له بابەتی پێشوودا (كۆمەڵگا بەپێناسەی ئابووری) شرۆفەی ناسنامەی كۆمەڵگام كردبوو بە بەرهەمهینانی كاڵایەكی ئابووری كه ئەبیتە سەرچاوەی سەرەكی بۆ داهاتی ئابووری و بۆ بژێوی خەڵکی ناوچەیەكی دیاری كراو یان وڵاتێک کە ڕۆڵی سەرەكی ئەبینی له فەراهەمكردنی ژیانی ماددی ومعنوی كۆمەڵگادا و ئەبیتە ناسنامە بۆیان.

بەلام لێردەدا مەبەست لە بەكارهینانی كاڵایەكی دیاریکراوە كە ئەبیتە پیوەربۆ پێناسەكردنی چینێکی دیاریکراوی ناو کۆمەڵ کە ئاستی ژیانی ئابووری، كۆمەلایەتی و هەتا سیاسی وفەرهەنگی دیاری ئەکات. بۆ یەكەم جار پێناسەكردنی كۆمەڵگا بە كالایەكی بەكاربردن لەلایەن كۆمەڵناس (George Ritzer ) لە سالی 1993 بەناوی (كۆمەلگای ماكدۆنال) باس و شروڤەكرا.

كۆمەڵگای ماكدۆناڵد پیناسەیە بۆ ئاستی ئابووری و چینایەتی كۆمەل، ماك دۆناڵد چێشتخانە (Restaurant) نیە و هەروەها عەرەبانەی خۆراكیش نیە كە هەریەكەیان پیناسەن بۆ ئەو كۆمەڵە خەلكەی/ چینیەکانی ناو كۆمەڵ بەكاریان ئەهینن تا كاتی ژەمی خۆراكی خۆیان لی بەسەربەرن.

چێشتخانە (Restaurant) پیناسەیه بۆ گروپە خەڵکی سەروو چینی ناوەراست، كە لەوێ ئەتوانن هەم ژەمەخۆراكی باشتر و به بەها بكرن وهه م كاتی زۆری لێ بەسەربەرن بۆحەوانەوە. ئەوانەی كە خۆراكی سەرعەرەبانە ئەكڕن بەهەمان جۆر گروپێكن لە خوار چینی ناوەڕاست، واتە بە زاراوەی سیاسی كریكارو زەحمەت كێشن (پڕۆلیتارن) بەڵام ماكدۆناڵد پیناسەیە بۆ گروپی چینی ناوەراست كە لەوێ هەم خۆراكی خیرا و بە ڕێژەیی باش و بە بەهای هەیە و هەم بواری كات بەسەربردن وحەوانەوە بۆ كاتێكی مام ناوەندی.

لە دنیای ئەمرۆی هاوچەرخا فەراهەم کردنی وزە / کارەبا لە سەر ئاستی نیشتیمانی وەک ژیرخانی هەرەسەرەکی ئابووری لە بواری پیشەسازی، کشتوکاڵ، خزمەت گوزاری، گەشت و گوزاروه هەموو کەرتەکانی تری ئابووری وهەموو کایەکانی ژیان ئەرک و ئامانجی هەموو دەسەڵاتیکی سیاسی و فەرمان رەوا / حکومەتیکی بەرپرس ونیشتیمانیە، بۆ ئەوەی ئاسایشی وزە بۆ گەل و وڵات مسۆگەر بکرێ و بە مەش ژیانی ئابووری، خۆش گوزەرانی خەڵک و کارابوونی کەرتەکانی پەروەردە و تەندروستی بە پیوەر و پێوستی ژیانی هاوچەرخ بەردەوام و پایەدار بکات.

ئەمرۆ، بە کارهینانی موەلیدە وەک تەنها سەرچاوە بۆ دابینکردنی وزە بۆ رووناکی تایبەتە بەم شوینانە کە لە دەرەوەی ژیانی ئابوری و کۆمەڵایەتی فەرهەنگین کە بۆ گەشت و سەیران و کات بە سەربردن لە ناوسروشتا بۆماوەیەکی کەم لە وەرزیکی دیاریکراوی ساڵدا لە لایەن گروپێک یا خیزانێک بۆ رووناک کردنەوەی کۆخێ یا چادرێ/خیوەتیک .

بەکارهینانی موەلیدە بۆ رووناکی پیش 60-70 ساڵ لە کوردوستان و بەشی هەرە زۆری وڵاتانی جیهانی سێ لە لایەن میریەوە لە شارۆچکەکان دابین ئەکرا و بە کارئەهات بۆ رووناک کردنەوەی هەموو شارۆچکە نه ک وەک ئیستا لە هەرگەرەک و دوکانیک و نە هەرلە گوند و شارۆچکەکان بەڵکوو لە هەموو شارە گەورەکانیش.

لە کوردستان، بە کارهینانی موەلیدە لە هەموو گەڕەک وماڵ و دوکان و شوینێک نەک هەربۆتە وینەی /سیمای هەرشوینێ بەڵکو بووەتە ناسنامە و ئاستی ژیانی ئابوری ، سیاسی ، فەرهەنگی، چینایەتی وە ئاستی بیرکرنەوەو کارگیری لە گەڵ ئاستی بەرپرسیاریەتی بەرامبەر پیوستیەکانی ژیان بە هەموو رەهەندەکانیەوە وهەستی خاوەنداریەتی لە خەڵک و وڵات.

بە کارهینانی موەلیدە بەم فراوانییە و لەم هەموو ساڵانە‌دا زیاتر لە 20 ساڵ، لە رووی گەشەی کۆمەڵایەتیەوە مانای گەرانەوەی کۆمەلگايە بۆ ژیانی کۆخنشینی و چادرنشینی و لە رووی ئابووریەوە گەرانەوەیە بۆ پیش ژیانی کۆمەلگای پیشەسازی و هه تا کۆمەلگای کشتوکالیش . لە ڕووی دەرونی وئاستی بیرکردنەوە مانای فراوانی نیشتیمان ،ئابوری و ژیان کورت کراوەتەوە بۆ بیرکردنەوە لە موەلیدەی گەڕەک، دوکان یا بازاڕێک.

ئەمە جگە لەوەی کە قبوڵ کردنی موەلیدە وەک جیگرەوەی کارەبای نیشتیمانی بووەتە هۆی ویرانکردنی هەموو ئەم بوارانەی لە سەرەوە باس کران لەوانە بو‌اری ئابووری چونکە بێ فەراهه م کردنی وزه /کارەبا وەک ژێرخانی سەرەکی ئابوری و دروست کردنی ژیانی هاوچەرخ ناتوانرێ کەرتەکانی ئابووری دروست بکرێن کارا بکرێن و بەرهەمدار و بە سوود بکرێن، لە هەمان کاتدا بە کارهێنانی موەلیدە بووەتە سەرچاوەی پیس بوونی ژینگەی تەندروستی و حەوانەوە و ئاسودەیی بە هۆی دەرچوونی رێژەیەکی زۆرلە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە گەڵ هاڕە هاڕی زۆرلە ناو گەڕەک وماڵ و دوکان وبازارەکانا.سەرباری هەموو ئەمانەش ئەبێ هاوڵاتی مووچە بڕاو بەشی هەرە زۆری لە چارەگە و نیوە مووچە کەی تەرخان بکات بۆ کرێی مانگانەی موەلیدە لە سەر ژماری/حسابی قووتی خۆیی و مناڵەکانی.

ئەمرۆ بە کارهێنانی موەلیدە لە لایەن زیاترلە 99% خەڵکی کوردستان و هەتا عیراقیش بۆ رووناکی جگە لەوەی بۆتە وینە ی دیاری گەڕەک وکۆڵان و دوکان و بازارەکان لەهەموو شارو شارۆچکەیەک لە هەمان کاتدا بۆتە ناسنامەی چینایەتی ناو کۆمەڵگە کە تەنها کەمترلە 1% لە خەڵک کەڵک لە موەلیدە وەرناگرن و بەردەوام کارەبایان هەیە بۆ رووناکی واتە ئەم برە کارەبا نیشتیمانیەی کە لە وڵاتا هەیه بۆ ئەم خەلکە تەرخان کراوە کە زۆرکەمترە لە 1%.

ئەمەش ئاماژەیە کە تەرخانکردنی کارەبای نیشتیمانی و بە کارهێنانی بۆ کارەبای بەردەوام بۆ کەمینەیەکی زۆرکەم و هەبوونی کارەبای بەردەوام نەک هەربۆتە ئیمتیازبەڵکو بوەتە پێوەریش بۆ دابەش بوونی کۆمەڵ بۆ 3 چینی زۆر جیاواز و دوورلە یەکتر بە قەدەر جیاوازی ژمارەی ئەوانەی کارەبای نیشتیمانی/ بەردەوامیان هەیە، یان بۆ خۆیان موەلیدەیان هەیە یاخود کارەبای موەلیدەی گەڕەکیان هەیە‌.

‌بە پێوەری بەکارهێنانی موەلیدە و بە موەلیدەکردنی کۆمەڵگا کۆمەڵ بۆ ئەم 3 چینە دابەشىووە:

1-چینی بە کارنەهێنەری موەلیدە و هەست نەکەر بە کارەبا نەبوون، واتە چینی ئیمتیاز کە زۆرکەمترلە %1 کۆمەڵ پێک ئەهێنێ.

2-چینی خاوەن موەلیدەی تایبەت کە لە ژێرسایەی چینی ئیمتیازا (ئیمتیازی دارایی و ئابو‌ری) دەست کەوتوە، ئەم چینەش تا لە % 1 کۆمەڵ پێک ئەهێنێ.

 3-چینی بە کارهێنەری موەلیدەی گەڕەک کە نزیکەی لە % 98 کۆمەڵ پێک ئەهێنێ ، و لە ناولەم چینەش زۆری هەتا توانای بەکارهێنەربوونی نیە.

ئەگەر وەک گریمان، لە بەرهەرهۆیەک بێ بۆ ماوەیەکی کەم خەڵک ناچار بێ کەڵک لە موەلیدە وەربگرێ ئەشێ ئاسایی بێ بەڵام بۆ چەندەها ساڵ نەتەوە و وڵات تەنها خەمی و تەنها سەرچاوەی موەلیده بێ بۆ ئەمیش بۆ کەمێ رووناکی نەک کاری بەرهەم هێنان و گەشەو پیش کەوتنی ئابوروی وخۆش گوزەرانی، بە راستی پێویستی بە هەڵویستەی جددی وشرۆڤەی فراوان هەیە لە سەر ئاستی ئابووری سیاسی کۆمەڵایەتی و ژینگە وتەندروستی .

و ئەبوو تا ئێستا چەندەها و چەندەها توێژینەوە لە سەر دیاردەی موەلیدەکردنی کۆمەلگا بکرایە له زانکۆ و و دامەزراوە فکری و فەرهەنگیەکان ئەگەرهەبن، چونکە جێگەی گەلێک پرسیاری جددیە وڵاتێک شوێنێک پڕاو پڕی بێ لە نەوت وگاز بۆ ئەبێ ساڵەهای ساڵ موەلیدە تەنها سەرچاوەی بێ بۆ دابین کردنی وزەیەکی کەم ئەمیش تەنها بۆ ڕووناکی وە بیرنوکرێتەوە لە فەراهەم کردنی وزە لە سەرئاستی نیشتیماکی بۆ مەبەستی مەزن تروەک لە سەرەوە ئاماژامان پێ دا کە پێشکەوتن و گەشەی ئابوری وژیانی هاوچەرخه ؟