بۆ گەر لەگەڵت نەبـم.. بە دژ و دومنـم دەزانیت..؟!

Tuesday, 13/08/2019, 7:47

هـەر مـرۆڤـێک کە لەدایـک دەبێـت، بە رەمـەکی و زگماکی بە کـۆمەڵـێک خەسـەڵـەت و جیـاوازی تایبەتیـیەوە لە دایک دەبێت، کە هەنـدێ لەم خەسڵەتـانە بۆمـاوەیین. جـیوازی
لە جەسـتە و رووخـساردا، لە رەنگ و دەنگـدا، لە هـۆش و بیـر و زەیـن و زیـرەکـیدا.
جیاوازی و هـەمەڕەنگی، مایـەی خـێر و خۆشی و خۆشـەویستییە، هـۆیەکی داهـێنان و گەشەکردن و پێشکەوتنە. نەک مایەی ناخۆشی و شەڕ یەکترقبووڵنەکردن و دواکەوتن.
کەواتە جیاوازی لە نێوان مرۆڤدا دیاردەیەکی سروشتییە، جیاوازی لە بیرەڕا و باوەڕ و بۆچووندا. جیاوازی و فـرە را و بیـرۆکە و بۆچوون، پاڵنەر و هانـدەری مرۆڤـن بەرەو چارەسەرکـردنی گـرفـت و کێشەکـان.
هـەریەکە لە ئێمە، بیـر و بیـرۆکە و هـۆش و را و بۆچـوون و روانینی خۆمـان هەیە. هەرچەنـد رێکـیش بکەویـن، بـەڵام گـرانە کـە بتـوانین هـۆش و بیـرمان یەکـبخـەیـن.
گەر یەکێک بە پێچەوانـەی راو و بیرۆکە و بۆچـوونەکانی مـن بێت.. ئەوە ناگەیەنێت کە ئەو کەسە رقی لێـمە و دژایەتـیم دەکات و ئیرەییـم پێدەبـات. یان بە پـێچـەوانـەوە. لەوانـەیە ئەو کەسە دەرگـایەیەک یا زیاتـرم لێبکـاتەوە، کە بە بیر و بە خەیـاڵی منـدا نەهـاتوون و پەیـم پێ نەبـردوون.. بـیر و بۆچـوونەکـانی زیـاتر سـوودم پێـببەخـشن.
وەکوو چۆن پەنجەکانی دەستمان وەکوو یەکنین، مرۆڤەکانیش لە بیر و بۆچـوون و رۆشنبیری و رەوشت و رەفتار و ئاستی ئەدەبی و زانست و زانیاری وەکوو یەکنین.
تەنانەت لە نێـوان رۆشنبیرەکـانیشدا جیاوازی هەیـە.. هەمان را و بۆچـوونیان نییە.
پێویستە دان بەم راستییەشـدا بنێـين، کە کەسـمان لە سکی دایکمانـدا فـێرنەبـووینە.
پێویستییەکـانی ژیـان ناچـارمان دەکـەن، کە لەگەڵ هەمـوو جـۆرە کەسێتـیـیەکـدا، بە شـێوازێکی دروسـت و دیپـلۆماسییانـەی سەرکەوتـوو، رەفـتاربکەیـن و بگـونجـێین. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت، کە لە گەڵیانـدا رێکبکەوین و هاواڕابین لەگەڵیانـدا. هەندێ
جار هـاوڕادەبین و رێکـدەکەوین.. هەنـدێ جاریش رێكناکەوین و هـاوڕانابین و را و بۆچـوونەکـانمان لەیەکـەوە دوورن و دوو ئاراستەی جیاوازمان دەبێت.. بەڵام ئەوەی پێویستە کە هەردوو لامان پێبەندی بین، رێزگـرتن لە را و لە بۆچوونەکانی یەکتری و لە قبووڵکـردنی یەکتری و باوەڕبوون و دانـان بە رای جـیاوازدا.. کێ ناڵـێت کە را و بۆچوونەکـانی مـن راسـت و دروسـتن و ئەوانـەی ئێـوە هەڵـەن.. یا بە پێچـەوانەوە، دەشێ من هەڵەبـم و را و بۆچوونەکـانی ئێـوە راستبن و باوەڕیـان پێبکەم و هەڵکـانم راسـت بکەمەوە.. پێویستـیشە بە روویـەکی گـەش و خۆشـەوە، بە هـێمنی و شێـنەیی دیالۆگ و گفتوگۆبکەین و بە شێوازێکی ئـەدەبی رەخـنەبگـرین و بە زمـانی گـوڵ را و جیاوازییەکانمان دەربخەین. خۆ ئەگەر هـاوڕا و هاوبۆچوونیش نەبین و رێنەکەوتین و نەگەیشتین بە ئەنجامێک، پێویستە بە رووحێکی وەرزشییەوە دەست بخەینە ناودەست و رێـز لە را و بۆچـوونە جیاوازەکانمان بگرین و یەکتری قبووڵ بکەین.. پێویستە ئەم چەمک و لـۆژيکە بە کرداری جـێـبەجی بکەین.. ژیان زۆر لەوە گەورەترە، کە بە قین و مشتومڕ و شەر و ناخۆشی و ناتەبایی و دڵشکاندن و هەستبریندارکردن و لێکدابڕان و توانـج و پـلاری ناشیریـن بەسەربەرین.. پێـویسـتە هـەردەم بە دوای ئەو لۆژیـکـەدا بگەڕێین کە کۆمـان دەکـاتەوە.. نەک ئەوەی کە لێکـمان دەکـات.

(گانـدی) دەڵێت:"جیـاوازی لە بیـروڕادا، نابێت دوژمنایەتی لـێبکەوێتەوە.. گەر وابوایە مـن و ژنـەکـەم دەبـوویـن بە سەرسەخـترین دوژمـنی یەکـتری"
من ئـازادم.. موڵک و کۆیـلەی کەس نیـم.. ملکەچی هیچ ئایـدۆلـۆژیـایەکی حـیزبی نیـم، تا ناچاری بیر و باوەڕ و پرۆگرامێکی سنوورداربم.. مافی خۆمە کە بە ئەوپەڕی ئازادی و راشکاوییەوە گـۆزارشت لە را و لە بیرۆکە و لە بۆچوونەکـانی ناخـم بکەم.. بـڕیـاری پێویست و دروست بـدەم.. هەرکەسێکـیش بیەوێـت را و بۆچوونەکـانی خـۆی بەسـەرما بسـەپێـنـێت رەتـی دەکـەمـەوە.. بـەڵام لـە هـەمـان کاتـیشـدا سـنـووری ئـازادی کەسـیش نابەزێنـم.. را و بیـرۆکە و بۆچوونەکـانی خۆشـم بەسەر کەسـدا ناسـەپێـنم. رێـز لە رای جیـاواز و لـە رەخـنەی بەجێ دەگـرم.. سـوودیش لـە هـەر را و بیـرۆکە و بۆچـوونێکی جیاوازی کەسانی تر وەردەگـرم.. بە رەشیـش ناڵـێم سپیـیە و بە تاڵـیش ناڵـێم شـیـرینە.
بیـر و بـاوەڕ و بیـرۆکە و بۆچـوونیش دەقی نەگـۆڕ و پیـرۆزنین، تـا شایـەنی گـۆڕان و دەستکاری و رەخـنە نەبن.. راستییەکی هـاشاهەڵنەگـرە کە مـرۆڤ لە هەمـوو شتێکـدا کامـڵ و پێرفـێکـت نییە.. دیـارە کە هەموومان کەموکوڕیمـان هەیە و هەڵـەش دەکەین.
بۆ بە گـشتیکـردن و خـووپێـوەگـرتن بە پـرەنسیـپی یەکـتری قـبووڵکـردن و رێـزگـرتن لە را و بیرۆکە و بۆچوونی جیاواز، پیویستیمان بە فێربوون و خوێندنی ئەدەبی جیاواز هەیە.. پێویستە ئەم بابەتە بخرێتـە پـرۆگـرامەکانی خوێنـدنی قوتابخانەکانی بنـەڕەتی و ئامـادەیی و زانکۆکـانەوە.. منـداڵەکـانمان، گەنجـە کـوڕ و کچەکـانمان، بە شــێوەیـەکی پەروەردەیی و کـرداری لەسەر ئەم پرەنسیـپە گرنگە رابهـێنین.. تا ببێت بـە خوویـەکی پەسەنـد و جـوانیـان.. چـونکە دەقگـرتن بەم پرەنسیـپەوە، رەنگـدانەوەیـەکی ئـەرێنـیی دەروونی و رەفتاریی لە ژیانی تاکەکانی ئەمـڕۆ و داهـاتوودا دەبێت. کۆمەڵگایەکی تەبا
و بەختەوەر، بەری پەروەردەکردنێکی دروست و ئاراستەکـردنێکی راستی تاکەکانیەتی. کە یەکـتری قـبووڵـدەکەن و بـڕوایـان بە فـرە را و بـۆچـوونی جیـاواز هـەیە.
بە داخەوە، لە ئەمڕۆدا کەسانێک بە هەر رێگـایەکەوە بێت، دەیانەوێت خۆیان بسەپێنن و را و بیرۆکە و باوەڕ و بۆچوونەکـانی خۆیـان بەسەر کاسانی تـردا بسەپێـنن.. کـەچی گوێ بـۆ را و بۆچـوون و رەخنەکـانی کەسانی ترن ناگـرن و رەتیان دەکەنەوە.. ئەمـانە لەگەڵ ئەو لۆژیکەدان:"یا لەگەڵم بە.. یان دژم بە" بێگومان ئەمە چەمک و لۆژیکـێکی هەڵـەیە و زیانێکی زۆری لێدەکەوێتەوە. چونکە تووشبووانی ئەم نەخۆشییە کوشندەیە، لە خۆبایی و تونـدڕە و دەمارگـیر و کەلـەڕەق و خۆپەرستن و کەس نەویسـتن، تەنها و تەنها را و بـاوەڕ و بۆچوونەکانی خۆیان بە راست دەزانن، بەرەگەی دیالـۆگ و گفتوگۆ و رەخـنە ناگرن.. را و بیـرۆکە و بۆچـوونە جیاوازەکانی کەسانی تر قـبووڵناکەن، گـەر بشزانن هەڵە و ناراستیشن، هەر سوورن لەسەر هەڵەکانیان. وەکوو ئەم چیرۆکە وایە:
"دوو کەس بە رێگـایەکـدا دەڕۆن.. لە دوورەوە شـتـێکی رەشـیان بینی.. کەسی یەکەم دەڵێت: ئەوە قەلـەڕەشـە.. کەسی دووەم دەڵێت: نەخێر ئەوە بزنێکی رەشە.. کە لە شتە رەشەکە نـزیک دەبنـەوە.. قەلـەڕەش بـوو.. بە بەرچـاویانەوە هـەڵـفڕی.. یەکـەم وتی: نەمـوت قەلـەڕەشە.. دووەم وتی: بشفـڕێـت هـەر بـزەنـە.."
بەڵی ئەمە کەلـەڕەقی و سـووربوونێکی کوێـرانەیە، لەسـەر رایـەکی ناڕاسـت و هـەڵە. ئەم کەسانە هـێندە لەخۆبایی و کەلەڕەقـن. رەنگە ئەفلاتـوون و سوکراتیش بە شاگردی
خۆیان نەزانـن.. گەر کەسانێکی تر بە رایـەکی جـیاواز و بە بەڵگەشەوە راستیـیەکانیان بۆ بسەلمێنـن، ئـەوان رەتی دەکەنەوە و هەر بڕواکـان و بڕیارەکـانی خۆیـان بە راســت دەزانن.. بەڵکوو ئەو را جیاواز و رەخنەگرانە دەخەنە لیستی ناحەزەکانیان و بە دەیـان وشەی ناشایستە دەخـەنە پاڵیان، وەکوو: رقـیان لێمانە، دژمـانن، ئیـرەییمـان پێـدەبـەن، هیچ لەبارن، نەخوێندەوارن، تێناگـەن، هیچـوپـووچن، چەنەبـازن، خۆدەرخەرن...هـتد.

بۆ برایانی بەڕێـزمان، بۆ رقـیان لێـتانە و بە دژ و دوژمنیان دەزانـن؟هـەر لەبەر ئەوەی کە ئەوان هاوڕا و هاوبۆچـوونتان نین و بیـر و ڕاو و بۆچوونی جیاوازی تریان هـەیە؟ بۆ ئـەو وشـە ناشیرینانە دەدەنە پاڵـیان؟ بۆ هەمیشە خۆتـان بە تـەواو و راسـت و زانـا دەزانن و ئەوان و کەسانێکی تر بە نەزان و ناتەواو و ناڕاست دەزانـن.. بۆ بە چاوێکی کەمتر لە کەسانی تر دەڕوانن..؟! شاعـیری سودانی محەمـەد میفتاح فەیتووری دەڵێت:
ئەی بــرام، رووی خــۆتــم لـێـوەرمـەگــێـڕە
نە مـن خـەڵــــوزم و نە تــوش زێــــــــڕیـت
هەر یــەک مانـــــگـە لەســـــــەر ئــــێمـە و
لەسـەر کـونـــج و دەواریـــش هـەڵــــــدێـت
بە تووشبووانی ئەم پەتـایە دەڵێین.. تا زووە چـارەسەری خۆتـان بکەن و بە خۆتـاندا بـچـنەوە. ئـەگـینا ئـەم نەخـۆشـیـیە تـووشـی گـەلـێ نەخـۆشـیی تـرتـان دەکـات وەکـوو:
نێرگزی، لەخۆبایی، رەشبینی، لە هەمووی کوشندەتر تووشی ئەنفلۆنزای خۆبەزل زان دەبـن.. ئەم نەخۆشـیەش کوشـندەیـە و سەرتـان دەخـوات.
ئەم پەتایە تووشی گەلێ لە دەسەڵاتداران و سەرکردەکانیش بووە.. یەکـێک لەوانەش ئەردۆگـانی سەرۆک کۆمـاری تورکیـای زیندانستانە.
هەر وەکوو، نووسەر و شرۆڤەکاری سیاسی تورکی (یاڤوز ئاجار) دەڵێت:" ئەردۆگان کار بەم قسەیە دەکات.. یا لەگەڵم بە.. یا دژم بە.. گەر دژمیت.. تۆ شایەنی ژیان نیت"
بەڵی لە سایـەی ئەم سیاسـەتە نـالۆژیکـییەی ئەردۆگـان، تورکیا بووە بە زینـدانسـتان.
رژێمی تورکیـا هەمـوو میدیاکـان و هـۆکـانی راگەیانـدنەکـانی قورخکـردوون. میـدیا و راگەیـاندنی ئۆپـۆزسیـۆن لە تورکیادا قـەدەغـەن و بوونیـان نیـیە.. ئەوانـەی کە وتیـان ئەردۆگـان پێت خوار داناوە. لە بەندیخانەدا خۆیان بینییەوە و قـورسترین سـزادراون.
شـان تەکێنەکـان و تەشـیڕێسەکـان و بەرماوەخۆرەکـانی دیکتاتـۆری فسفس پاڵـەوانی گـۆڕبەگـۆڕیـش سەدام حوسـێن، دەیـانووت:" گـەر سـەدام وتـووبێـتی.. واتـە عـێراق وتـوویـەتی" وەکوو ئەوەی کە قسەکانی سەدام دەقێکی یاسایی پیرۆزبێت. کەس بۆی نەبـوو سەرپێچی بکات.. پێستی چەنـدین کەسـیان گەیـانـدە دەبخـانە، لەسـەر ئـەوەی وتیان وا نییە و فەرمـوودەکـەی سـەرۆک هـەڵـەیە.
بە داخـەوە، کە تا ئەمـڕۆش رەخـنە لەلای ئێمە لەژێـر تیغ دایـە.. رەخـنە و سەرنج و بۆچوونەکـانیش بۆ هەڵسەنگانـدنی و شرۆڤـەکـردن و شیکـردنەوەی هـەر بابـەتێـک،
رەخـنەی بابەتییانە نین و بە پێی پێوەرەکـان و بنەماکـانی رەخـنە نین. هـێشتا رەخـنە لای ئێمە نەبووە بە ئەکادیمی و پسـپۆری و پیـشـەیی.. ئەمە بابـەتێکی تـرە.
گەر رەخنەگەر را و بیر و بۆچوونێکی جیاوازی هەبێت و لایەنە نەرێنی و لاوازەکـانی هەر بابەتێک یا هەرکەس و لایەنێک دیاری بکات. گەر بە بەڵگەشەوە بیان سەلمێنێت، خـاوەن بابەتـەکە یا ئـەو کەس و لایـەنە، دەیخـەنە لیستی رەشـەوە و لە نێـو کەوانـەی دژ و ناحەزەکـانی خۆیـان دایـدەنێن.. بەوەش تـاوانبـاری دەکـەن کـە رقـی لێـیانە بـۆیە رەخنەی لێگرتوون. ئەمان دەیانەوێت بە شان و باڵیاندا هەڵبدات، نەشڵێت بەری چاوتان کـلی پێوەیە.. ستایشی خۆیـان و بابەتەکـانیان بکات و (سـەد لە سـەد) یان بۆ دابنینت.
لە راستیدا، رەخنەی بەجێ، نەک رەخنەی رووخـێنەر، هـۆی راسـتکـردنەوەی هـەڵە و خاڵە لاوازەکـانە.. ئاماژەدانیشە بە لایـەنە جـوان و ئەرێنییەکـان، کە دەبێـتە هـانـدەر بۆ باشتربـوون و بۆ پێشـکـەوتـن و بۆ داهـێنان.. نـووسـەر و رۆشنـبـیری راسـتی دان بە هـەڵـەکـانیـدا دەنێـت و سـوود لە رای جـیاواز و بۆچـوونەکـانی رەخـنەگـر وەردەگـرێت.
بەڵام ئەوانەی کە هەموو را و بۆچـوونێکی جـیاواز رەتـدەکەنەوە و دان بە هەڵەکانیاندا نانێن و بە هـیچ کلۆجـێک نووسینەکـانیان بە شایـەنی رەخـنەلێگـرتن نـازانـن، سـوورن لەسەر بیروڕای خۆیان، مەبەستیشمان بیروڕا و بۆچـوونە هەڵەکانیانن. ئەم کەسانە بە (دوگماتیکی: وشەیەکی یۆنانییە) ناودەبرێن. بە واتا هـۆش مەییو، یا ئەقـلیەتێکی رەقی وەک بـەرد.. کە نەرم بوونی نییە.. (کەسێـتی دوگـماتی) نکوڵی لە راستییەکـان دەکات. خـۆی بە راسـترین و زانـاتـرین و هـۆشمەنـدترین کەس دەزانێـت.. بـەو نالـۆژیکـەش کاردەکـات:"یـا لەگـەڵ بـە.. یـا دژم بـە" تەنـات بـوار بـە مـیانـڕەویـش نـادات.
لە کۆتاییدا، دەمەوێت ئەوە بڵێم، کە لەم نووسینەمـدا، مەبەسـتم لە کەسان و لایـەنێکی دیاریکـراو نییە.. پێویستە دانیـش بـەم راستیـیەدا بنێین، کـە هەموومـان هەڵـەدەکەین. گرنگ ئەوەیە هەست بە هەڵەکانمان بکەین.. سوورنەبین لەسەر هەڵەکانمان.. هەوڵی راستکردنەوەیان بدەین و دووبـارەیـن نەکەینەوە.. لۆژیکی" یا لەگەڵم بە.. یا دژم بە" رەتبکەینەوە.. وا نەزانیـن ئەوانـەی هـاواڕا و هـاوبۆچـوونمـان نیـن.. دژ و دومنمـانن.
ئەوەش بزانین کە توندڕەوی و دەمارگیری و کەلەڕەقی، هـاوسەنگی مـرۆڤ تێکدەدەن.
هـاوڕێ و خۆشەویست و دۆستانمان لێ دوور دەخـەنەوە، ئەم خەسڵەتانە ناپەسەندن و ناشیرینمان دەکەن و پایە و رێزی کەسایەتیمان دێننە خوارەوە. با بە سینگێکی فـراوان و بە دڵـێکی پـاک و گەورەوە رەخـنە بگـریـن و وەربگـریـن، دوور لە توانج و هـەسـت بریندارکردنی یەکـتری. با رێـز لـە را و لە بیـر و بیـرۆکە و لە بۆچـوونـە جیـاوازەکـانی یەکـتری و کەسانی تـر بگـرین. با یەکتری قـبوول بکەین و رێـز بۆ یەکتری دابنێین.. با هاوڕێتی و دۆسـتایەتی و پەیوەندییەکانی نێوانمان بە خۆشەویستی و دڵسۆزی ئاوبدەین و شـیرینتریـان بکەیـن.. با لە زمـانی زبـر دووربکـەوینەوە و هەمـیشە بە زمـانی گـوڵ بـدوێین.. هەموو ئەمـانە نهـێنی و کـلیلی هـاوسەنگی و سەرکەوتنـمانـن لە ژیـانمانـدا.
رەزا شـوان
نەرویـج: ١١/٨/٢٠١٩)