بێکەس لە دوا دێری ئەم چیرۆکەشیعرەدا، بە روونئ مەبەستەکەی نووسیوە.. بە ناوی باوکی شێرۆوە، کە گوێی لە ئامۆژگاری بگرێت و پەند و وانە وەربگرێت و جارێکی تر نەکەوێتە هەڵەوە.. لە دیوانەکەیدا نووسراوە وەرگێڕاوە، ئەماژە بەوەش نەکراوە کە لە چ زمانێکەوە وەریگێڕاوە. بەڵام من ئەم چیرۆکە، بە چیرۆکێکی رەسەنی فۆلکلۆری کوردیمان دەزانم. جارێک بە ناوی (مارەکەی شێخ هۆمەر) ەوە دەیگێڕنەوە، کە لەم چیرۆکەدا مارەکە لە ناو کۆمەڵە دڕکە زییەکدا پەپکەی کردووە، شێخ هۆمەری جووتیار نازانی ماری تێدایە، ئاگر بە دڕەکە زییکەوە دەنێ تا بیسووتێنێ، مارەکە کە گەرمی پێدەگات، خۆی بە شەنەکەی شێخ هۆمەردا هەڵدەواسێ و خۆی بە ملییەوە دەئاڵێنێ، تا پێوەی بدات، رێوییەک دێت و دەبێت بە قازی و شێخ هۆمەر لەو مارە رزگاردەکات و مارەش دەکوژرێت. هەر ئەم چیرۆکە لە دەقێکی تردا (مارەکەی مام هۆمەر)ە، کە لە چلەی زستاندا لە ناو بەفردا، لە سەرما سڕبووە، مام هۆمەر دەیخاتە باخەڵیەوە تا گەرمی بێتەوە. مارەکە کە گەرمی بۆوە، ویستی بە مام هۆمەرەوە بدات. لێرەشدا قازی رێوییەکە و مام هۆمەر رزگار دەکات. مارەکەش دەکوژرێ و سزای بێ ئەمەکی و نیاز خراپی خۆی وەردەگرێت. کەواتە پاڵەوانی ئەم چیرۆکە مام (هۆمەر) ە. بێکەسی نەمر وەکو چیرۆکەشیعر دایڕشتووە، ناوی پاڵەوانەکەشی (شێرۆ) یە، رەنگە فایق بێکەس بۆ خۆشەویستی لە جیاتی ناوی (شێركو) ی کوڕی لە جیاتی ناوی مام، یا شێخ (هومه‌ر) ناوی شێرۆی داناوە. فریاڕەس و قازییەکەشی باوکی شێرۆیە. ئەمەش شتێکی ئاساییە و لە چیرۆکی گەلانی جیهانیشدا، نووسەران چیرۆکێ فۆلکلۆرییان، بە چەند دەقێکی جیاواز نووسیون. بەڵام دەقەکەی فایق بێکەس و دوو دەقەکەی تریش، هەر هەمان ناوەڕۆکیان هەیە. بەدکاریش هەر مارەکەیە، هەمان مەبەستیش دەدەن بە دەستەوە.
مەبەستی ئەم چیرۆکەشیعرە ئەوەیە: نابێ مرۆڤی دڵپاک و چاکەخواز و خۆشباوەڕ و سۆزدار و بە بەزەیی، هێندە بڕوا بە مرۆڤی بەدکار و نیاز گڵاو و نەیار و بێ ئەمەک بکا و بەزەیی پێدا بێتەوە، گەر لە تەنگانەشدا بوو. چونکە ئەو کەسە بەدخووانە کە کەوتە شێنەیی، لە جیاتی سوپاس و پێزانین و پاداشت، بە خراپە و ناپیاوی وەڵامی چاکە و پیاوەتی دەدەنەوە. گەرچی کورد دەڵێ:"هەر چاکە چاکە" ئێمەی کورد لە پاڵ ئەم دروشمەدا زۆر زیانمان لێکەوتووە، دوژمنانی گەلەکەمان، لە کاتی لاوازییان و تەنگانەیاندا، هەمیشە دڵپاکی و خۆشبڕوایی کوردیان قۆستۆنەتەوە. کە کەوتوونەتە شێنەیی و بەهێزبوونە، گەورەترین زیان و زەبر و تاوانیان دەرحەق بە کورد کردوون. بە نامەردی و ناپیاوەتی، پاداشتی پیاوەتی کوردیان داونەتەوە.. بە دەیان نموونەمان لەم بارەیەوە هەیە.
وا دیارە نووسەری رەوانشاد، مامۆستا (مسته‌فا نه‌ریمان) ئاگای لەوە نەبووبێت، کە بێکەس ئەو چیرۆکەشیعرەی نووسیوە. مامۆستا نەریمانیش هەر هەمان چیرۆکی بە چیرۆکەشیعر هۆنیوەتەوە، لە ژمارە (٤)ی گۆڤاری (ده‌نگی گێتی تازه‌) بەرگی پێنجەم، ساڵی سێیەم، لە (١٩٤٦) بە ناونیشانی (رۆڵە: چاکە بۆ نەیار مەکە) بڵاوی کردۆتەوە.
ئەمە چەند دێڕێکە، لە چیرۆکەشیعرەکەی مامۆستا مستەفا نەریمان:
مـارێـــکـی مـەلـعــــوون لـە رۆژێ سـەردا
پـەپـکـەی خـۆی دابـوو لـە دەشـت و دەردا
رێکـەوت مـنـداڵـــێـک لـەوێــوە رۆیـشـــت
کـە چـاوی پـێکـەوت کەمێ لـەلای نیـشـــت
گـرتـیـــە بـاوەشـی گـــەڕاوە بـۆ مــــــــــاڵ
خـسـتـیـە لای ئـاگـر گـەرمی کـرد بە حـــاڵ
مامۆستا نەریمانیش، کۆتایی چیرۆکەشیعرەکەی، هەر بەو مەبەستە کۆتایی پێدەهێنێت، کە سپڵە و خراپەکار کە لێرە (مارەکەیە) نرخی بەدکاری و بێ ئەمەکی خۆی وەردەگرێ و تیادەچێت. مەبەستیش وریاکردنەوەی منداڵانە کە بە ئاگابن لە کەسانی چاکە پێنەزان.
بەڵام پێویستە ئاماژەش بەو راستییەش بدەین، کە هەمان چیرۆک، بە هەمان کۆتایی و مەبەست، یەکێکە لە چیرۆکە ئەفسانەییەکانی (ئێزوپ: ٦٢٠ـ ٥٦٤ پ. ز) ی یۆنانی بە ناوی (جووتیار و مار) ەوەیە. کەڵە ئەفسانەنووسی فەرەنسیش (جان دی لاڤـۆنتین: ١٦٢١ـ ١٦٩٥) ی لە ئێزوپەوە وەری گرتووە و بە چیرۆکەشیعر دایڕشتووە. ژمارە (١٤٩) یە لە چیرۆکەشیعرەکانی لاڤـۆنتین.
میری شاعیرانی عەرەبیش (ئەحمەد شەوقی : ١٨٦٨ ـ ١٩٣٢) کە بە رەسەن کوردە. زۆر سەرسامی چیرۆکەشیعرەکانی (لاڤـۆنتین) بووە و کاری تێکردوون. بەشی هەرە زۆری چیرۆکەشیعرەکانی بۆ منداڵان، لە لاڤـۆنتینەوە وەریگرتوون. بە زمانی عەرەبی بە چیرۆکەشیعرەوە بۆ منداڵانی عەرەبی هۆنیونەتەوە.
تەمەعـکاری
دوو پـشــــیـلـەی جـــووت و رێــــک
هـەســـــتـان و چــــــوونـە جـێـيــەک
بـۆ دزیـــنـی ســـــەلـکـێ پـەنـــــــیـر
کـوتـنـــــە پـیــــــلان و تـەدبـــــــــیـر
وەخــــــتـێ تـەدبــــیـر رێـک خــــــرا
شــــــــوێـن و رێــگــــــــــا دانـــــــرا
چـــــــــوونـە ســــــەری دوو بە دوو
پـەنـــــــیـریـان دەسگـــــــیـر بـــــوو
بـۆ تـەمــــــــــــاع و بـەشـــــــی زۆر
لـێـــیـان بــوو بـە شــــەڕ و شـــــۆڕ
تــــــێـر و پـــــڕ لـە یـەکـیـــــــــان دا
تـاکــــــو هـــــــــێـزیـان لــێ بــــــــڕا
کـــاتـێ تــــەواو مـانــــدوو بــــــوون
شـەرعــیـان بــردە لای مەیـمـــــوون
وتـیـــان ئـەتـکـەیـنـــــــە قــــــــــازی
هــەردووکـــــــــمـان بـکــــــــە رازی
مـەیـمــــوون هـەســـتـا زوو بـە زوو
هـێـنــــــایـە پـێـــــــش تـــــــــەرازوو
پـەنـیـــــــری لـەتــــــــــکـرد بــە دەم
بـەشــــــێ زۆر و بـەشــــــێ کــــــەم
خـستـیـە ئـەم ســەر و ئـەو ســـەری
تـەرازووەکـــــــــەی هـەڵـــــــــــبـڕی
دەســـــتـی کـــــرد بـە کـــــــێـشــانـی
لایــــــــــەک گــــــــرانـی هـــــــــانـی
مـەیـمــــوون قـەپـــــاڵـی لێ گـــــرت
تـا بـە جــــــــارێ کــــــەلـی کـــــــرد
ئـەمـجـا بـچــووک بـوو ســەرکـەوت
ئـــەوەی تـریـشـــــــــــــیـان داکـەوت
لــەم پـاروویـــــەک لـــەو پـــــــاروو
تـا پـەنــــیـری خــــوارد هـەمـــــــوو
پـشــــــیـلـەکــان بـەبــێ بــــــــــــەش
مـانـــــــەوە مــــــــــــات و رووڕەش
خـۆڵاســـــــــەی ئـەم قــســــــــــــانـە
تـەمـاعـــــــــــکـار پـەشــــــــــیـمـانە
ئــەوی بــــــــــەد و نـاڕێـــــــــــــکـە
بـە دڵ نـەفـــــــــرەتـی لـێــــــــــــکـە
بێکەس لە دوو دێڕی کۆتایی ئەم چیرۆکەشیعرەشدا، مەبەستەکەی و پەندوەرگرتنی بە جوانی دیاری کردووە. خۆزگە وشەی (دزی) ی تێدا نەبوایە، چونکە وشەگەلێکی وەک (دزی، درۆی کرد، فێڵێ کرد، کوشتی، هەڵیخەڵەتاند،...) لە ئەدەبی منداڵاندا، بە وشەی نەرێنی دەزانرێن. گەرچی ئەم وشانە رۆژانە لەناو خەڵکیدا بەکاری دەهـێینن و ئاساییە بە لایانەوە.. بەڵام با منداڵان لە منداڵییەوە فێری ئەم وشانە نەبن و پێیان ئاشنا نەبن.
لە چەند دەقێکی ئینگلیزیدا، لە جیاتی وشەی دزی (ده‌ستیان كه‌وت) یا (دۆزیانه‌وه‌) وە، لە بری (دزی) بەکارهێنراون. هەر لە هەندێ دەقی ئینگلیزیدا لە باتی (سەلکێ پەنیر) یش (نانێك) یا (كێكێك) نووسراوە. لە جیاتی بوو به‌ (شه‌ڕیان) (بوو بە هەرایان) یا بوو بە (ناخۆشیان) یا (رێکنەکەوتن) بەکارهێنراون. بەڵام هەمان کۆتایی و مەبەستیان داوە بە دەستەوە. کە ناکۆکی و مشتومڕ و رێنەکەوتن و نەسازان گەمژەییەوە. زیان و پەشیمانی و رووڕەشییان بە دواوەیە. پەشیمانیش بێ سوودە. لایەنی سێیەمیش لەم ناکۆکی و شەڕانە سوود وەردەگرێت.. هەر وەکو چۆن مەیموونەکە کە لایەنی سێیەمە سوودی لە ناکۆکی و رێنەکەوتنی دوو پشیلەکە وەرگرت و سەلکە پەنیرەکەیانی خوارد.
ئەم چیرۆکە یەکێکە لە چیرۆکەکانی ئەفسانەنووسی جیهانی بۆ منداڵان (لاڤـونتین)ە. بەڵام بێکەس بە چیژێکی کوردی و بە شێوازێکی ناسکتر لە لاڤۆنتین دایڕشتووە.

ئایا پێتان وا نییە، کە هەردوو حیزبە دەسەڵاتدارەکەی باشووری کوردستان، وەکو دوو پشیلە دزەکەی سەلکە پەنیرەکەی ئەم چیرۆکەشیعرە نین..؟؟ کە سامانی گەلەکەمانیان دزیون و لەسەر دابەشکردنی مشتومڕ و شەڕ و شۆڕیانە؟ داگیرکەرانی کوردستانیان کردوون بە قازی بە ناوبژیکەری خۆیان! کە ( تورکیا و ئیران و عێراق) ن، ئەوان سەلکە پەنیرە دزراوەکەیان دەخۆن، واتا سامانی دزراوی گەلەکەمان، لە سایەی نۆکەری و خۆدانە پاڵی تورکیا و ئێران و عێراق. سامانی باشووری کوردستان، بە تاڵانی دەبەن و دەیخۆن. رووڕەشیش بۆ هەردوو حیزبە دەسەڵاتدارەکە ماوەتەوە و دەمێنێتەوە.. گوێشیان لە برسێتی و کوێرەوەری و ژیانی سەختی گەلەکەمان نییە.
شوان و مەڕەکانی
شـوان:
مـەڕەکـــــــانـم چــــەنـد جـــــــــوانـن
چـەنـد بـە کـەڵـک و بـەسـەزمــــانـن
بـــڕۆن.. بـــڕۆن.. بـۆ ئـــەو لایـــــە
زۆر لـــــەوەڕی چــــــاکـی تـیـــــایـە
مـەڕوکـان:
لــوورەی گــورگێ دێـتــە گـوێـمـــان
نـزیـــک کـەوتـۆتــــەوە لـێــــــــمـان
ئـەگـەر تـۆ زوو نـەگــەی پـێـــــمـان
ئـەو بـەدخــــووە دێـتــــە رێــــــمـان
شـوان:
لـە لــوورەی ئـەو هـیــچ مـەتـرســن
ئـەگـــەر لــەو گـــــورگـە ئـەپــرســن
وا رای کــــرد و مــــلـی شــــــــکـان
"بـازە"ی دی، رۆیـی و تـێی تـەقـان
مـەڕەکـان:
بـەهـــــارمـان هـــەر بـۆ بـمــــــێـنـێ
خــودا تـۆمــــــــان لـێ نـەســــــێـنـێ
لـە چـــاکـەی تـۆ هــەر دەرنـاچــــیـن
هـەتـــا مــــردن گـــــەردن کـەچــــین
شـوان:
تـاریـــکی داهـــــات و شـــــــــــــەوە
جـا نـۆرەی دۆشـین و خـــــــــــــەوە
ئـەوا ئـەمـڕۆشـــــمـان تـێـــــــپـەڕان
بـچـیـــــــنـەوە بـۆ دێـکـەمــــــــــــان
ئەم ئۆپەریتەشیعرەی فایق بێکەس بۆ منداڵانی قۆناغی باخچەی منداڵان و بو قۆناغی سەرەتاییش لەبارە، ئۆپەرێتێکی کورت و سووک و ئاسانە. منداڵانی کوردمان دەتوانن بە ئاسانی لەبەری بکەن. دەشتوان بە کۆمەڵ ئەم ئۆپەرێتە بکەن بە یارییەکی خۆش. گورگ هێمایە بۆ هاری و زورداری و چاوچنۆکی.. یا مەبەست لە گورگ، دەسەڵاتی زۆردار و ستەمکارە. مەڕيش هێمایە بۆ گەلێکی ژێردەستەی بێ دەسەڵات. کە لەلایەن دەسەڵاتداری زۆردار و ستەمکارەوە سەرکوت و دەمکوت دەکرێ و دەچەوسێنرێتەوە.
فایق بێکەس لە پەرتووکی (القراءة المصورة : خوێندنه‌وه‌ی وێنه‌دار) ئەم ئۆپەرێتەی وەرگرتووە. بەڵام بە تام و چێژێکی کوردییەوە، لە زمانی عەرەبییەوە، وەرگیڕاوە بۆ سەر زمانی کوردیمان. هێندە جوانی هۆنیوەتەوە، هەست بەوە ناکرێت کە وەرگێڕاوبێ.

(*) سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
١ـ دیـوانی فایـق بێکەس.. محەمەدی مەلا کەریـم.. چاپی دووەم.. سلـێمانی.. ٢٠١١
٢ـ بدایات القصة الشعریة في ادب الاطفال وتطورهـا.. دکتورە طاهـرە داخـل طاهـر.
٣ـ چاوپێخـشانێک بە مێـژووی ئەدەبی منـداڵان.. رەزا شـوان.. کەرکـووک.. ٢٠١٥
٤ـ ئەدەبی منداڵان لە گۆڤاری گەلاوێژ. ئەحمەد سەید عەلی بەرزنجی. سلێمانی ٢٠١٠

رەزا شوان
نەرویـج: ٩/ یوونی/٢٠٢٠