چەندین ساڵە هەزاران وێنەی  هاووڵاتیانی رۆژهەڵات و باشوری ئاسیا , قوربانیانی بومەلەرزەو لافاو تسۆنامی  و جەنگە ئاینییە  كۆنەپەرستانەكانمان پێ نیشان دەدەرێت, هەموو بەناوی قوربانیانی موسڵمانی بۆرماوە, كاتێك لە رێگای گوگڵەوە بەدوای وێنەكاندا  دەگەڕێیت دەرەكەوێت هەموی ناڕاستە , كاتێكیش راستەوخۆ  دەچیتە سەر یوتوبی رۆهیناگاكان  هیچ لەو وێنانە نابینیت , ئەمەش وای كرد, جێگیری سەرەك وەزیرانی توركیا بە پەلە وێنەكان لا ببات چونكە زانی كەوتۆتە تەڵەوە و متمانە لە دەستە دات, من بۆ خۆم ئەزمونم زۆرە لەم بوارەدا, تا پێش ئەوەی خۆمان خاوەنداری لە وێنەی قوربانیانی هەڵەبجەو سەردەشت و رۆژهەڵاتی كوردستان و باكورو باشور و رۆژئاوا كەین , زۆرجار وێنەكان لە لایەن  لایەنەكانی دیكەوە  بەكار دەهێنران وەك قوربانی خۆیان بۆ ئەوەی مەزڵومیەتی خۆیان نیشان بدەن.

سەرەتا دەمەوێت بڵێم گەلی رۆهێنخیا, گەلێكی ستمدیدەی لێقەوماون , زۆریان لە بەنگەلادیشەوە بەهۆی هەژاری و برسێتییەوە ئاوارە بوونە و  هەقی داكۆكی و پشتگیریان هەیە وەك هەر مرۆڤێك كە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتیان بەرامبەر دەكرێت, كە لە زۆر قۆناغدا تاوانەكان  تا ئاستی تاوانی جینۆساید بەرز بۆتەوە , هەرچەندە  لە بەرامبەریشدا ئەوانیش  دەستیان نەپارستووە لە ئەنجامدانی هەمان تاوان  بە هەمان پێوەرەوە , وەلێ كاتێك تراژیدیای گەلێك بۆ تەبلیغی سیاسی كۆنەپەرستانە بەكار دەهێنرێت, هەموو كێشەی ئەم مرۆڤە برسی و هەژارانە دەكرێتە شەڕی كۆنەپەرستانەی ئاینی و  دەكرێنە سوتەمەنی و ماشینی ئەم شەڕە تەواو كۆنەپەرستانەیە, ئەوكات پێویستە باسی حەقیقەتەكان بكرێت و رابگرترێت, ئاخر توركیا و ئێران و سعودیە و قادرۆفی شیشان بۆ خۆیان خاوەند و بكەری سەدان تاوانی مەزنن كە دەچنە چوارچێوەی تاوانە مەزنەكانەوەو وێنەشیان لێگیراوە, بۆ خۆیان خاوەند  وێنەی ترسناكترن , كەچی بۆ موسڵمانانی بۆرما شین  دەكەن و وێنە ساختەكان بڵاو دەكەنەوە , لەولاشەوە  وێنەی تاوانە راستەقینەكانی خۆیان دەشارنەوە, ئەوان لە رێگەی ئەم وێنانەوە دەیانەوێت خۆیان جوان بكەن و حەقانیەت بە دەسەڵاتەكانیان بدەن, لە كاتێكدا پاپا ی ڤاتیكان و ئەحزابی ئازادیخوازو چەپ و شیوعی  ئەو وڵاتانە لە  پێش ئەوانەوە  ئیدانەی تاوانەكەیان  كرد بێ ئەوەی بە دوای دەسكەوتی سیاسییەوە  بن.

بۆرما كە بەردەوام شوێنی شەڕی گروپە چەكدارەكان بووە, زۆرترین گروپی چەكداری جیهان 46 گروپ بە ئایدیای جیاجیاوە لەم وڵاتەدا بونیان هەبووە,  پێی دەچێت لە  داهاتوودا  ببێتە شوێنی كۆكردنەوەی جروجانەوەرەكانی داعش و قاعدە, بۆ ئەوەی لە سنوری چین و  رۆژهەڵاتی ئاسیای ئارام كۆیان كەنەوە, شوێنێكی لەبارە بۆ شەڕی ئاینی , سنوری بە بەنگەلادیشەوەیە, هێزێكی گەورەی ئیسلامییە تەور وەشێنەكانی لێیە, خەڵكێكی نەخوێنەوارو  هەژار لە بۆرما , ناوچەیەكی جەنگەڵستانی چڕیش بۆ شەڕی پارتیزانی, دەیانەوێت لەم رێگایەوە  , كۆتایی بە قۆناغی گەشەی  ئابووری هەرێمەكە بهێنن,كێشە  بۆ چین و وڵاتانی نەیاری دیكەی رۆژئاوا دروست بكەن, ئەمەریكا و سعودیە  ئەندازیاری پرۆژەكەن .

هەرێمی ئەركان وەك هیندستان لە ساڵانی 1430 بۆ 1784 , 48 مەلیكی موسڵمان حوكمی كردووە, تا مەلیكی بوزایی بۆدابای لەو ساڵەدا دەریهێنا لە بندەست كەمایەتی ئیسلام و گەڕاندییەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی بوداییەكان.

لە ساڵی 1824 ەوە  ەوە ئینگلیزەكان (1824-1948) كە بۆرمایان داگیر كردبوو ,  بۆ كاركردن لە كێڵگەی برنج  رۆهێنخنییەكانیان هێناون( میانمار ساڵانە 50 ملیۆن تەن بەرهەم دەهێنێت), لەسەردەمی دەسەڵاتی ئینگلیزەكان ئیسلامەكان بەردەوام  ژمارەیان زیادی كردووە بەهۆی هێنانیانەوە لە بەنگەلادیش و بەنگالەوە, تا ساڵی 1927 , 480000 هیندی گەیشتنە بۆرما, رانجۆن بووە گەورەترین بەندەری پەنابەر لە جیهاندا,گەورەتر لە نیویۆرك.

,ئەوان واتا بۆرماییەكان  رۆهێنجییەكان وەك درێژەی داگیركاری ئینگلیز دەزانن لە وڵاتەكەیان, لە ساڵی 1942 لە كاتێك بۆرمییەكان پشتیوانی ژاپۆنییەكان بوون دژ بە ئینگلیز  بۆ ئەوەی رزگاریان كەن لە داگیر كاری ئەمپریالیزمی ئینگلیزی , رۆهێنجییەكان بوونە بەشێك لە سوپای بەریتانی و هاوكاریان كرد.

رۆهنجییەكان بە هاوكاری سوپای بەریتانیا لە كاتی شەری جیهانی دووەم 20000 ئاركانیسیان كوشت, لەوانیش 5000 كەسیان لێ كوژرا, پەرستگاو  ماڵی بوزییەكانیان سوتاندو پەلاماری ژنەكانیانیان دا, سكرتێری حاكمی بەریتانیا دانی بەمەدا نا كە رۆهینخییەكان تاوانیان ئەنجامداوە لە ژێر باڵی ئەوانەوە.

رۆهینخیەكان دوای سەربەخۆیی هیندستان-پاكستان داوایان كرد بخرێنە سەر پاكستان لەساڵی 1948, وەلێ محەمەد عەلی جەناح  سەرۆكی ئەوكاتی  پاكستان رەتی كردەوە.

هەرێمی راخین (ئەركان) یەكێكە لە 14 هەرێمەكەی بۆرما, خاوەند 4 هەرێم و 3871 گوندە, ژمارەی دانیشتوانی 3188807 كەسە, لەوانە  52,2%یان بوزین, 42,2%یان موسڵمانن, راخینە بوزییەكان زۆرینەی پێكهاتەی هەرێمەكە پێك دەهێنن و هەرێمەكەش  بەناو ئەوانەوە لە مێژوودا  ناو نراوە, ئەوان بەسەر میانمار و بەنگەلادیش و هیندستان دابەش بوونە,جگە لە نەتەوەی راخین لە هەرێمەكە كامان و مرۆو تشین و تشكاما و هندۆس و .......رۆهینخیاش هەن كە زیاتر لە سنوری بەنگەلادیشدا دەژێن, لە روی رۆشنبیری و ئاینی و روخسارو كەلتورەوە وەك یەكن . 

ئیسلامەكان  لە هەرێمەكانی دیكەش هەن, موسڵمانە هیندییەكان لە رانغۆن , چینییەكان لە پانسای , مەلایۆكان لە كاوسانغ  هەن, واتا هەر گروپەی لە وڵاتێكەوە هاتوونەو لە ناوچەیەكی جوگرافیا نیشتەجێ  بوونە.

بەردەوام  ئەم وڵاتە شەڕی ئاینی تێدا بووە لە نێوان موسڵمان و بوزی و هیندۆسەكان, هیندۆسەكان ئیسلامەكان بە جەلادی مانگا پیرۆزەكانیان دەزانن, بوزییەكانیش بە داگیر كەری وڵاتەكەیان.

سیاسەتی رەگەز پەرستانی شۆفێنی لە لایەن نەتەوەی سەردەستەوە , وڵاتی دابەش كردووە  بەسەر سێ جۆر  هاووڵاتی, ئەوانەی نایان توانی بیسەلمێنن لە پێش 1823 بنەچەیان لە  بۆرما بووە بێ بەری دەكران لە مافی هاووڵاتی بوون, رۆهێنجییەكان یەكێكن لەوان.

رۆهێنجییەكان  مافی هاووڵاتی بوون و سەفەرو سەرباز بوون و زیاتر لە 2 منداڵو  موڵكداریەتی زەوییان نییە, تەنانەت ناهێڵن بچنە شاری سیتۆی پایتەختی هەرێمەكەوە .

مێژووی سەدەی رابردووی ئەم وڵاتە تژییە لە تاوانە  نێو نەتەوەییە مەزنەكان , وەلێ ئێمە زیاتر فۆكس دەخەینە سەر ئەو تاوانانەی وێنەكانیان  لە رێگای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە  دەرخواردی ئێمە دراوە.

روداوەكانی حوزەیرانی ساڵی 2012 , كە وێنەی تراژیدی ترسناكی بۆ نیشاندرا, لە پەلاماری كچێكی بوزییەوە لە لایەن 3 پیاوی موسڵمانەوە سەری هەڵدا, بە دوایدا لە وەڵامی تاوانەكە, بوزییەكان پەلاماری موسڵمانەكانیان دایەوە, لە ئەنجامدا 10 موسڵمان بووە قوربانی, دواتر و پەلاماری هەردولا بۆ سەر یەكتر بەشێوەی دڕندانە دەستی پێكرد.

لە 8ی حوزەیران, دوای نوێژی هەینی موسڵمانەكان  پەلاماری بوزاییەكانیان  دا ,لە ئەنجامدا 40 گوندو 5 پەرستگایان سوتێنرا و 30كەسیشیان كوژران, لەو روداوە سەرجەم 62 كەس بوونە قوربای لە هەردولا و 15 هەزاریش لە هەردوولا ئاوارە بوون, لەو ئاژاوانەدا هەزاران ئیسلامی بەنگەلادیشی  بە شمشێرو چەقۆ تەورەوە بەشداریان كرد لە خۆشكردنی ئەو شەڕە ئاینییە و بە سنورەكاندا دەرباز بوون بۆ غەزای بوزییەكان.

هەندێك سەرچاوەی دیكە ئاماژەیان بەوە دا كە كۆی گشتی 78 كەس كوژراون, 87 بریندار بوونە و 52000 كەسیش تا 28ی حوزەیرانی 2012 ئاوارە بوونە , كە لەوە بە دواوە پشێوییەكە دامركاوەتەوە, وەلێ قین و رقە ئاینییەكان لە یەكتر و خۆ ئامادەكردن بۆ تۆڵە  بەردەوام  بوو.

هەرچی شەری ئەمجارەیە,  دوای پەلامارەكانی جەنگاوەرانی ئیسلامی رۆهێنجا, لە 25ی ئابەوە , بۆسەر خاڵە سنورییەكان دەستی پێكرد لە لایەن سوپای  ( ئارسا )  ەوە ,  كە هەندێك سەرچاوە رایان گەیاند لە ئەنجامدا 71 كەس كوژران.

با بزانین  ئەم گروپە كێن (https://en.wikipedia.org/wiki/Arakan_Rohingya_Salvation_Army#cite_note-Reuters1-9 )

ئەم گروپە كە بە بزوتنەوەی یەقین بەناو بانگە , ناوی ئەسڵی خۆی  سوپای رزگاری رۆهێنجایە,  لە 9ی ئۆكتۆبەری 2016 لە بەنگەلادیش  دامەزراوە , خاوەند 500 چەكدارە, 20 كەس لە سعودییەوە  سەركردایەتی دەكەن بە سەرۆكایەتی عە تۆڵا لە دایك بووی كەراتچی پاكستان و دانیشتوی سعودیە, خوێندنی ئاینی  هەر لەوێ تەواو كردووە, لە لیبیا مەشقی سەربازی و شەڕی پارتیزانی  بینیووە.

 لە بەنگەلادیشەوە لە رێگای پارتیە ئسلامییە   جیهادییكانی ئەو وڵاتەوە چەكدار رێكە خەن و دەیان نێرنەوە بۆ ناو بۆرما.

هەرچەندە  خۆیان وەك بزووتنەوەیەكی نیشتمانی دژ بە زوڵم و زۆر نمایش دەكەن , وەلێ لە ناوەڕۆك و روخساریشدا بزوتنەوەیەكی ئیسلامییە, پسپۆران  لە بواری گروپە توندڕەوەكان لە باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا پێیان وایە ئەم گروپە گروپێكی توندڕەوی ئیسلامین.

هاوكات حكومەتی بەنگەلادیشیش پێی وایە سوپای رزگاری ئەركان پەیوەندیان لە گەڵ گروپە توندڕەوە ئیسلامییەكان بەنگەلادیش هەیە,ئەوانەی رۆژانە بە تەور سەری رۆشنبیران كەرتە كەن لەو وڵاتە, تەنانەت چەكداریشیان بۆ ئامادە دەكەن گاردیانیش رایگەیاند بەنگەلادیشییەكان پشتیوانی لە سوپای یەقینی ئیسلامی  دەكەن.

وەك ئاماژەمان پێكرد, شەڕی ئاینی ئەمجارە لە 25ی ئابەوە دەستی پێكرد, كاتێك سەدان چەكدار لە  بەنگەلادیشەوە, بە شمشێر و چەقۆو  كڵاشینكۆفەوە ئاودیوی ناو كێڵگە برنجەكانی ئاركان بوون و پەلاماری چەندین ناوەندی سەربازی و  بوزییەكانیان دا, دیارە سوپای بۆرما یەكێكە لە سوپا بەهێزەكان و خاوەند 488 هەزار سەربازە, لەم شەڕە نا بەرابەردەدا لە روی ژمارەو جۆری چەكەوە سوپای یەقین شكان.

بە پێی ئاماری حكومەت , كۆی گشتی 432  كەس كوژران , 387یان لە سوپای یەقینن, 15 لە هێزەكانی بۆرمین, 30 كەسی سڤیل (7 لە رۆهێنجا, 7 هیندۆس , 16 بوزی) بونە قوربانی .هاوكات 6660 خانوی موسڵمانان سوتا, 201یش نا موسڵمانان, وەلێ حكومەتی بۆرمی پێی وایە رۆهێنجاكان خۆیان  خانوەكانیان دەسوتێنن بۆ ئەوەی وەك مەزڵوم دەركەون, هەرچی نەتەوە یەكگرتووەكانە  كۆی كوژراوەكانی بە 1000 كەس و  ئاوارەكانیش تا ئەم چركە ساتە بە 270000 كەس ژماردووە.

لە كۆتاییدا دەڵێم , بۆرما وڵاتی چەك و تاوانە , 46 گروپی چەكدار لە ئاینیەوە بۆ كۆمۆنیست و ماوی  تێدایە, كە گەورەترینیان گروپی ماوی (UWSA ) كە 20 بۆ 25 هەزار چەكداریان هەبوو , ئێستا حاكمی هەرێمی وا ن, كێڵگەیەكی  لە بارە بۆ ئەوەی سعودیە  ئەم جارە  بنەو بارگەی قوتابییەكانی بۆ ئەوێ  ببات بە هاوكاری ئەمەریكا .

ئەگەر گریانەكە  بۆ مرۆڤایەتییە, خۆ  لە فیبرایەری 2015 دا, 40 هەزار هاووڵاتی بۆرمایی چینی ئاوارە بوون لە دوای پەلامارەكەی كۆكانغ , لە ساڵی 1988یش  لە گوندی جەلەمۆردی  بناری خاڵخاڵان تەنها لەو گوندە لاكەوتە بچوكە 470 كەس ئەنفالكران, زیاتر لە هەموو قوربانییەكانی ئەمجارەی بۆرما ,كەچی ئەم مرۆڤ  دۆستانە بە ئەركی ئەخلاقی خۆیان هەڵنەستان تا ئەو تاوانە رسوا بكەن و  یەك بەتانیشیان  بۆ ئاوارە بۆرماییە چینییەكان   نەناردو  یەك وێنەشیان بڵاو نەكردنەوە.