دەستوری لەباربراو

Friday, 14/02/2014, 12:00

1869 بینراوە

کورد ئەڵێ؛ مانگ سەر لەئێوارە دیارە. کوردستانی باشوور ماوەیەکی زۆر بوو مقۆ مقۆی داڕشتن و پێداچوونەی دەستوورێک کە لەگەڵ خواست و ئاواتەکانی گەلەکەمان بگونجێت، بنووسرێتەوە. وەك ئاشکرایە ماوەی ٢٣ ساڵە کەبەشێکی کوردستان جۆرێك لە خودموختاری هەیە و توانرا لەو ماوەیەدا بەناو پەرلەمان و حکومەت جێگەی ئەو دام و دەزگایانەی ڕژێمی بەعس بگرێتەوە کەلەدوای ساڵی ١٩٩١ بەجێیهێشت.
دروست بوونی ئەو جوگرافیا بچوکەی ئەوڕۆ کە ناوی لێنراوە (هەرێمی کوردستان)، تەنها بناغەیەکی سۆزداری و مرۆیی هەیە. واتا دوای ئەوەی مارگریت تاچەر و ئەمریکا ڕێکەوتن لەسەر چەسپاندنی (No Fly Zone) واتا(ناوچەی دژە فڕین) و بەهاوکاری فەرەنسا و نەتەوە یەکگرتوەکان کە بەتەنها بۆ ئەو فڕۆکانە بوون کەوا باڵی جێگیریان هەبوو . ئەو ناوچەیەی کەوا کەوتبوە نێوان هێڵەکانی(٣٦ و ٣٣) بۆ ئەوەی فڕۆکەکانی ڕژێمی سەدام جارێکی تر چەکی کیمیایی و قەدەغەکراو دژ بەکورد و شیعەکان بەکار نەهێنێ، دروست کرا. بۆیە لەو ڕۆژەوە ئەو ناوچەیەی کە کوردستانی باشوورە نەچۆتە قۆناغێکی سیاسی و ئابووری واوە کە چی تر بەتەنها وەك سۆز و هاریکاری مرۆیی مامەڵەی لەگەڵ نەکرێ. بەڵکە ئەمە بەشێك بوو لەو سیاسەتە هەڵەیەی سەرانی پارتی و یەکێتی کەنەیان ویست و کاریان بۆ ئەوە نەکرد  کوردستانی باشوور بکرێتە هاوکێشەیەکی سیاسی و ئابووری. هەڵبەتە لەسایەی دەسەڵاتی بنەماڵەی هەردوو(مەسعود و جەلال) لەماوەی ئەو ٢٣ ساڵەدا ، ئەو ئەزموونەی ئەمان لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و فەرمانڕەوایی بووە بەڵگەو سەنگی مەحەك بۆ ڕٶژئاوا بەگشتی و ئەمریکا بەتایبەتی کەوا نەتوانێ پشتگیری سیاسی لە کوردستانی باشوور بکات.
هەر لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەساڵی ٢٠٠٣ و تا ئەوڕۆش سەرانی پارتی و یەکێتی کەهەریەکەیان کلك گرێدراوی ووڵاتێکن و نەیانتوانی سیاسەتی پشت بەستن بە خودی میلەتی کورد و ئاوەدانکردنەوەی دوا گوندی ڕووخاوی کوردستان و دووبارە ژیانەوەی کشتوکاڵ و هاندانی وەبەرهەم هێنانی ناوخۆ. ئەمان لەگەڵ میلەتی خۆیاندا دەرگای ئازادیەکانیان داخست و سیاسەتی دیکتاتۆری و ملهوڕی و قۆرخکاریان پێڕەو کرد. چەندین ڕاپۆرتی (ویکیلیکس،نەتەوە یەکگرتوەکان،ڕێکخراوە جیهانیەکان و لەسەرو هەمویانەوە هیومان ڕاییت واچ) گەواهی ئەوە ئەدەن کەوا ئەم دەسەڵاتە خۆسەپێنەو چەندین کەیسی بزرکردن،ئازاردانی جەستەیی،کوشتن و تیرۆری ڕۆژنامەنووسان و خەڵکی سڤیلی دۆکیومێنت کردوە. ئەمە سەرباری ئەوەی هەستان بەدزین و هەراجکردنی نەوتی کوردستان و خستنی داهاتەکەی بۆ گیرفانی تەنها بۆ دوو بنەماڵە.
بۆیە ئەمریکا و ڕۆژئاوا گەیشتنە ئەو دەرئەنجامەی کەوا ئەم جۆرە لە فەرمانڕەوایەتیە بۆ ئەم سەردەمە ناگونجێ و پێوستە بیر لە ئەڵتەرناتیڤێکی تر بکەنەوە بۆ ئەوەی دوا ڕۆژی بەرژەوەندیەکانیان نەکەوێتە ژێر مەترسی و نەمان. بوونی ئەم جۆرە لە فەرمانڕەوایی بنەماڵەیی هەرگیز لە بەرژەوەندی ئەمریکا و ڕۆژئاوادا نیە و پێوستە لابدرێن. بۆ ئەم مەبەستەش نەخشەی ئاشبەتاڵێکی تر لەئاسۆوە ئەبینرێ و ئەم جارەش هەمان کوردستانی باشوور لەژێر ڕکێفی ئەم دوو بنەماڵەیە دەرئەهێنرێ و ئەخزێنرێنەوە سەر نەخشەی عێراق. حەتمەن نەبوونی دەستوور و خۆ دزینەوە لێی و هەر ڕۆژەی بەپاساوێك ئەو دەرئەنجامە ئەدا بەدەستەوە کەبەڵێ هەر یەك لەدەسەڵات و بەناو ئۆپۆزیسیۆن ڕێگریان کرد لە نەبوونی دەستووردا ، چونکە ئەیانزانی ئەو ڕۆژە دێت کە ئاشبەتاڵێكی تر بکەن. هەریەك لە مەسعود و جەلال بوونەتە هۆی یاریکردن بەنرخی نەوت و دابەزینی بەشێوەیەك لەگەڵ نرخەکانی ڕێکخراوی ئۆپیکی جیهانی نەگونجێ و لەماوەی چەندین ساڵدا ئەو گەمارۆ ئابوورییەی خرابوەتە سەر ئێران ئەم دوو مافیایە پێشێلکاری ئەو بڕیارانەی نەتەوە یەکگرتوەکانیان ئەکرد و هەرێمی کوردستان ببوە شوێنی مەشق پێکردنی چەندین هێزی تیرۆریستی وەك (بەرەی نوسرە و حزبوڵاو هێزی بەدر) کەئەمانە لەلیستی تیرۆری ئەمریکادان و سەریەشەیان بۆ بەرژەوەندیەکانی زڵهێزەکان ناوەتەوە. ناشبێ ئەوەمان لەیاد بچێ کەوا هەرێمی کوردستان بۆتە ڕێڕەوێك بۆ تێپەڕبوونی مادە هۆشبەرەکان لە ئەفغانستانەوە بۆ ئەوروپا و ڕەوانەکردنی هێزو تەقەمەنی ئێرانی بۆ سووریا و لوبنان. بۆیە ئەمریکا چی دی بەچاوی هاوڕێ و هاوکاری مرۆیی تەماشای ئەم دوو دزە ناکا.
دوا ووتە لەسەر دەستووری هەرێمی کوردستان. لەلایەن لیژنەیەکی ئەکادیمی سەربەخۆوە پێداچوونەوەیەك ساز درا کەوا تەنها لەپێشەکیەکەیدا کە تەنها لە(٥) پەڕە پێك دێ ، ئەو بەڕێزانەی کەبەم کارە هەستاون بەناوەکانی(تەها عومەر:پارێزەر و مامۆستای وانەبێژ لەکۆلیژی یاسا و ڕامیاری/زانکۆی سلێمانی. عابد خالد ڕەسوڵ: مامۆستای یاسای دەستووری لە کۆلیژی زانستە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان/زانکۆی سلێمانی. ئاریان محەمەد عەلی: مامۆستای سیستمە سیاسییەکان لە کۆلیژی یاسا و ڕامیاری/زانکۆی سلێمانی. دکتۆر و پرۆفیسۆر هۆشیار مەعروف: کەپرۆفیسۆری خانەنشین/زانستی ئابووری. و محەمەد کەریم: پسپۆری ئابووری و سەرۆکی مونتەدای ئابووری کوردستان. زیاتر لە (پەنجا ووشەی عەرەبیان بەکارهێناوە) ئەمە لەکاتێکدا بۆ ئەو ووشانە گەلێ بەئاسانی ئەیان توانی ووشەی کوردی بەکاربێنن، بۆ نمونە(شەرعیەت،دەوڵەت،حاکمەکان،مومارەسە،حوکمڕانی،مەرجەع،حزب،شەڕ،سەلاحیەت،پرۆسە،ئەجیندا،هودنە،نۆرم،تەحەددا،توافق،حەتمیەت،شەفاف،مەدەنی،لامەرکەزی،مەعنەوی،فیقهی،شەریککردن،مەتاتی و چەندینی تر لەووشەی نامۆی تر . ئێمە پرسیارێك لەم بەڕێزانە ئەکەین چۆن ئەتوانن دەستوورێك ئەنووسن و دائەڕێژن کەبەزمانی(زوبان) خۆیان نەبێ وەیان تێکەڵ بکرێت لەگەڵ زمانی تر. ئایا دەستووری ئەمریکی هیچ ووشەیەکی فەرەنسی و ئیسپانی تیایە. جا ئەمە حالی ئەوانە بن کەوا دەستووریك بۆ کورد بنووسن و پێداچوونەوەی بۆ بکەن ئەو هەموو ناڕێك و پێکییەی ڕێزمانی و زمانەوانی تیا بێ، چۆن ئەتوانین بانگەشەو بناغەی ووڵات بدەین بەگوێی نەوەکانمان. ئەمە جگە لەوەی لەناو ماددەکانیدا چەندین هەڵەو کەمو کوڕیی تیایە کەهەرگیز مایەی دڵخۆشی نیە.