میهرداد.ر.ئیزەدى، تاماوەیەکى نزیکیش مامۆستاى مێژو و زمانە رۆژهەڵاتییەکانى زانکۆى هارڤارد بووە.

نووسەر لیسانسى لەزانستى سیاسى و جوگرافیدا هەیە.

بڕوانامەى ماجستێرى لەگۆڕانکارى و رووداوە نێو نەتەوەییەکان و جوگرافیاى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا هەیە.

بڕوانامەى دکتۆراشى لەزانکۆى کۆڵۆمبیا دەرحەق بەتێزەکانى سەبارەت بەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست پآ بەخشراوە.

لەکۆنگرێسى ئەمریکیدا سەبارەت بەمەسەلەى کورد، دوو جار بانگهێشت کراوەو گوآ لەڕاوبۆچوونەکانى گیراوە.

بابەت و وتارێکى زۆرى لەم دوو رۆژنامەیەدا بڵاوکردۆتەوە:

Kurdish Times ، Middle East Journal

ئەم کتێبەى ئامادەیە بۆ چاپ بەناوى:

A basic of the land and people of Kurdistan

حەوت سەد ساڵ"پ.ز" میدییەکان دەسەڵاتێکى بەرفراوانیان لەناوچەى کوردستان هەبووەو لەساڵى حەوت سەدو بیست و حەوتى"پ.ز"دا دەوڵەتى خۆیان دامەزراندووەو دیارە شانبەشانى ئەمانیش میتانییەکان کەبەڕەگەز هیندۆئەوروپین لەرۆژئاواى کوردستانداو پاشانیش لەباکوورى کوردستاندا دەسەڵاتى خۆیان سەپاندووەو هەندێکیش لەشارەکانى ناوەڕاستى ئەنادۆڵى تورکیایان بەدەستەوەبووە، وەک "ئورفاو قەرەقامیش و ئادیامان، لەو دەمەشدا هیتییەکان لەناوچەى "عەنتاب"دا نیشتەجآ بوون. شایانى ئاماژە پێدانیشە کەدەرحەق بەمێژووى میدییەکان، بەپێى پێویست سەرچاوە و زانیارى تەواومان بەدەستەوە نییە.

یەکێک لەسەرچاوە گرنگەکان کەدەرحەق بەمیدییەکان نووسراوە، کتێبى"مێژووى موسا"یە و لەنووسینى: "کرۆنێ"یە، کتێبێکى بآ وێنەو دەگمەنە و ئاماژەى بۆ شێوازى هەڵبژاردنى میدییەکان کردووە: لەدەستنیان کردن و هەڵبژاردنى سەرۆک و سەرکردەکانیدا، لەکەش و هەوایەکى دیموکراسیانەدا.

یەکەمین سەرۆکى میدییەکان "دەیۆکیس یان دیاکۆ" بووە.. "دەیۆکیس" بۆ بەرپەرچدانەوەى هێرشە یەک لەدواىیەکەکانى ئاشوورییەکان، هەموو هێز و توانستە جۆراوجۆرەکانى ئەو دەمى دەسەڵاتدارانى کوردستانى لەچوارچێوەیەکى یەکانگیردا دژ بەئاشوورییەکان رێکخستووە.

بەڵام لەگەلڕ ئەوەشدا هەولڕ و تەقەللاى میدییەکان لەزنجیرە هێرشێکدا بۆ سەر ئاشوورییەکان، چ لەسەردەمى "دەیۆکیس"دا و چ لەسەردەمى "خشتاتریتا" بەتێکشکانى میدییەکان کۆتایى هات.

دواتر و لەساڵى"585-624" کەبەماوەى حوکمى "کەیاکسارێس" دەزانرێت و لەسەر دەستى ئەو شارى "هواخشتریتا-ئاراپاخا"، لەساڵى "615"ى"پ.ز"دا ئازادکراو پاشان شارى "ئادیابێنە-هەولێر"یان لەساڵى"614"ى"پ.ز" دا ئازادکرد. دواتریش هێرشیان کردە سەر پایتەختى ئاشوورییەکان"نینۆوا". میدییەکان دەوروبەرى نینۆوا-یان بەتەواویى تەوقداو ناوچەیەکیان لەو ناوەدا بۆ چاوەڕێکردنى سەربازەکانیان دروستکرد، لەئێستادا ئەو شوێنە بەگوندى "شەریفخان" ناسراوەو شوێنجێگەى هێرشى سەرەکى میدییەکانیش بۆ سەر 

"نینۆوا"، لە"تۆپزاوا"ى ئێستاى شارى هەولێرەوە بووە.

شادەمار و جێگەو شوێنە ستراتیژییەکانى ئاشوورییەکان"ئاشوور و کالهو و نینۆوا و شارۆکین و باڵاوات" بووە کەلەساڵى "612"ى"پ.ز" دا بەتەواویى کەوتە دەست میدییەکان. شایانى باسیشە ناوچەى"ئەلقۆشین"ى ئەو دەمى دەسەڵاتدارێتى و حوکمڕانێتى ئاشوورییەکان، لەئێستاشدا ماوەو بە"ئەلقۆش" ناو دەبرێت و بەوپێیەى لە"تەورات"یشدا ئاماژەى بۆکراوە، گوایە"ناعوم"ى پێغەمبەر لەو ناوچەیەدا سووتێنراوە.

نوێترین شێوازێک کەمیدییەکان لەو سەردەمەدا وەک تاکتیکێک لەجەنگدا بەکاریان هێناوە، شێواز و تاکتیکى پارتیزانى بووە، چ لەڕووى پێکهاتەى هێزەکانییەوە کەلەخەڵک پێکهاتبوو، چ لەڕووى هێرش و پەلاماردانیشەوە کەلەئێستاشدا ئەم جۆرە شێوازە پارتیزانانە لەپەلاماردانەکانى گەریلاکان-دا بۆ سەر دوژمنانى دەبینرێتەوە، ئەم راستییە مێژووییەش دەرحەق بەچەشن و شێوازى پارتیزانانەى میدییەکان لەجەنگدا لەساڵى"1958"دا لەلایەن "دیاکۆنۆف" لەباشوورى کوردستاندا دۆزرایەوە کەلەسەر" بەهى ستون"یان ستونى رەش نووسراوە.

ئاشکرایە کەسەدان سالڕ لەحوکمى ئاشوورییەکان و چەشنى ئەو فەرهودو راوڕووت و دەست بەسەراگرتنى تەواویى سەروەت و سامانى دەسەڵاتدارە جیاجیاکانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا کەپەیڕەوییان کردبوو، ئاشوورییەکان سەروەت و سامان و گەنجینەیەکى بآ وێنەیان لەدنیادا پێکەوە نابوو. هەموو ئەمانە کەوتنە دەست میدییەکان و بآ سآ و دوو، گشت ئەو دەستکەوتە بەبەهاو بەنرخانەیان گواستەوە بۆ پایتەختى ئەو دەمەیان کە"ئێکباتانا" بوو، لەئێستاشدا بە"هەمەدان" ناسراوە.

ئەم هەموو سەروەت و سامان و دەستکەوتە بآ وێنەیەى میدییەکان کەوەک راستییەک لەحەکایەت و سەرگوزەشتە هەمەجۆرەکاندا جێى خۆى کردۆتەوەو هەردەم باسى لێوەکراوەو لەئێستاشدا هیچى نەماوە.. گەرچى لەسەردەمى حوکمڕانى میدییەکاندا، بۆتە مایەى فراوانبوونى پایەى میلیتاریى میدییەکان و فاکتەرى سەرەکى ئیدامە پێدان و بەردەوامى هێرش و پەلاماردانە سەربازییەکانى ئەوان لەمیانى هەولڕ و تەقەللایاندا بۆ پاوانکردنى ناوچەى زیاتر و بەرفراوانکردنى بازنەو پانتاییەکانى دەسەڵاتیاندا.

لەو دەمەدا فیدراسیۆنى میدییەکان، سەرتاپاى ناوچەکانى کوردستانى لەخۆگرتبوو، لەساڵى 609ى "پ.ز" "ئوراتۆ"، لە"606"ى "پ.ز" "ئازەربیجان" و لە"601"ى "پ.ز" "دەرزەنە-دەرسیم" و لەساڵى "596" "پ.ز"یشدا "تاباڵا" کەوتە ژێر دەستى میدییەکان.

پانتایى دەسەڵات و حوکمڕانى میدییەکان لە"ماڵاتیا"ەوە تا رۆژهەڵاتى باشوورى "ئادیامان"و باکوورى نێوەڕاستى "تیلەهۆیوک"بووە.

میدییەکان بەردەوام بوون لەفراوانکردنى پانتاییەکانى دەسەڵاتیان و بەو مەبەستەش سەرووى رووبارى فوراتیان تێپەڕکردو بەرەو ناوچەکانى کوردە "زیلانییەکان" ملیان نا. بەحوکمى کشانەوەى هێزى سەربازى لیدییەکان، لەمیانى خۆدزینەوەو قورتاربوون لەشاڵاو و هێرشى میدییەکان، نێوەندێکى ڤالا بۆ کوردە زیلانییەکان دروست ببوو، هەر بۆیە زیلانییەکان بەشێوەیەکى گشتگیرو هەمئاهەنگ پێشوازییان لەمیدییەکان کردو دژ بە ئیمپراتۆریەتى "لیدییەکان" لەگەلڕ ئەواندا یەکیانگرت و لەساڵى "589"ى "پ.ز" شارى "کاپادۆکیا"...لەساڵى "585"ى "پ.ز" شارى پۆنتس و دواتریش شارى "قەیسەرى" ئازادکرا.

پاشان میدییەکان گەیشتنە کەنارو سنوورى خۆرهەڵاتى شارى ئەنقەرە، نزیک رووبارى "هەلیس" کەلەئێستادا "قزلڕ ئرماک"ى پێدەگوترێت، شایانى باسیشە کەسەرجەم ئەو ناوچانەى کەلەو دەمەدا هەبوون و پێشتر ناومان هێنان، ناوچەى کوردنشین بوون.

 لە 8ى مایسى "585"ى "پ.ز" لیدییەکان تەنها نیوەى ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتیان بەدەستەوە مابوو. بەناچارى و بۆ بەرگرتن لەشاڵاو و هێرشى میدییەکان، بڕیارنامەى ئاشتییان لەگەلڕ میدییەکان مۆرکرد بەو پێیەش ئەو ناوچانەى کەلەسەرەوە ئاماژەمان بۆ کرد، بووە بەشێک لەبەشەکانى دیکەى فیدراسیۆن-ى میدییەکان و وەک خەڵاتێک و پاداشتێکى رۆلڕ و کاریگەرى کوردە زیلانییەکان لەسەرکەوتنى میدییەکاندا، میدییەکان ئەو ناوچانەیان بۆ جێهێشتن.

زۆر بنەماڵە و هۆزى ئارى رەگەز دەچنەوە سەر بنەچەى "ساگرتیانەکان"و وەک ئاشکرایە چیاى "زاگرۆس" بەناوى ئەوانەوە ناونراوە. هەروەک لەکتێبى "کوردستانى عێراقى مۆدێرن" کەلەنووسینى"دیاکۆنۆف"ەو لەساڵى "1985"دا چاپکراوە، ئاماژەى بۆ کراوە. لەو دەمەداولەپاش زنجیرەیەکى درێژخایەنى کۆچ و رەو لەناوچەکانى نێوەڕاستى کوردستاندا بەتەواویى بڵاوبوونەتەوەو لەناوچەکانى پێشووى ژێر دەسەڵاتى ئاشوورییەکاندا گیرساونەتەوەو سەقامگیربوون.

هەندێک نموونەى ئەو شوێنانەش، ناوچەى "نەبى یونس"،"کۆرساباد"،"نەمرود"،"شەرقات"،"باڵاوات"،"ئادیابێنە"،"نینۆوا"یە لە ترۆپکى سەرکەوتن و دەسەڵاتدارێتى میدییەکاندا و لەساڵى "584"داو لەسەردەمى دوا دەسەڵاتدارى میدییەکاندا کەناوى "ئاستیاگێس- یان- ئازهى داهاک_زوحاک" بووە، لەپڕو لەناکاو لەپرۆسەیەکى پیلانى ئامێزى چنراو و کودەتایانەدا، "زوحاک" بەدەستى نەوەى خۆى کەبەڕەگەز نیوە فارس بووە، کوژراو نەوەى ناپاکى"زوحاک" کۆتایى بەحوکمى میدییەکان هێناو کاروبارى حوکم و دەسەڵاتیشى بۆ"کیرۆس" ى دامەزرێنەرى ئیمپراتۆرییەتى ئەخامەنییەکان جێهێشت. لەسەردەستى "داریوس"ى فارس، لەساڵى "522"ى "پ.ز" دا، بەتەواویى حوکم و دەسەڵاتى کۆنە فیدراسیۆنى میدییەکان (کەتا ئەودەمەش بەسەرکردایەتى ئەخامەنییەکان و نیمچە ڕۆڵێکى میدییەکان بەڕێوەدەبرا) کەوتە دەستى فارسەکان.

هەروەها رێبازى ئایینى "یەزدانى" وەک ئایینێکى رەسەنى کوردانەو زالڕ و باڵادەستى ناوچەکە تا سەردەمى"ئازهى زوحاک" پەیڕەودەکرا، جگە لەزاڵبوون و باڵادەستبوونى بەسەر ئایینى زەردەشتییەکانەوە، بگرە لەوە زیاتریش رێگە نیشاندەر و رابەرى راستەقینەو شوێنجێگەو قاڵبوونەوەو گۆشکردنى پیرو موغانە زەردەشتییەکان بووە.. کەچى لەسەردەمى "داریوس"ى فارسەوەو بەبەرنامە ویستویەتى "یەزدانییەت" ئایینى رەسەنى میدییەکان بشێوێنێت.. لەهەوڵێکى بێ وێنەدا "یەزدانییەت" قەدەغەکراوەو زەردەشتییەت سەپێندراوەو هەربەوەشەوە نەوەستاوە،خودى گاتاکانى زەردەشتى شێواندووەو بەمەبەستى خزمەتکردنى خۆى و دەسەڵاتەکەى گۆڕیویەتى، گەرچى لەمەدا سەرکەوتوو نەبووە.

لەو گۆڕانکارییانەى کەلەگاتاکانى زەردەشتدا کردوێتى و بۆى زیادکردووە، هاوتاکردنى ناو و چەمکى"ئەهریمەن-شەیتان-بە-زوحاک"بووە.

هەر بۆیە لەمیتۆلۆژیاى ئێرانیدا، راشکاوانە ئەم هاوتا بوونەى ناو و چەمکى زوحاک و شەیتان دەبینرێتەوە.

گەرچى ئەو لقە ئایینییانەى کەلە"یەزدانى" یەکان جیابوونەتەوە... بەپێچەوانەى ئەم تێڕوانینەوە، ناوى "زوحاک" کەبەهەڵە بۆتە"ساهاک-ساحاک"، هێشتاکە رێز و مەزنى و قودسییەتى خۆى پاراستووەو هەردەم لەلایەن ئەو لقە ئایینییانەوە ستایش دەکرێت.

میدییەکان گەرچى بەتەواویى لەگەلڕ سەرجەم هۆز و بنەماڵە کوردەکانى ناوچەکانى کوردستاندا، لەڕووى کلتوور و داب و نەریت و کەشە کۆمەڵایەتییەکاندا هاوتەباو یەکانگیر بوون، بەڵام دواتر لەژێر کاریگەرى گروپە ئارییەکانى ترداو لەئەنجامى بگرەو بەردەو هێنان و بردنى مامەڵەکاریانەدا، ئەو سەربەخۆییە تایبەتمەندەى خۆیان لەدەستداوە، لەنێو گروپە دەسەڵاتدارە هیندۆئەوروپییەکانى ئەو دەمەدا تواونەتەوە، پێکڤە کۆمەڵگەیەکى بەڕەگەز هیندۆ ئەوروپى ئێرانییان پێکەوە ناوە.

بەڵام هێشتاکە تا ئەمڕۆش کاریگەرى میدییەکان بەسەر کوردەوە، شوێنجێگەى بەرچاوى خۆى پاراستووە، بەتایبەت لەرووى زمانەوانى و داب و نەریت و سەرجەم کەشە کۆمەڵایەتییەکاندا.

لەزۆر ناوى شوێن و ناوچەکانى کوردستاندا، بڕگەى "ماه"مە" هێشتاکە بەکاردێت و جێماوێکى وشەى "مەد-ە و بەپلەى یەکەم دێت لەبەکاربردندا و بەپلەى دووەمیش لەبەکارهێناندا وشەکانى"ئیسکیت-سارمات-ئالان"دێت، جێماوێکى شوێنەوارى ئارییەکانە لەڕووى ناوهێنانى شوێن و زمانەوانییەوە و دەکرێت لەئێستادا پەى پێبەرین و بیدۆزینەوە، وەک: "سەقز-ساکواند-سارمى-ئالان" دیارە ناوى ئەو ناوچەو شوێنانە پاش گۆڕانو گۆڕانکارى ساڵانێکى دوور و درێژە، هێشتاکە ماکى زمانەوانى ئیسکیتییەکان هەڵدەگرێت و لەڕووى مێژوویشەوە بەشوێنەوارى ئیسکیتییەکان"ئارییەکان" لەقەڵەم دەدرێت.

هۆز و بنەماڵە ئارییەکان و ساگارتیانەکان لە ناوچەکانى کوردستاندا وەک: هەولێر، نینۆوا، چیاکانى زاگرۆس، پاش کۆچ و رەویان بڵاوبوونەتەوەو تا ئێستاکەش مۆرکى ئەوانیان پێوە دیارە.. "ساگارتییەکان" بەباوانى "فارس و پارتییاییەکان و هایگییەکان" ناسراون.

تا ساڵى 200ى "پ.ز" ئەم کۆچ و رەوە بۆ کوردستان ئیدامەکارانە درێژەى هەبووەو بەردەوام بووە.

تێبینى: مێژوونووسى "یۆنان-رۆمان"ى "ڤلاڤیۆس ئاریان" لەکتێبى" ئێکستەیکس کۆنترا ئەلەنۆس" کەلەساڵى"134"ى "پ.ز" دا نووسیوویەتى، ئاماژەى بۆ دووجارى داگیرکردنى کوردستان کردووەو لەو سەردەمەدا.. جێگەى داخ و نیگەرانییە گەر بڵێین، کتێبە بەنرخەکەى "ڤلاڤیۆس ئاریان" کەپێشتر ناومان هێنا، لەبەردەستدا نەماوەو ونبووە؟!

ژێدەر:

KurtlerMehrdad.R.IzadiDoz Yaynlaristanbul2004