شوێنی جوگرافیایی کوردستان و هاوسنووری لەگەڵ وڵاتێکی وەک ئێران، تورکیا و نزیکی لە ئەفغانستان، کە هەر سێ وڵات لە دنیادا بەناوبانگن لە بەرهەم هێنانی مادە هۆشبەرەکان و لە سەر ئاستی ناوچەکە و دنیادا ئەفغانی و ئێرانییەکان بە رێژەیکی زۆر بەکارهێنەری ماددە هۆشبەرەکانن، کە لە ئەنجامدا بوونی هاوسێی لەو جۆرە بۆ کوردستان مەترسی زیاتر دروست کردوە لە هاوردەکرنی ماددە هۆشبەرەکان بۆ نێو وڵات و تەشەنە کردنی ئەو  دیاردەیە. 

ئەفغانستان، گەورەترین بەرهەمهێنەری مادەی هۆشبەری "ئەفیون"ە. سەرچاوەی سەرەکیی بەرهەمهێنەری ئەو مادەیەیە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە ٧% بەکارهێنەری ئەو مادەیە ئەفغانییەکانن. بەکارهێنانی مادەی هۆشبەر ساڵ دوای ساڵ لە ئەفغانستان لە زیاد بووندایە. بەکارهێنەرانی مادەی هۆشبەر لە ساڵی ٢٠٠٨دا ١٥٠٠٠٠کەس بوو. لە ساڵی ٢٠٠٩دا بوو بە ٢٠٠٠٠٠٠- ٢٥٠٠٠٠٠ کەس. لە سەر ئاستی جیهاندا  ئەفغانستان لە ٩٢% مادەی هۆشبەری هیرۆین بەرهەم دەهێنێت. 

ئێرانییەکان، مێژووەیەکی دوورو درێژیان هەیە لە بەکارهێنانی مادە هۆشبەرەکان. زۆربەی شارەزاییانی ئەو  بوارە کە لێکۆڵینەوە و خوێندەوەیان ئەنجامداوە پێیان وایە کە گەورەترین رێژەی بەکارهێنەرانی مادەی هۆشبەری هێرۆین لە ئێراندایە. لە ساڵی ٢٠٠٦دا سەرژمێریەک ئەنجامدرا، دەرکەوت کە لە کۆی ژمارەی خەڵکی بالق لە سەدا هەشت خوگرن بە مادەی هۆشبەر. لە ساڵی ٢٠٠٩دا دەرکەوت کە ساڵانە ١٣٠هەزار کەسی تازە خودەگرن بە مادەی هۆشبەر. بەڵگەی زۆر هەنە کە دەیسەلمێنن و بە گوێرەی ڕاپۆرتی ساڵانەی ریکخراوی  

 United Nations Office on Drugs and Crime

لە ساڵی ٢٠١٢دا ٢٥% بەکارهێنەرانی مادەی هێرۆین لە سەر ئاستی جیهاندا لە ئێران بووە. هەمان ڕاپۆرت ئاماژە بەوە دەکات کە لە ساڵی ٢٠١٤دا رێژەی بەکارهێنەرانی مادەی هۆشبەری ئەفیۆن لە سەر ئاستی جیهاندا ٧٤% ی لە ئێران بووە. لە کۆی ژمارەی زیندانیانی ئێران کە ١٧٠٠٠٠ زیندانییە، ٦٨٠٠٠زیندانی قاچاغچی مادە هۆشبەرەکانن. 

 سنووری ئێران لە رۆژهەڵاتەوە بە درێژایی٩٣٦کیلۆمەتر بەستراوە بە ئەفغانستان، بە درێژایی ٩٣٦کیلۆمەتر بەستراوە بە پاکستان. درێژایی ئەو سنوورانە بۆتە هۆکارێکی گرنگ کەقاچاغچییە ئەفغانییەکان توانیویانە چەند خاڵێکی سەڕەکیی لە سەر سنووری ئەفغانستان بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بە ئاسانی بچنە نێو ئێران. بەناوبانگترین خاڵەکانی کە مادە هۆشبەرەکانی پیادا دەرباز دەکرێت لە سەر سنووری ئەفغانستان و ئیران بریتین لە خاڵی خورەسان، بلوجستان، هۆرمزخان لەم خاڵەیاندا مادە هۆشبەرەکان دەنێردرێن بۆ بەندەر عەباس، دوبەی لەوێوە بۆ ئەوروپا.

Global potential opium production, 1980-2009

گۆڕینی بارودۆخی سیاسیی، جەنگ و ململانیی، نەبوونی ئاسایش و ترس، خراپی باری ئابووریی و سەقامگیر نەبوونی دەسەڵاتی سیاسیی و نەبوونی سیستەمیی سیاسیی گونجاو کاردانەوەی راستەوخۆیان هەیە لە بوونی کوردستان بە ترافیکی مادە هۆشبەرەکان و زیاتر گەشەکردنی بە تایبەتی لەو ساڵانەی دوایدا.

دوای روخانی سەدام لە لایەن ئەمریکا، هەڵوەشاندنەوەی سوپایی عیراقیی، نەمانی هێزی سەربازیی بە درێژایی سنووری نێوان عیراق و ئێران، دامەزراندنی دەسەڵاتی سیاسیی بێ توانا لە عیراق بە پشتیوانی ئەمریکا. لاوازی حکومەتی هەرێم  لە رووی ئیدارەی سەربازیی و سیاسیی. نەبوونی دەسەڵاتێکی سیاسیی سەربازیی کارا و خاڵی پشکنین لە سەر سنوورەکانی رۆژهەڵات و باشووری کوردستان. دامەزراندنی هێزی دڕنەدەی توندڕەو لە ناوچەکەدا، کردنی کوردستان بە مەیدانی گەشەپێدانی ئەو جۆرە رێکخراوانە لە لایەن تورکیاو هاندانیان بۆ کاوڵکردنی زیاتری کوردستان لە سنووری رۆژئاوا، باکور و باشووری کوردستان.  تەشەنە کردنی گەندەڵی ئیداریی و دەست تێکەڵاوکردنی فەرمانبەرانی حکومیی لە عیراق، ئێران، تورکیا و هەرێم لەگەڵ قاچاغچیانی  مادە هۆشبەرەکان. تەشەنە کردنی بێ کاری، بوونی بۆشایی سیاسیی، فیکریی و پەروەردەیی لە نێو کۆمەڵگایی کوردیی بە تایبەتی لە نێو گەنجاندا. رێگە خۆشکردنی  دەسەڵاتدارانی ئێران، تورکیا و عیراق بۆ تەشەنە کردنی مادە هۆشبەرەکان لە کوردستاندا. ئەم خاڵانە بوونەتە هۆکاری سەڕەکیی تەشەنە کردنی مادە هۆشبەرەکان لە نێو کۆمەڵگای کوردیی و بوونی کوردستان بە ترافیکی مادە هۆشبەرەکان لەو ساڵانەی دوایدا.  

لە دوای ساڵی  ٢٠٠٣وە  باشووری عیراق بوو بە رێگەیەکی ئاسان بۆ قاچاغچییانی ماددە هۆشبەرەکان بە تایبەتی شاری بەسرە لە باشووری عیراق.  بوونی شوێنەواری ئاینی لە شاری نەجەف و کەربەلا، هاتنی خەڵکێکی زۆر لە سنووری ئێران بەمەبەستی زیارەتکردنی مەرقەدی ئیمام عەلی، حەسەن و حوسێن بۆ ئەو  دوو شارە، دوای روخانی سەدام رێژەکەی زیادی کردوە و  دەزگای ئەمنی و لێکۆڵینیەوەی عیراقی ئێجگار لاواز بوو کە نەیتوانیوە تا ئێستا کۆنتڕۆلی هەبێت بەسەر ئەو حەشامەتە گەورەیەی کە روو لە شاری نەجەف و کەربەلا دەکەن. لە ئەنجامدا قاچاغچیانی مادە هۆشبەرەکان ئەو رێگەیەیان بەکارهێناوە بۆ هەناردە کردنی مادە هۆشبەرەکان بۆ نێو  ئەو دوو شارە و لەوێوەوە بۆ کوردستان.

ئەوروپا، بازارێکی گەرمی ساغکردنەوەی ماددە هۆشبەرەکانە، ئەو کەسانەی لە ئەوروپادا کە خویان گرتووە بەو مادانە پارەی زۆر دەدەن بۆ کڕینی ئەو مادانە لەدەرئەنجامی ئەوەدا قاچاغچییەکان هەوڵدەدەن کاڵاکانیان بگەیەنن بە ئەوروپا بە مەبەستی دەستکەوتی پارەی زیاتر.  باشوور، رۆژهەڵات و باکوری  کوردستان کە سنووری بە تورکیاوە بەندە، ئەو دەڤەرە خاڵێکی گرنگە بۆ دەربازکردنی  مادە هۆشبەرەکانی ئەفغانستان و ئێران بۆ نێو تورکیا لەوێوەشەوە گەیاندنیان بۆ ئەوروپا. لە ناوچەکانی رۆژئاوا و باکوری ئێران قاچاخچی و مافیایی ئازەریی و کورد کۆنتڕۆڵی قاچاخچیەتی کردن بە مادە هۆشبەرەکانیان کردوە. گومانی تێدا نییە کە لە نێو کورددا مافیاو قاچاخچی بە ماددە هۆشبەرەکان روو لە زیاد بوونە لەو ساڵانەی دواییدا بە تایبەتی کە سنوورەکانی کوردستان لە لایەن حکومەتی هەرێم نەتوانراوە پارێزگاری لێ بکرێت، ئەو مەسەلەیەش جێگە سەرنجی لێپراسراوانی هەرێم نەبووە و ئەوەندە گرنگی پێنەدراوە، کە لە ئەنجامدا بۆتە هۆکاری ئاسان کردنی ئەو رێگایە بۆ قاچاچییەکانی مادە هۆشبەرەکان.  

کوردستان وڵاتێکی هەژاری ژێر دەستە، بە شێوەیەکی گشتی کورد خاوەن پارە، سەرماییەی گەورە نییە و خاوەن بازاری کارا نییە کە بازرگانانی مادە هۆشبەرەکان بتوانن پارەیەکی باشیان دەست بکەوێت بۆ ساغکردنەوەی کاڵاکانیان، بەو هۆیەوە بازرگانانی ماددە هۆشبەرەکان لە سەر ئاستی هاووڵاتیاندا ئەوەندە مەترسی نییە لە سەر کوردستان بە حوکمی ئەوەی کە بازرگانانی مادە هۆشبەرەکان زیاتر لە بازاری گەرم دەگەرێن بۆ ساغکردنەوەی ئەو جۆرە کاڵایە وە زیاتر لە وڵاتانی سەرمایەداری دەتوانن قازانجی زۆرتر بەدەست بهێنن، کە لە ئەنجامدا بازرگانە گەوەرەکانی ماددە هۆشبەرەکان لە  دنیادا هەوڵدەدەن کاڵاکانیان بگەیەنن بە ئەوروپا، ئەمریکا و چین.  

یەکەم:
بازرگانی کردن بە ماددە هۆشبەرەکان لە ئاست سەڕۆکی وڵاتانی دراوسێ  کە لە دوژمنایەتیکردنی میللەتی کوردن، دارشتنی ستراتیژیەتی بڵاوکردنەوەی ماددەی هۆشبەر لە نێو نەتەوەیی کورد بە بەرنامە و پلان بە مەبەستی لێدانی شکۆی نەتەوەیی نەک بە مەبەستی پەیدا کردنی پارە.  رێگرتن لەو جۆرە پلانە گەلێک ئەستمە بۆ میللەتی کورد بە هۆی ئەوەی ئەوانەی یاسا، دەستور دەسەڵاتی سەربازیی و سیاسییان لە ژێر دەستە دارودەستە دروست دەکەن و شەرعیەتی بازرگانی کردنیان پێدەدەن بۆ پەڕاندنەوەی ئەو ماددەنە بۆ نێو کوردستان بە بێ ئەوەی هیچ لەمپەرێکی یاسایی، سەربازیی هەبێت لە پێش بازرگانەکان هەر وەک چۆن بریتانیا بەرامبەر بە چینییەکان ئەنجامیاندا لە مێژوودا. 

دووەم:
تەشەنە کردنی گەندەڵی لە دامودەزگا حوکمییەکان،  وڵاکردنی سنوورەکان بۆ دەزگایی هەواڵگریی میت و ئیتیلاعات، رێگری نەکردنیان بۆ ئەنجامدانی پلانەکانیان لە وڵات کە بڵاوکردنەوەی ماددەی هۆشبەر لە نێو نەتەوەی کورددا بە دڵنیایەوە یەکێکە لە پیلانەکانیان و بەرنامەی بۆ دارێژراوە. بوونی کوردستان بە ترافیکی ماددە هۆشبەرەکان، پێمان دەڵێت ئەگەری بوونی دەستی دەسەڵاتدارانی سیاسیی هەیە لە هەرێم  لە نێو دامودەزگا حکومییەکان لە ئاستێکی بەرز  لە پێناو دەستکەوتی مادی وەکو پارە!  لە بەرابەر  کار ئاسانی کردن بۆ قاچاغچیانی مادەی هۆشبەرەکان و تێپەڕانددن و پەڕاندنەوەیان لە سنوورەکان.

لە مێژوودا هاتووە کە ماددەی هۆشبەر لە جەنگدا بەکارهاتوە و  دراوە بە سەرباز و شەڕکەر بە مەبەستی سڕ کردنی ئەو بەشە لە  مێشکیاندا کە کۆنتڕۆڵی هەست کردن بە ترس و هیلاک بوون دەکات. نازییەکان لە ساڵی ١٩٣٩داهەستان بە تاقیکردنەوەی مادەی هۆشبەری میتامفیتامین و دایان بە هەندێک لە سەربازەکانیان دواتر پرسیاریان لە سەربازەکان کردبوو کە ئایا ئەو مادەیە چ جۆرە کارێگەرییەکی هەبووە لە سەریان؟ سەربازەکان گوتبوویان دوای خواردنی ئەو مادەیە توانایان لە شەڕکردن زیاتر بووە، بۆ چەند رۆژێک توانیویانە بجەنگن بەبێ ئەوەی هەست بە ماندوو بوون بکەن. دوای ئەو تاقیکردنەوەیە لە ساڵی ١٩٤٠دا ئەڵمانیا ٣٥میلیۆن حەب لە مادە هۆشبەرەکانی کۆکاین، میتامفیتامین بە سەر سوپای خۆیدا دابەشکرد پێش هێرش کردنە سەر فرەنسا. ئەو جۆرە ئەزمونە لە مێژوودا بۆ ئیمرۆ بووە بە  جێگە سەرنجی گەلێک لە رێکخراویی سیاسیی و وڵاتان، بەڵگەی زۆر هەیە کە بەکارهێنانی مادەی هۆشبەرەکان بۆ هەمان مەبەست بەکارهاتووە لە جەنگ و ململانێ سەربازییەکاندا. 

مەترسی ماددە هۆشبەرەکان بۆ میللەتی کورد تەنیا لەوەدا نییە کە لە نێو کۆمەڵگایی کورد بڵاوبێتەوە یان تەنیا سوودی ئابووریی هەبێت بۆ دوژمنەکانی، بەڵکو مەترسی ئەوەش هەیە کە دوژمنەکانی میللەتی کورد ئەو مادەییە بەکاربهێنن و بیدەن بە شەڕکەر و سەربازەکانییان کاتێک دژ بە میللەتی کورد دەجەنگن، بەڵگەی زۆر هەیە دەیسەلمێنێت کە داعش یەکێکە لەو رێکخراوانەی کە دەستی کردوە بە بەرهەم هێنانی مادەی هۆشبەری "کبتاجون" بۆ فرۆشتن و دانی بە شەڕکەرەکانی بە تایبەتی کاتێک لە بەرەکانی شەڕ بوونە، پێش قرتاندنی سەری دیلەکانیان و خۆتەقاندنەوەیان.

دەرئەنجام،

ماددە هۆشبەرەکان چەکێکی کوشندەیە کە دوژمنانی کورد بەرنامە و پلانی دارێژراویان هەیە بۆ بەکارهێنانی دژ بە نەتەوەیی کورد لە هەموو ئاستەکاندا، بە بڵاوکردنەوەی لە نێو خەڵکدا بە تایبەتی لە نیو گەنجاندا و لە جەنگدا. 

تەشەنە کردنی ماددە هۆشبەرەکان بووە بە دیاردە لە کوردستان کە مەترسەیەکی مەزنی دروستکردوە بۆ میللەتەکەمان و وڵاتەکەمان، بەڵام ئەو مەترسیە زۆر بەکەمی جێگەی بایەخپێدانی دەسەڵاتدارانی سیاسیی هەرێمن, لە ئاسات خەڵکی ڕۆشەنبیر و خاوەن قەڵەمیش نەبۆتە بابەتێکی گەرم.  لێپرسراوەیی تەشەنە کردنی  دیاردەیی مادەهۆشبەرەکان لە کوردستان بە پلەی یەکەم لە ئەستوی دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم و حزبە دەستڕۆیشتووەکانی باشوورە.

http://247wallst.com/economy/2014/05/30/u-k-adds-illegal-drug-sales-and-prostitution-to- 

/Decline and Fall of Imperial China, A history Wiz Exhibit

Empire: How Britain made the modern world, by Niall Ferguson

http://247wallst.com/economy/2014/05/30/u-k-adds-illegal-drug-sales-and-prostitution-to-