كتێبی بستێكی خاكی كوردستان بەهەمو دنیا ناگۆڕمەوە، پێكهاتوە لەكۆمەڵێك دیمانەو گفتوگۆ لەگەڵ د.كەمال مەزهەر، لەلایەن عەبدوڵا زەنگەنەوە ئامادەكراوە. لەم كتێبەدا د.كەمال جگەلەباسكردنی ژیانی خۆی، بۆچونی خۆی وەكو مێژونوسێك لەسەر چەندین روداوو كەسایەتی مێژوی نوێی عێراق‌و كوردستان دەردەبڕێت.

لەئاغجەلەرەوە بۆ مۆسكۆ
كەمال مەزهەر ئەحمەد لەڕۆژی (14/2/1937) لەناحیەی ئاغجەلەری سەر بەقەزای چەمچەماڵ لەدایكبوە، چونكە لەوكاتەدا باوكی لەوێ‌ فەرمانبەر بوە. پاشان دەچنە سلێمانی‌و قۆناغی ناوەندی‌و ئامادەیی لەو شارە تەواو دەكات. لەساڵی (1959) بەپلەی شەرەف خوێندنی لە(دارالمعلمین العالی) لەبەشی مێژوی زانكۆی بەغدا تەواوكردوە.

بۆ وەرگرتنی دكتۆرا لەمێژوو ئەدەب‌و زمانی كوردیدا، لەساڵی (1959)، لەگەڵ عیزەدین مستەفا رەسوڵ‌و مارف خەزنەدارو نەسرین فەخری، وەكو یەكەم دەستە رەوانەی یەكێتی سۆڤیەت دەكرێن. لەسەرەتادا د.كەمال بڕیاردەدات لەمێژوی كۆنی كورد بكۆڵێتەوە، بەڵام هەریەكە لەد.رەحیمی قازی‌و د.عەلی گەلاوێژ قەناعەتی پێدەهێنن بایەخ بەمێژوی نوێ‌‌و هاوچەرخ بدات، چونكە “زۆر شێوێندراوەو بۆ ئەوەی كوردەكە ئاگای لەخۆی بێت. من قەناعەتم بەقسەی ئەوان هێنا، بۆیە بابەتی مێژوی نوێ‌‌و هاوچەرخم هەڵبژارد‌و پەشیمان نیم لەو هەڵبژاردنە”.

لەساڵی (1963) دكتۆرای لەئامۆژگای رۆژهەڵاتناسی سەر بەئەكادیمیای زانستی سۆڤیەت وەرگرتوە، تێزی دكتۆراكەی بەناونیشانی “بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیی لەكوردستانی عێراق لەساڵانی 1918 – 1932″ بوە، دوای تاوتوێكردنی نامەكەی، ئامۆژگاكە ئەم بڕیارە فەرمییە دەردەكەن: ئێمە پێویستە لەبەر رۆشنایی ئەو بەڵگەنامەو ئەو راستیانەو ئەو لێكدانەوانەی نامەی كەمال مەزهەردا بەبیروبۆچونی رابردوی خۆمان دەرحەق بەڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیراندا پێداچونەوە بكەین”.

ساڵی (1969) دكتۆرای ناوكی لەهەمان دەزگا وەرگرتوە، تێزی دكتۆراكەی بەناونیشانی “بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیی لەكوردستانی عێراق لەساڵانی 1918 – 1958” بوە، لەدوای (11/ئازار/1970) لەبەشی مێژوی كۆلێجی ئەدەبیاتی زانكۆی بەغدا وەكو مامۆستا دامەزراوە، لەساڵی (1981) پلەی پرۆفیسۆری وەرگرتوە. خاوەنی دەیان كتێب‌و نوسراوی مێژویی‌و دیكۆمێنتە بەزمانەكانی (كوردی، عەرەبی، روسی، ئینگلیزی). سەرپەرشتی پتر لەسەد نامەی ماستەرو دكتۆرای كردوە. بەشداربوە لەتوێژینەوەی پتر لەسەدو پەنجا نامەی ماستەرو دكتۆراو لەبەشی هەرە زۆریاندا سەرۆكی لیژنەی توێژینەوەی ئەو نامانانە بوە. بەشداری دەیان كۆنگرەو كۆنفرانسی جیهانی كردوە. زمانەكانی كوردی‌و عەرەبی‌و ئینگلیزی‌و روسی‌و كەمێك فارسی دەزانێت.

سەرەتای نوسین‌و ئاشنابون بەماركسیەت
د.كەمال باس لەوەدەكات لە ساڵی (1953) یەكەم وتاری خۆی لەنەشرەیەكی سەر دیواری قوتابخانەدا بەناونیشانی “بمخوێنەوە”، بڵاوكردۆتەوە، لەوێدا “باسی ئەو مامۆستایانەم كردوە كە رێگەی دروستمان نیشان ئەدەن”. لەساڵی (1959) یەكەمین وتاری مێژویی بەناونیشانی (رۆڵی كورد لەمێژوی شارستانێتیدا)‌و (سەرنجێكی مێژویی لەسەر زمانەكەمان) لەگۆڤاری بڵێسەدا بڵاوكردۆتەوە.

لەبارەی ئەوەی چۆن عاشقی مێژو بوە؟ دەڵێت: لەقۆناغی ناوەندی مامۆستا (حەمەڕەش) خەڵكی كۆیە بو خوالێی خۆش بێ‌، وانەی مێژوی پێ‌ ئەوتینەوە، وایلێكردم مێژوم لەلا خۆشەویست بێت”.

د. كەمال لەهەڕەتی لاوییدا دەبێتە ماركسی، لەوبارەیەوە دەڵێت: من بۆ خۆم تاڕادەیەك لەماركسیزم- لینینیزم گەیشتوم، چونكە سەرەتای رێگەی خەباتم، ماركسیزمم هەڵبژارد. پێش ئەوەی شۆڕشی چواردەی گەلاوێژ بقەومێت بوم بەئەندام لەپارتی كۆمۆنیستی عێراق، لەوە پەشیمان نیم‌و بەشانازییەوە باسی دەكەم. بەڵام لەدواییدا لەپاش سێ‌ چوار ساڵ دەركرام.

د. كەمال‌و هاوتەمەكانی بەجۆرێك عاشقی رێبازی ماركسیەت بون، لە(1953) كە ستالین دەمرێت، لەنزیك قوتابخانەكەیان لەگردی شێخ محێدین لەسلێمانی “هەمو قوتابیە پێشكەوتنخوازەكان لەوێ‌ كۆبوینەوە‌و بۆ كۆچی دوایی ستالین ماتەمینیمان گرت”.

لەگەڵ ئاشبەتاڵ بوم
یەكێكی تر لەوێستگەكانی ژیانی د.كەمال، پەیوەندیكردنە بە شۆڕشی ئەیلولەوە، لەوبارەیەوە دەڵێت: چۆن شانازی بە بەرهەمەكانم‌و كتێبەكانم دەكەم، بەهەمان شێوە شانازی بەوەدەكەم كە چومە پاڵ شۆڕش‌و لەڕیزەكانی شۆڕش بوم”.

هەرچەندە زۆر كەس كۆتایی شۆڕشەكە بە”نسكۆ” یاخود “ئاشبەتاڵ” ناودەبەن، بەڵام مەزهەر دەڵێت “من نسكۆی پێناڵێم، چونكە ئێمە هەمو خەریكی خۆ ئامادەكردن بوین لەسەر خەبات. بەڵام دوایی كە زانیمان ئەمەریكاو ئینگلیز‌و ئیسرائیل‌و شای ئێران هەر هەمویان دژمانن، ئەو وەختە شۆڕش ناچاربو پشو بدات، ئەگەر وای نەكردبایە دە هەزار كەس دەكوژران، شا سەد هەزار كەسی بارمتە لابو، لەگەمەی شا نەگەیشتن ئەگەر مەلا مستەفا بوبایە هۆی كوشتنی دە هەزار كەس ئەوساكە دەمانگوت: دەبوایە دەستی لەچەك هەڵبگرتایە”.

بەریتانیاو دەوڵەتی كوردی
د. كەمال دو نامەی دكتۆرای لەسەر مێژوی كورد لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا هێناوە، دیارترین روداوەكانی ئەوكاتەش شۆڕشی شێخ مەحمودو دروستكردنی دەوڵەتی عێراقن. بەبۆچونی ناوبراو بەریتانیا لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەت بوە بۆ كورد، بەڵام سەركەوتنی كەمال ئەتاتورك بوەتە رێگر.

لەوبارەیەوە دەڵێت”لەسەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانی لەپاڵ ئەوەی كورد خەباتی خۆی هەبوە، بەریتانیاش ئەجێندای دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی هەبوە، بۆیە سێ‌ بڕگەی پەیمانی سیڤەر بۆ پرسی كورد دانرابو، بەڵام نەگبەتی كورد بو مستەفا كەمال سەركەوت، ئەگینا دەتوانرا لەوكاتەدا دەوڵەتی كوردی دابمەزرایە… ئێمە زۆرجار دروستنەبونی دەوڵەتی كوردی دەخەینە ئەستۆی ئینگلیزەوە، نەخێر ئەگەر بەدەست یان ئارەزوی ئینگلیز بوایە دەوڵەتی كوردی دروست دەبو”.

یەكێك لەو كەسە ئینگلیزانەی كە د.كەمال بەدۆستی كورد ناوی دەبات میجەر نۆێیڵە، بۆیە دەڵێت: مستەفا كەمال ئەتاتورك تاكو مرد لەهەمو دنیا زیاتر رقی لەمیجەر نۆێیڵ بو، هەر لەبەرئەوەی نۆێیڵ دڵسۆزی نەتەوەی كورد بوە”.

یاداشتەكانی شێخ مەحمود‌و بارزانی
یەكێك لەو رەخنانەی لەسەركردەكانی كورد دەگیرێت ئەوەیە كە یاداشتەكانی خۆیان نەنوسیوەتەوە، لەبارەی شێخ مەحمودەوە، د.كەمال رەخنە لەخێزانەكەی‌و كەسە نزیكەكانی دەگرێت كە یاداشتەكانیان نەنوسیوەتەوە، بەو پێیەی شێخ مەحمود ساڵانی كۆتایی تەمەنی لەگوندی داریكەلی بەڕێكردوە، بۆیە دەڵێت: خەڵكی پێشكەوتوخواز، نیشتیمانپەروەری رەسەن، كوردی رەسەن لەداریكەلی لای شێخ مەحمود بون، ئێ‌ دانیشتبون شەوو رۆژ هەر قاوەتان خواردۆتەوە یان تەسبیحتان بەدەستەوە بو، دانیشتبونایە لەلای شێخ مەحمود هەر پرسیارتان لێ‌ كردبایەو وەڵامەكانتان نوسیبایەو ئەوەتان كردبوبایە دیاری بۆ كتێبخانەی كوردی.

لەبارەی نوسینەوەی یاداشتەكانی مەلای مستەفای بارزانییەوە، ئەم بەسەرهاتە دەگێڕێتەوە: بیرم دێت كە لەشۆڕش بوین، خوالێخۆشبو دارا تۆفیق كە ئەندامی لیژنەی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان بو، ئەو رۆژگارە پەیوەندیمان زۆر بەهێزبو، سەبارەت بەنوسینەوەی بیرەوەرییەكانی خوالێخۆشبو بارزانی داوایلێكردم‌و وتی: پێشنیارێكی وامان كردوە كە بارزانی بیرەوەرییەكانی خۆی بنوسێتەوە، ئەو بۆ تۆی بگێڕێتەوەو تۆش ئەو بیرەوەرییانە تۆمار بكەیت. زۆر زۆرم پێ‌ خۆش بو، تەنانەت لەگەڵ برای خۆشەویستم جەلالی عومەری سام ئاغادا رێكەوتم كە ئەویشم لەگەڵ بێت، بەڵام بەختی رەشی كورد شۆڕش نوشستی هێناو ئەو پڕۆژەیە سەری نەگرت. لەدواییدا چەند جارێك وتومەو دەیڵێمەوە، خۆزگە لەگەڵیدا بڕۆیشتبایەم بۆ ئەمریكاو ئەو بیرەوەرییانەم بنوسیایەتەوە.

سێ‌ كەسایەتی لەترازوی مەزهەردا
لەچوارچێوەی دیمانەكانیدا، د.كەمال بۆچونی خۆی لەسەر چەندین كەسایەتی‌و سیاسەتكاری كوردی‌و عێراقی خستۆتەڕو. لەبارەی جەلال تاڵەبانییەوە، دەڵێت: مام جەلال تاڕادەیەكی زۆر پیاوێكی ماركسیەو زۆر بەباشی لەماركسیزم – لینینزم گەیشتوە، بڕوای بەبرایەتی گەلانە، پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ بەشێك لەسەركردەكانی شۆڕشی فەلەستینی هەبو.

سەبارەت بە نەوشیروان مستەفاش دەڵێت: مامۆستا نەوشیروان مستەفا پیاوێكی زیرەك‌و وردە، نامەوێت گومان بكەم لە هیچ دڵسۆزییەكی ئەو، بەڵام حەزدەكات هەمو شتێك بەجارێك بێ‌ كەم‌و كورتی بێت، ئەو زیاتر ئاگاداری نهێنیەكانەو من ئاگادار نیم، ئەو شتانەی دەیانڵێم سەرنجی تایبەتی خۆمن.

دەربارەی عەبدولسەلام عارف، دەڵێت: لە یاداشتی د.نازم كە توركمانەو لەحەرەس جمهوری مرافقی عەبدولسەلام بو یاداشتەكەی بۆ هێنام تاپێشەكی بۆ بنوسم، كە خوێندمەوە زانیم عارف پیاوێكی خراپ نەبو، بەڵام نەدەبو بكرابایە تەنانەت بەئامر حامیەش، بەڵكو دەبوایە سەرۆكی جەمعیەیەكی خەیریی سونی مەزهەب بێت.

د. کەمال مەزهەر و سەددام حسێن

سەدام حسێن: زیرەك بو، عەمیل نەبو
سەدام حسێن ئەو پیاوەی لە(1979 – 2003) سەرۆكی عێراق بو، د.كەمال لەچەند شوێنێكدا ناوی دەهێنێت‌و سەرنجی خۆی لەبارەیەوە دەڵێت: زۆر كەس ئەوانەی كە دوژمنی رژێمی سەدام حسێن بون، دەیانگوت سەدام داردەست‌و كرێگرتەی ئەمەریكایە، من خۆم لەو بڕوایەدام سەدام پیاوی كەس نەبوە‌و پیاوی نەفس‌و عوقدەی خۆی بوە، بەڵام ئەمەریكییەكان زۆر بەزیرەكانە لە بەرژەوەندی خۆیان دەیانجوڵاند، چو لەگەڵ ئێراندا هەشت ساڵی رەبەق شەڕی كرد، ئەو شەڕە لەبەرژەوەندی ئەوان بو.

د.كەمال بەگەڕانەوە بۆ روداوێكی مێژویی، سەدام بەپیاوێكی زیرەك ناودەبات، باسەكەش بەم جۆرەیە: مەندوبی سامی بەریتانیا لەنامەیەكدا بۆ مەلیك فەیسەڵی یەكەم دەڵێ‌: تكات لێدەكەم چۆن پاشای بەریتانیا لەگەڵ سكۆتلەندییەكان رەفتار دەكات، تۆ ئاوا رەفتار لەگەڵ كوردا بكە، هەمو ساڵێك سێ‌ مانگەی هاوین پایتەخەكەت بگوێزەرەوە بۆ هەولێرو هەولێر بكە پایتەختی دوەمی دەوڵەتەكەت، تۆ جلی كوردی لەبەربكە چۆن خاوەنشكۆی بەریتانی جلی سكۆتلەندییەكانی لەبەرئەكرد. پێموایە سەدام زۆر زیرەك بو، پێموایە ئەو بەڵگەنامەیەی دیوە، ئەگینا لەخۆڕا نییە جلی كوردی لەبەركردو وتی هەولێر دەكەمە پایتەختی دوەمی عێراق.

ماكیاڤیلیم بۆ كورد نوسیوە
یەكێك لەكتێبەكانی د.كەمال بەناونیشانی ماكیاڤیلی‌و ماكیاڤیلیزمە، لەبارەی ئەو كتێبەوە ئەم بەسەرهاتە دەگێڕێتەوە: كتێبەكەی ماكیاڤیلیم بەعەرەبی نوسیوەو بەڕێز حوسێن عارف وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، كە بڵاوكرایەوە برادەرێكی عەرەبم هەیە پیاوێكی پێشكەوتوخوازی سەر بەشیوعییەكان بو، زۆری دەخواردەوە، رۆژێكیان دوای دەرچونی كتێبەكەم لەباب شەرجی بینیم‌و گوتی: من بەباشی لەتۆ گەییوم، تۆ بەناوی ماكیاڤیلیەوە ئەوەت بڵاوكردۆتەوە، بەڵام موخاتەبەی رەهبەرانی كورد دەكەی‌و دەڵێی دەرس لەماكیاڤیلی وەرگرن. وتم دەخیلتم ئەو قسەیەت لای من كرد زۆر راست دەكەی، بەڵام لای كەسێكی دیكە نەیكەی. هەمو رەهبەرو روناكبیرێكی كورد دەبێ‌ بەقوڵی میری ماكیاڤیلی بخوێنێتەوە، بەتایبەتی بۆ ئەمڕۆمان ئەوە زۆرباشە.

كتێبی كەركوك لەنێوان سێ‌ سەركردەدا
د. كەمال ئاماژە بەوەدەكات زۆر شانازی بەكتێبی (كركوك‌و توابعها: حكم التأریخ والچمیر) دەكات، چیرۆكی نوسینی ئەم كتێبەشی بەم جۆرەیە: لە ساڵی (1992) بەڕێزان جەلال تاڵەبانی‌و مەسعود بارزانیم ئاگاداركرد كە كارێكی وام بەدەستەوەیە، مام جەلال وەڵامی داومەتەوە، نامەكەی بەرواری (18/3/1992)ە. ئینجا دەستم بەنوسینی كرد. لەنامەكەیدا زۆر پشتگیریم دەكات‌و دەڵێت: كە كتێبەكە دەرچو هەوڵدەدەین وەریبگێڕین بۆ سەر هەمو زمانە زیندوەكانی دونیا.

د.كەمال هەر بەشێكی كتێبەكەی تەواودەكات لەڕێگەی م.عەبدوڵای حەسەنزادەو محەمەدی حەسەنپورەوە لە بەغداوە دەینێرێت بۆ كوردستان، كاتێك دەزگا هەواڵگرییەكانی بەعس بەباسی ئەم كتێبە دەزانن د.كەمال بانگ دەكەن‌و بڕیاری نەفیكردنی دەدەن، بەڵام ناوبراو دەڵێت “سەدام رەفزی كردبو”.

دوای دەرچونی كتێبەكەش، رۆژێك د.كەمال‌و فوئاد عارف دەچنە لای مەسعود بارزانی، ئەویش پێیاندەڵێت: ئەو كتێبە باشترین دیارییە كە بۆت هێناوم، بۆ ئەوەی كە هەر رۆژنامەنوسێك‌و هەر كاربەدەستێكی رۆژئاوایی بێتەلام، ئەو كتێبەیان بدەمێ‌.

سەبارەت بەچاپكردنەوەی كتێبەكانی، د.كەمال دەڵێت: رێگەدەدەم هەر كتێبێكم چاپ بكرێتەوەو یەك پولم ناوێ‌، بەڵام یەك مەرجم هەیە ئەوەیە گرانی نەفرۆشن‌و بێ‌ هەڵەی چاپ بێت كە ئەوە زۆر بەلامەوە گرنگە، بڕوا بكە هیچ وتارێكی خۆم نەك كتێب نەبوە كە سێ‌ كەڕەت بەدەستی خۆم هەڵەچنی نەكەم، دوای ئەوە ئیمزام كردوە ئینجا رێگەم داوە بڵاوبكرێتەوە.

نەگبەتی جوگرافیاو نەوەی میدیاو كەیخەسرەو
دوای زیاتر لەنیو سەدە خوێندنەوەو نوسین‌و لێكدانەوەی مێژوی كورد، د.كەمال دەڵێت: پێموایە جوگرافیای كوردستان بو بەتەوقی نەگبەتی‌و چوە ملی كوردەوە، ئەگەر دەرفەتێك هەبوایە، شوێنێك هەبوایە، بۆ ئێمە هەر بەزۆر هەوڵدەدەین خۆمان بگەیەنینە دەریا، نەخشەی نەتەوەپەرستانی كورد دەمانگەیەنێتە سەر كەنداوی فارس، كە ئەوان هەر كەنداوی عەرەبی پێ‌ دەڵێن، لەولاشەوە دەمانگەیەنێتە سەر دەریای سپی ناوەڕاست، كە ئەمە وانییە، ئێمە جوگرافیا بو بەتەوقی نەگبەتی‌و هاتە گەردنمانەوە.

دواجار د.كەمال هەڵەیەكی مێژویی راستدەكاتەوە، دەڵێت: یەكێك لەهەڵە گەورەكانی خۆمان كە تەنانەت لەناو خوێندەواری دەستەبژێری كورددا باوەو شانازی پێوە دەكەین، جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە كەوا ئێمەی رۆڵەی میدیاو كەیخەسرەوین، بەوە زوڵمێكی زۆر لە مێژوی نەتەوەی كورد دەكەین، چونكە میدییەكان دەوری دوەمیان هەیە لەدروستبونی نەتەوەی كورد، گەلانی زاگرۆس‌و گەلانی ناوچەكە خۆی لۆلۆو گۆتی‌و سۆباری كە گەلانی ناوچە بون‌و لەهیچ شوێنێك بۆی نەهاتبون دەوری سەرەكیان لە دروستبونی نەتەوەی كورددا هەیە.