ئەمریکا و هەژموونی چین لە دنیادا (بەشی یەکەم)

Wednesday, 29/04/2020, 22:19

پێش جەنگی دووەمی جیهانی سەرژمێری سەرگۆی زەوی بە ٢بیلیۆن مەزەندە دەکرا، هەندێک سەرچاوە ئاماژە بەوە دەدەن کە دوای جەنگ ٦٠ تا ٨٠ میلیۆن واتە لە ٤%ی دانیشتوانی سەر گۆی زەوی بوونە قوربانی و نەخشەی دەسەڵاتی سیاسی لە جیهاندا گۆڕی، ڕوسیا و ئەمریکا بوون بە دوو جەمسەری دەسەڵاتداری ناکۆک بەرامبەر بە یەک لە جیهاندا. 
لە دوای ئەو جەنگە مۆدیلی سیاسەت، جەنگ، ڕووبەڕووبوونەوەی سیاسی، جۆری مامەڵەکردن لەگەڵ ئابووریی، دروستکردنی چەک و تەقەمەنی لە دنیادا گۆڕانی بەسەردا هات.
وڵاتانی دنیا بە تایبەتی زلهێزە جیهانییەکان دەستیان هەڵنەگرت لە داگیرکردنی وڵاتان، دزینی سامانە سروشتییەکانیان، دەستبەسەرکردنی میللەتانی ژێر دەست و بەجێهێشتنیان لەژێر چەتری هەژاری، نەداری، نەبوونی و پێناسە کردنیان بە مڕۆڤی دنیای سێیەم.
دوای ئەو قۆناغە مێژوویە دیاریکراوە ململانێی لەسەر کۆنتڕۆڵکردنی دنیا بەردەوام بوو، بەڵام لە فۆرمێکی دیدا کە خۆی زێتر لە جەنگی بە وەکالەت، لە گەشەکردنی شەڕی سارد، شەڕی ئابووریی و جەنگی مادە هۆشبەرەکان دۆزیەوە. سەرباری ئەوانەش جەنگی تەکنەلۆژیا و بایۆلۆژی و پەرەپێدانی چەکی ئەتۆمی بوون بە دیاردەی ئەو سەردەمە. 
گەشەکردنی ئابووری چین لە دوای ئەو قۆناغە مێژووییە دیاریکراوەدا بە تایبەتی لە چوار سەدەی ڕابردوودا تا ئەمڕۆ تێبینی دەکرێت. چین بە هێمنی، هێزی ئابووریی خۆی بەکار هێنا نەک تەنیا بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی بازاڕی جیهانی ئەڵبەتە بۆ ئەوەی سیاسەتی جیۆگرافیای سیاسی پەڕە پێ بدات و لەسەر ئاستی دنیادا سیاسەتەکانی بگۆڕێت و هەموو ڕێگەیەک بەکار بهێنێت بۆ چوونە هاڤرکێ لەگەڵ وڵاتانی زلهێز و سوودمەند بێت لەو زەمینەیەی کە دوای جەنگی دوومی جیهانی هاتە پێشێ و هەوڵبدات تەنیا لە سنووری هاڤرکێی وڵاتانی زلهێز خۆی نەدۆزێتەوە بەڵکو بچێتە قۆناغێکی دی و هەوڵبدات هەژموونی خۆی بە سەر دنیادا بسەپێنێت، باز بدات بۆ دنیای سێیەمیش و لەوێشدا بوونی خۆی بسەلمێنێت.
هەنووکە لە چوارمشقی دنیادا کرێکاری چینی و کاڵای چینی بازارەکانی جیهانیان تەنیوە. سەرمایەی خەوتووی ئەو وڵاتە لە هەژمارکردن نایەت. کۆنتڕۆڵکردنی هێڵی ئاسمانی و فڕۆکەخانەکان. دامەزراندنی کۆمپانیای چینی لە هەموو قاڕەکانی دنیا، پتەوکردنی دەزگەی هەواڵگری چینی و دروستکردنی سەرمایەداری چینی بێ هاوتا لە وڵاتان، بەکارهێنانی پارە بۆ گەندەڵکردنی سەڕۆک و ئەو کەسانەی کە لە کایەی سیاسی وڵاتاندا کار دەکەن و نزیکن لە ناوەندی بڕیار دان. 
چین سوودمەند بووە لە دنیای مۆدرن، یاسا و دەستوری نێو ئەو وڵاتانەی کە سیستەمی دەسەڵاتی سیاسیان دیموکراسیە، هەروها سوودمەند بووە لە یاسا و دەستوری نێودەوڵەتی، بە تایبەتی یاسای پەنابەران، یاسای ئابووری سەبارەت بە دامەزراندنی کۆمپانیا لەنێو دڵی ئەو وڵاتانەدا. بەکارهێنانی پارە بۆ کڕینی زۆربەی دورگە و میناکانی دنیا، زەویوزاری ئابووری، کشتوکاڵی و پیشەسازی و جێنشین لە وڵاتانی دیکەی وەک بریتانیا، ئوسترالیا، ئەمریکا و ئەورپا و ئەفریقا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گەلێک وڵاتانی دی سەر گۆی زەوی. چین لە وڵاتانی دنیای سێیەمیشدا درێخی نەکردەوە بە ناوی ئاوەدانکردنەوە زۆربەی وڵاتە هەژارەکان و دورگە دوور دەستەکانی بە پارە کۆنتڕۆڵ کردوە.