کوشتن لەژێر ناوی شەرەفپارێزی لە هەرێمی کوردستان خۆی وەک باوەڕێك نمایش دەکات کە مێینەکان موڵکی باوک وبران ودوای هاوسەرگیریش هی مێردن، وشەرەفی خێزان و خێڵ و بنەماڵە بەندە بە رەفتارو بڕیاری مێینەکانیەوە.  بەم پێیەش پیاوان بەرپرسن لە جەستەو ژیانی مێینەکان وچوارچێوە بۆ هەڵسوکەوتی کۆمەڵایەتی، ئەرکە جێندەرییەکانیان وسنوری پابەندبون بە بەهاو نەریتە کۆمەڵایەتیەکانەوە دیاری دەکەن.  بەزاندنی ئەو سنورانە بەهەر رێگایەکی وەک بەستنی پەیوەندی لەگەڵ نێرینەیەکی دەرەوەی بازنەی هاوسەرگیریی، پەیوەندی خۆشەویستی وبڕیاری هاوسەرگیریی بەبێ رەزامەندی باوک وبرا، دەبێتە هۆی کوشتنی ژن لەلایەن نێرێکی خێزانەوە لەپێناو گەڕاندنەوەی شەرەفی لەدەستچووی خێزان یان خێڵ.  نابێت ئەوەش لەیاد بکەین کە لە هەندێ حاڵەتدا، وا پیشاندەدرێت کە ژنەکە خۆی کوشتوە یان خۆی سوتاندوە وکەیسەکە بەلاڕێدا دەبرێت.  هەندێک جاریش بە هۆی گوشارەکانەوەو لەبارودۆخێکی نەخوازراودا، مێینەکان خۆیان دەسوتێنن یان خۆیان دەکوژن.

چەندبارەبوونەوەی ئەم کارەساتانە، کاریگەریی دەیەها ڕێکخراوی مەدەنی تایبەت بە کاروبارو کێشەی ژنان لە هەرێمی کوردستان دەخاتە ژێر پرسیارەوە.  پاش ئەزمونی کاری چەندان ساڵ، هێشتا ئەو ڕێکخراوانە نەیانتوانیوە ببنە جێ متمانەی ئەو مێینانەی کە لەکاتی هەستکردن بە مەترسی لەسەر ژیانیان پەنایان بۆ ببەن و بۆ چارەسەری کێشەکانیان ئومێدیان لەسەر هەڵچنن.  داڵدەدان ودواتر رەوانەکردنەوەی ئەو ژنانە لە شێڵتەرەکانەوە بۆ بندەستی ئەو خێزانانەی لێی هەڵهاتون، بەبێ مسۆگەرکردنی پاراستنی ژیانیان، خەوشێکی دیاری سیستمی شێڵتەرە لە کوردستان.  کوشتنی (نیگار رەحیم)ی تەمەن پانزە ساڵ لەلایەن برایەکیەوە لە مانگی 7 ی 2012 لە کەلار بەپاساوی سڕینەوەی لەکەی شەرەفی بنەماڵەکەی، دوای ئەوەی برایەکی دیکەی دەستدرێژی کردبوە سەر.  پاش ئەوەی (نیگار) لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی دژی ژنان داڵدەدرا،  تەنها بە ئیمزایەک تەسلیم بە خێزانەکەی کرایەوە. (نیگار) قوربانیەکی دەستدرێژیی سێکسی بو ئەویش لەلایەن برایەکی خۆیەوە، کە بوە هۆی خستنەوەی منداڵێک و لەکۆمەڵگەیەکی تا سەر ئێسقان پیاوسالارو موحافیزکارداو لەبارودۆخێکی وەها ئاڵۆزی کۆمەڵایەتی ودەرونیدا، جگە لە خەمساردیی ولەکۆڵخۆخستنەوە هیچ ئاماژەیەکی تری بۆ رۆڵی دەزگا بەرپرس ولایەنە پەیوەندیدارەکان تێدا نیە.  (سنور)ی تەمەن بیست ویەک ساڵ یەکێکی دیکەیە لەو نمونانەی کە دوای بەسەربردنی ماوەیەک لە یەکێک لە شێڵتەرەکان بەهۆی ئەو کێشە خێزانیەی هەیبو، بەدەستی باوکی لە مانگی 10ی 2015 دا لە سلێمانی کوژرا.

لەلایەکەوە، نەبونی هۆشیاری کۆمەڵایەتی سەبارەت بە ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگەو مامەڵەکردن لەتەک گرفتەکان ولێکەوتە یاساییەکانی، شایشتەی هەڵوێستە لەسەرکردنە. لەم روەشەوە پشکی شێر بەر رۆڵی لاوازی پەروەردە  دەکەوێت لە بنیاتنانی کەسێتیەکی تەندروست. تێگەیشتنی باو لەکۆمەڵگای کوردیدا  بۆ پەروەردە هێندەی بریتیە لە بڕینی قۆناغەکانی خوێندن و بەدەستهێنانی بڕوانامە، هێندە تێگەیشتن وپێگەیشتن نیە.  لەلایەکی ترەوە،  چەند بارەبوونەوەی ئەم کارەساتانە رۆڵ وسەروەریی یاسا لە مامەڵەکردن لەگەڵ تاوانبارانی کەیسەکانی توندوتیژی دژی ژنان دەخاتە ژێر پرسیارەوە.  ئاشکرایە داودەزگای یاسا لەم هەرێمەدا بەهایەکی ئەوتۆیان بۆ نەماوەتەوە.  لەغیاب یان لاوازی ئەو رۆڵەی کە یاساش لەکۆمەڵگەدا دەیگێڕێت، زۆربەی جار لە رێی سوڵحی عەشایەریی وکۆمەڵایەتیەوە دۆسیەکان داخراون وتاوانەکان پەردەپۆشکراون.  بۆ نمونە، دوای ئەو دەنگدانەوە گەورەیەی کوشتنی (دنیا سلێمان) ی تەمەن پانزەساڵ لەلایەن مێردەکەیەوە بە دڕندانەترین شێوە لە قەزای بەردەڕەش لە مانگی 5 ی 2014 بەدوای خۆیدا هێنا، بکوژەکە تەنها بە 10 ساڵ زیندانی حوکمدرا، لە جیاتی لەسێدارەدان بە ماددەی 406 لە یاسای سزادانی عێراقی، چونکە بنەماڵەی (دنیا) لەگەڵ بکوژەکەدا سوڵحیان کردو لەبەرامبەر بڕێک پارە لێی خۆشبوون.  ئەوەی لە کوشتنی (دنیا) بەسوێتر بو سوڵحەکە بو چونکە لەسەر دوو بنەما خۆی داڕشتبوو.  یەکەمیان، ئەو ئاماژەیەی كەسوكاری (دنیا)یە بە تایبەت دایك و باوك و خوشك و براکانی بڕوایان وایە كەیسەکە پەیوەستە بە مەسەلەی شەرەفەوەو كچەكەیان ناهەق بووە، بۆیە رازیبون بە سوڵح.  دوەمیان، پەرلەمانتارێک بەناوی بەشار موشیر ئاغا، کە لەهەمان کاتدا سەرۆك عەشرەتی گۆرانە وئاغای ناوچەکەیە، سوڵحەکەی رێکخستوەو پشتیوانی لێدەکات‌.  لەکاتێکدا ئەو وەک نوێنەرێکی هەڵبژێردراوی گەل دەبوایە داکۆکی لە سەروەریی یاساو جێبەجێکردنی بکردایە.  دەسەڵاتی سیاسی لەم هەرێمەدا برەو بە رۆڵی سەرۆک عەشرەت وپیاوانی سەر بە مەکتەب کۆمەڵایەتی حزبەکان دەدات کە سوڵحی عەشایەری بەڕێوەدەبەن ولەو کۆبوونەوانەدا بڕیاری کارئاسانکردن بۆ سزای تاوانبارانی کەیسی ژنان و یەکلاکردنەوەی چارەنوسی تۆمەتباران بکەن. هەرچەندە ئەو کۆبونەوانە پەیوەستن بە کێشە وچارەنوسی ژنەوە، بەڵام ژن نە ئامادەیی هەیە، نە رۆڵ دەگێڕێت و نە بڕیار دەدات. هاوکات بەکارهێنانی دەستەواژەی 'کێشەکە خێزانییە یان کۆمەڵایەتییە' بۆ وێناکردنی کوشتن بەناوی شەرەفپارێزیی، هەندێک جار دەستی پۆلیس کەمتر ئاوەڵا دەکات لە لێکۆڵینەوەو بەدواداچوندا بەهۆی ئەو تایبەتمەندییەی کە بارە کۆمەڵایەتیەکە بە کەیسەکەی دەبەخشێت. هەر بۆیە دەسەڵات شکستی هێناوە لەوەی مافی ژن لە چوارچێوەی دروشم بێنێتەدەرو بەجددی پاڵپشتی پاراستنی ژیان ومافی ژنان بێت وکار بە یاسا بکات بۆ بنبڕکردنی بەکارهێنانی توندوتیژی دژی ژنان و رێگربێت لەوەی بەپاساوی سوڵحی عەشایەریی و لەسێبەری مەکتەب کۆمەڵایەتی حزبەکان و بەناوی پیاوانی عەشرەتەوە یاسا بێبەها بکرێت.

هەروەها ناکرێت ڕۆڵی وتارو هاندانی پیاوانی ئاینی نادیدە بگیرێت سەبارەت بەو کاریگەرییانەی لەسەر تاکی کۆمەڵگە بەجێیدەهێڵن لەمەڕ ڕۆڵ وئەرکی مێینەو ئەو چوارچێوەیەی بۆ ئازادییەکانیان ئەیکێشن. سەرباری ئەوەش پەیوەستکردنی مەسەلەی کوشتنی ژن لەژێر ناوی شەرەفپارێزی بە دین و شەرعەوە جۆرە پاڵپشتیەکە بۆ بکوژو پاساوهێنانەوەیە بۆ تاوانەکەی.  بۆ نمونە، بکوژی (دنیا) لە گرتە ڤیدیۆییەکدا کە دوای تاوانەکەی بڵاوی کردەوەو وێنه‌یه‌كی‌ نارد بۆ لیژنه‌ی مافی‌ مرۆڤ له‌ په‌رله‌مانی‌ كوردستان، قورئانێكی‌ لەبەردەستیدا داناوەو پاکانە بۆ تاوانه‌كه‌ی‌ ده‌كات كه‌ له‌ پێناو پاراستنی‌ شه‌ره‌فی‌ خۆی و به‌پێی‌ شه‌رع و عورفی‌ عه‌شایه‌ری تاوانەکەی ئەنجامداوە.  ئەگەر بە پاساوی شەرعی هەر کەسێك کێشەی خۆی یەکلایی بکاتەوە، ئەی رۆڵی یاساو دامەزراوە مەدەنییەکان دەکەوێتە کوێی کۆمەڵگەوە؟

هێشتا دابونەریتە کۆمەڵایەتیەکان زاڵن بەسەر ویستی تاکدا بەمەبەستی لەقاڵبدانی ومانەوەی بەسەلامەتی لەو چوارچێوەیەی نەریتەکان بۆی کێشاوە. لەکۆمەڵگەی کوردیدا، وا چاوەڕێ دەکرێت تاک لەسنوری ئەو پێودانگە کۆمەڵایەتیانەدا هەڵسوکەوت بکات کە بۆی دانراوە.  ئەمەش لەگەڵ ئەو بەشدارییە فراوانەی ژن هەیەتی لە فەرمانگەکان وشوێنی کارو کایە کۆمەڵایەتییەکاندا وێک نایەتەوەوتەبا نیە لەگەڵ ئەو گۆڕانەی بەسەر رۆڵە جێندەرییەکاندا هاتوە، بەتایبەت لە ئێستادا دەستڕاگەیشتن بە تەکنەلۆجیای پەیوەندی بۆ زۆرینەی تاکەکانی کۆمەڵ فەراهەم بوە.  ڕاوبۆچونی خودی کچ لە بڕیاردان لەبارەی هەڵبژاردنی هاوژینەکەی نادیدە دەگیرێت تەنانەت ئەگەر لە تەمەنێکی پێگەیشتوشدا بێت.  هێشتا مێینە وەک تاکێک مامەڵەی لەگەڵدا ناکرێت کە بڕیار لەبارەی پرسێکی گرنگی وەک هاوسەرگیریی لە ژیانی خۆیدا بدات، جا ئەگەر کچێکی تەمەن بیست وهەشت ساڵی دەرچووی کۆلێژی دەرمانسازی وەک (ژاڵە)ش بێت کە مانگی 12 ی 2016 لە کەرکوک بەدەستی باوکی کوژرا چونکە هاوسەرگیریی لەگەڵ ئەو کەسە کردوە کە پەسەندی باوکی نەبوە، هەرچەندە ئەو کەسە چەند جارێک چۆتە داوای (ژاڵە) و باوکی رەتیکردۆتەوە.  لە نوێترین روداوی هاوشێوەدا، (دەوران ئەحمەد)ی تەمەن 19 ساڵ کە دانیشتووی شارۆچكەی سۆران وخوێندكاری قۆناغی یەكەمی بەشی یاسا بوو لە زانكۆی سۆران، دوای ئەوەی لەم مانگەدا خۆی دەسوتێنێت، گیان لەدەستدەدات. بە وتەی ئەفسەری ئێشكگر، (دەوران) كوڕێكی خۆشویستووە، بەڵام كەسوكارەكەی لەسەر ئەو پەیوەندییە رەزامەندنەبون ودوو هەفتە بەر لە روداوەکە بە زۆر لە كەسێكی دیكەیان مارە كردووە. 

 میدیای کوردی نەیتوانیوە رۆڵی کاریگەر بگێڕێت لە دەرخستنی راستی کەیسەکانی توندوتیژی دژ بە ژنان وبەدواداچونی جددی وشەرمەزارکردنی.  بەڵکو هەندێک جار میدیا رۆڵی چەواشەکارانەی بینیوە.  بۆ نمونە، لە کەیسی (سەروین نۆبەدار)دا باوکی (سەروین) وەک قوربانی پیشاندرا.  لەکاتێکدا، باوکی تۆمەتبار بوو بە سوتاندنی کچەکەی لەسەر سوربونی بەدرێژەدان بە پەیوەندییەک بەمەبەستی هاوسەرگیریی لەگەڵ کەسێک کە پەسەندی باوکی نەبوە.  ئەگەر باوکیشی گڕی لە جەستەی سەروین بەرنەدابێت، ئەوە هەر فشارەکانی ئەو بوە لەسەر (سەروین) کە ناچار بە خۆسوتاندنی کردوە.

کەواتە سەرباری ئەو راستیەی کە دابونەریتە کۆمەڵایەتیەکان زاڵن و بونەتە پاساوی کوشتنی ژنان لەژێر پەردەی شەرەفدا، بەڵام دامودەزگاکانی تری وەک میدیا، حزب، یاسا، پەروەردە، پیاوانی ئاینی هەمو بەرپرسن لە رودان وچەندبارەبونەوەی ئەو کارەساتانەو بونیان بە دیاردە لە کۆمەڵگەی کوردیدا.
[email protected]