرچاوەی تاقیگەیی. چیتر پەرەسەندنەکان بە ئومێدی دەستهێنانی بەڵگەوە نین بۆ پشتگیری کردن لە ڕاستیی پەرەسەندن بەڵکو نیگەرانن لەوەی کە کام جۆرە زانیارییەک لە سەرچاوەی جیاواز لە بەڵگەوە بەدەست بهێنرێت. ئەم بەشانەی خوارەوە بەرهەم دارترین ئەو سەرچاوانە دیاری دەکەن و جۆری ئەو زانیاریانەی کە یاویانە ڕونیان کردۆتەوە.

تۆماری بەبەردبوو.

زانایانی بواری Paleontologists لێکۆڵینەوەیان لە پاشماوەی ئەو زیندەوەرانە کرد کە لە ڕابردووا ژیاون.وە چەندین جۆری زیندەوەریان تۆمارکردووە کە زۆر جیاواز بوون لەم جۆرە زیندەوەرانەی کە ئێستا ئەژین و ژیاون. وە ھەروەھا ئەو زیندەوەرانەش کە ڕزگاریان بووە و بەردەوامن لە ژیان بەڵام بە شێوەیەکی تر و جینی جیاوازتر. کاتێک کە زیندەوەرێک ئەمرێت بە زۆری تێ کەشکێنرێت لەلایەن کەش و ھەوا و بە شێوازەکانی تر ھەندێک شوێنی دەگمەن نەبێ لە لەشی ئەو زیندەوەرەدا وەکو ئیسکەکان و ددان. کە لە خاک دا ئەپارێزرێت یاخود بە ھەر شێوەیەکی تر. میتۆدەکانی وەکو radiometric dating. کە بۆ پێوانەکردنی ڕێژەی گەردیلە سروشتییە تیشکدەرەکان کە لە چەند کانزایەکی دیاریکراودا دەمێننەوە بۆ دیاریکردنی کاتی هەڵمژراو لەو کاتەوەی کە دروست بوون، وا دەکات کە ئەو ماوەیەی کە بەردەکان و بەردینەکان پەیوەستن پێیانەوە بخەمڵێنرێن، یاخود دروست بوون.
تیشکەوەری Radiometric dating ئەوە پیشان ئەیات کە گۆی زەوی ٤.٥ بلیۆن ساڵ لەمەوپێش پێکھاتووە. لە سەرەتای ترین بەبەردبوو مایکرۆئۆرگانیزیمی دا وەکو بەکتریا و ساینۆبەکتریا. کۆنترینی ئەو بەبەردبوانە تەمەنی ئەگەڕێتەوە بۆ ٣.٥بلیۆن ساڵ لەمەوپێش. کۆنترین بەبەردبووی ئاژەڵیش ئەگەڕێتەوە بۆ ٧٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەوپێش لەو زیندەوەرانە بووە کە پێی وتراوە "Ediacara fauna". زیندەوەرە بچوکەکانی وەک کرمیش بە لاشەیەکی نەرمەوە ژمارەیەکی زۆر لە بەبەردبوویان ھەیە کە تەمەنیان ئەگەڕێتەوە بۆ ٥٤٠ملیۆن ساڵ پێش ئێستا. ئەم زیندەوەرانەش جیاوازیەکی زۆریان ھەیە لەم زیندەوەرانەی کە لە ئێستادا ئەژین ھەنێکیان فۆڕمێکی تەواو جیاوازتریان وەرگرتووە وەک لە پێشتریان. دەرکەوتنی ئێسکدارەکان پێش ٤٠٠ ملیۆن ساڵ بووە ھەروەھا شیردەرەکانیش بەر لە ٢٠٠ ملیۆن ساڵ دەرکەوتن و بەڵگەی بەبەردبوویەکی زۆریشیان ماوە کە دەرخەری ڕاستی پەرەسەندنیانە.
تۆماری بەبەردبووەکان تەواو نییە. لە ناویان دا تەنھا ژمارەیەکی کەمی زیندەوەری زیندووی تێدا پارێزراون. بەپێی دۆخەکانیش ھەنێکیان چاککراون و بە وردی دروستکراونەتەوە بۆ نمونە پەرەسەندنی ئەسپ. ئەکرێت ئەسپەکە لە جێگای ئاژەڵێک دابنرێت بە قەبارەی سەگێک کە چەند پەنجەی پێی ھەیە و ددانێکی گونجاوی ھەیە، ئەم ئاژەڵە بە ئەسپی بەرەبەیان بانگ ئەکرێت کە لە جۆری Hyracotheriumە. پێش ٥٠ ملیۆن ساڵ لەمەوپێش ژیاون، ئەسپی مۆدێرنیش (Equus) قەبارەی گەورەترە و ددانێکی باشی ھەیە بۆ لەوەڕان ھەروەھا پشتی زۆر باشترە بۆ گواستنەوە(مەبەستی دیوی پشتەوەی ئەسپە) هەروەکو چەندین جۆری ئەسپی تری لەناوچوو کە لە ئاراستە جیاوازەکاندا گەشەیان کردووە و هیچ نەوەیەکی زیندوویان بەجێ نەهێشتووە.




بە بەکارهێنانی بەبەردبووی نوێ، پێست کاڵەکان نمونەی گواستنەوەی پەرەسەندنە ڕادیکاڵەکانیان لە کرداردا دروست کردەوە. بۆ نموونە ، چاوی خوارەوەی خشۆکەکان چەند ئێسکێکی تێدایە ، بەڵام هی کامڵەکان تەنیا یەک ئێسک . ئێسکەکانی تری ناو شەویلگەی خشۆکەکان بە بێ هیچ شێوەیەک گەشەیان کرد بۆ سەر ئێسکەکان کە ئێستا لە گوێچکەی مامالیدا دۆزراونەتەوە. سەرەتا گواستنەوەیەکی وا بە نائاسایی دەردەکەوێت قورسە کە بیهێنیتە پێش خۆت کە ئەم جۆرە ئێسکانە چ کردارێکی هەبووبێت لە ماوەی قۆناغی ناوەندیان دا. بەڵام ھێشتا پایۆلۆجیستەکان. دوو شێوەی گواستنەوەی خشۆکیان دۆزیەوە کە بە therapsids بانگ ئەکرێن. کە جومگەی دوو چاویان ھەبوو.
لە ڕوانگەی بەرھەڵستکار و گومانکارەکانی دژ بە داروین. نەبونی ھیچ شێوەیەکی گواستنەوەی ناسراو لە نێوان مرۆڤ و مەیمونەکان دا. ھاوارکردن بو بۆ جەنگ. کە دواتر بۆ کەسانی بێ زانیاری مایەوە. نەک یەکێک بەڵکو زۆرێک لە ناوەندی نێوان مرۆڤ و مەیمونەکان. پاش ئەوەی لە بۆھێڵەکانەوە جیاکرانەوە بۆ ئەیپەکان. تەمەنیان مەزەندە ئەکرێت بە ٦ بۆ ٧ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا. کە لە ئەفریقیاوە ھاتوون و بە Sahelanthropus یاخود Orrorin ئەناسرێن. کە بەشی ھەرە زۆریان لەسەر دوو قاچ ڕۆیشتوون لەگەڵ ئەوەش دا مێشکیان بچوک بووە. Ardipithecusیش نزیکەی ٤.٤ملیۆن ساڵ لەمەوپێش ژیاوە. ھەروەھا لە ئەفریقیاش پاشماوەی زۆریان لە بنچینە جۆراوجۆرەکان ھەیە کە بە Australopithecus ناسراون. homininیش کە لە نێوان ٣-٤ملیۆن ساڵ لەمەوپێش دەرکەوتوون. ئۆسترۆلاپەثەیکسیش Australopithecus توانای ڕەوەستاێکی ھاوشێوەی مرۆڤیان ھەبووە (قەبارەی مێشکیان لە دەوروبەری ٥٠٠گرام دا بووە). گۆرێلا یاخود شامپانزیش نزیکە بە یەک لەسەر سێی مرۆڤ. سەری تێکەڵەیەک لە ئەیپ و مرۆڤ. ناوچاوانێکی نزم و دەم و چاوێکی درێژی ئەیپی ھەیە. بەڵام ددانەکانی ھاوشێوەی مرۆڤن.


ھۆمینۆکانیش hominins کە بەشێک بوون لە contemporaneous و Australopithecus include Kenyanthropus لەگەڵ Paranthropusکان. ھەردوکیان بە ڕادەیەکی ھاوشێوەی یەکتر مێشکیان بچوک بوو هەرچەندە هەندێک جۆری Paranthropus لەشێکی گەورەتریان هەبوو.
‏Paranthropus نوێنەرایەتی لقێکی لاوەکی لە بۆھێڵی hominins دەکات کە لەناویش چوو لەگەڵ تواناکانی cranial دا. تایبەتمەندی تریش لە ھۆمۆ ھابیەڵس دا دۆزراوەتەوە کە لە نێوان ١.٥ بۆ ٢ ملیۆن ساڵ لەمەوپێش لە ئەفریقیا ژیاون و قەبارەی مێشکیان نزیکەی ٦٠٠ گرام بووە. کرانیش وا دیارە بە شێوەیەکی فراوان بەسەر ئەفریقا، ئاسیا و ئەوروپا و ئەوروپا دا مەودایەکی فراوانی هەبوو، توانای کرانی کێشی مێشکی 800 بۆ 1100 گرام بووە.