حیزب و ئۆپۆزیسیۆن لە سیستەمی سیاسیدا
Sunday, 15/05/2011, 12:00
مەبەست لە حیزبی سیاسی چیە؟ مەبەست لە حیزب لەزماندا واتا كۆمەلێك لەخەلك لەخۆ دەگرێت. بەم واتایە حیزب بەندە بە بەشێكی گەل كە بەرژەوەندی تایبەتی هەیەو بۆ بەدیهێنانی ئەم بەرژەوەندیانە ئۆرگانیزە بوە. بەم شێوەیە حیزبێك هەرگیز ناتوانێ بۆ سەرجەم گەل بدوێ چونكە بەپێی پێناسە تەنیا دەتوانێ نوێنەرایەتی بەشێكی بكات. بەلام ئەم مەسەلە ناكۆكە لە دیموكراسیەتدا بەهۆی بوونی ئۆپۆزیسیۆن لەپەرلەماندا بالانس وەردەگرێت. بەواتا ئۆپۆزیسیۆن لێرەدا دەبێت نوێنەرایەتی ئەو بەشەی تری كۆمەل بكات كە حیزبی دەسەلاتدار نایكات.
حیزبی هەلبژاردن حیزبی سیاسی هەمەجۆر هەیە بۆ نمونە حیزبی هەلبژاردن، دروشمەكانی تەنیا بۆ مەبەستی مۆبیلیزەكردن و جولانی خەلكییە بۆ دەنگدان پێی لەكاتی هەلبژاردندا بێئەوەی خاوەن پرۆژەیەكی سیاسی وكۆمەلایەتی وئابوری راستەقینە بێت بە مەبەستی پراكتیزە كردنی بۆ گەل. تەنیا پێش هەلبژاردن چالاكە.
جەماوەری حیزب وەك جاران نەماوە جەماوەری حیزب وەك جاران نەماوەو سنوری جوگرافی بریوە (بادینان هەمووی پارتی نیەو سۆرانیش هەمووی یەكێتی نیە). حیزب ئەمرۆكە تائیفەیەكی داخراو نەماوە كەئەندامەكانی نەتوانن جێی نەهێلن. سەرنجێكی تر ئەوەیە ئایا حیزب پێویستی بە ئایدیۆلۆژیا هەیە؟ بۆ ئەم مەبەستە و تێگەیشتن و بەراوردكردن پێویستە بەرنامەی حیزب كۆنكرێت و دیار بێت بەلام دەكرێ بلێم ئایدیۆلۆژیا لەگەل حیزبی سیاسیدا هاوەل بووە.
حیزبی سیاسی دەبێت دەزگایەكی ژیانی دەستوری بێت حیزبی سیاسی دەبێت دەزگایەكی ژیانی دەستوری بێت. حیزب لەژیانی دیموكراسیدا هەلبژاردن رێك دەخات و بەشداری تێدا دەكات بۆ ئەوەی دەنگ بهێنێت. هەولی دەسەلات ئەدات لە ولاتدا بۆ بەدی هێنانی بەرنامە سیاسیەكەی خۆی. حیزب كە لەكاتێكدا هەولی بەدەستهێنانی دەنگ ئەدات، هەر بۆیە گرنگیشە كە بیرورای سیاسی گەلیش بخوێنێتەوەو هەروەها بوارو بنەماكانی ژیانی سیاسی روون بكرێنەوەو هەلوێست دەربارەیان وەربگیرێن بەشێوەیەك كە لەكاتی هەلبژاردنی گشتیدا توانای بریاری سیاسی روون و تەواو بۆ گەل بخولقێندرێت. هەربۆیە مرۆڤ دەكرێ ئەحزاب وەك رێكخراوێكی خەبات پێناسە بكات كە بەرێگای دەنگ هێنانەوە دەیەوێ ئەوەندە دەسەلاتی بێتە دەست كە بەهۆیەوە بتوانێ ئامانجەكانی بەدی بهێنێت. لێرەدا حیزب دەبێت ئامراز بێت نەك ئامانج. بێگومان لێرەدا باس لە حیزب دەكەم لە سیستەمێكی سیاسی كە هەلبژاردنی ئازادو شەفافی تێدا هەبێت و بنەما دیموكراسیەكان حوكم بكات. حیزب كە لەهەلبژاردندا دەنگەكانی بردەوە لە نێو پەرلەماندا حكومەت دروست دەكات. لێرەدا چیتر دەبێت یاسای ئەحزاب هەبێت و بودجەی ئەحزاب بەپیی یاسا دیاری بكرێت (یاسای باش)، تەنانەت خەرجی هەلبژاردنەكانیش بەپێی گەورەیی حیزبەكە دیاری بكرێت چونكە هەموو پارەیەكی نامۆو ناشەرعی ئاراستەی هەلبژاردن دەگۆرێت و حیزب پابەند دەكات و ئەنجامی خراپیشی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی لێدەكەوێتەوە. هەروەها حیزب و سەرۆكی حیزبیش لەبەردەم یاسادا یاسایی مامەلەی لەگەلدا بكرێت بەوەی كەس لەسەرو یاساوە نیە، بەلام بەكردار نەك بە دروشم. ئاسایی حیزب حوكم دەكات بەرێگای حكومەتەوە نەك حیزب خۆی راستەوخۆ وەك لە دەولەتی حیزبیدا هەیە كە حیزب حیزبی قائیدە تێیدا.
(رۆلی حیزب لە بەمۆدیرن كردنی یان پاشخستنی سیستەمی سیاسی) حیزب ئۆرگانێكی گرنگە بۆ بەمۆدیرن كردنی یان پاش خستنی سیستەمی سیاسی. لەبەر ئەوەی سیستەمی سیاسی تارادەیەك بریتیە لە سیستەمی كۆمەلایەتی هەربۆیە هەر جۆرە ناسەركەوتنێك لە سیستەمی سیاسیدا دەبێتە هۆی دواكەوتنی سیستەمی كۆمەلایەتی. هەربۆیە لەم بوارەدا گرنگی بەرۆلی حیزب و رێكخراوی سیاسی پێویستە، بەتایبەت گرنگیدان بەئایدیۆلۆژیای ئەو حیزبانە. حیزب هێزێكی بەتوانایەو رۆلی گرنگ دەبینێت لەپرۆسەی بە مۆدێرن كردندا. بە مۆدیرن كردن پێویستی بە هوشیاری كۆمەلایەتی هەیە كەیارمەتی كۆمەل ئەدات بۆ بەدەست هێنانی ئامانجەكانی بەمۆدێرن كردن. هەر بەم شێوازە رێگا بۆ هاوولاتیان خۆش دەكرێت لەزۆر لاوە چاوەدێری ژیان بكەن لەبواری كۆمەلایەتی، كەسایەتی، ئەخلاقی... تاد. بە مۆدێرن كردن بریتیە لەگواستنەوەی كۆمەلگا لەقۆناغی تەقلیدیەوە بۆ قۆناغێكی مۆدێرن وەك ئەوەی لەئەوروپای سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەم روویدا لە بوارەكانی ئابوری و كۆمەلایەتی و سیاسی و فكری. ئەم جۆرە كۆمەلگایە لەژێر كاریگەریی سێكۆلاریزم و عەلمانیەت گەشە دەكات. تاكی كۆمەلیش سەربەخۆیی خۆی هەبیت. لێرەدا مەبەست لەكۆمەلگای هاوچەرخی دیموكراتیە كە پرەنسیپی ئیندیڤیدوالیزم (الفردیە) تیایدا پارێزراوە وەك یەكێك لە پرەنسیپەكانی كۆمەلگای مەدەنی.
(كۆمەل لە سایەی ئەحزابە تەقلیدی و شمولیەكان گەشە ناكات) ئەحزابە دیكتاتۆرەكان، تەقلیدی و شمولیەكان كە ئەحزابی ستەمكارن ئیتر هەر نێوێكی تری بەخۆیەوە نابێت، پەرلەمان و حكومەت تێیدا بێكاریگەرەو لەلایەن حیزبەوە فەرمانرەوایی دەكرێت و حیزبیش لەم سیستەمەدا حیزبی قائیدە. سەرۆكی حیزب دەیەوێ رۆلی كاریزما ببینێت و بەرگی فكرو حیزب و ئایدیۆلۆژیاش دەكرێتە بەری ئەم و دارودەستە كارەكان دەبەن بەرێگاوەو ئەم سیستەمە لەسەر بنەمای ئەقل و مەنتق دانەمەزراوەو بروای بەسیستەمی لامەركەزی نیەو هەربۆیە لەگەل بنەما دیموكراسیەكان یەكتر ناگرنەوە. كۆمەلگا لەسایەی ئەم شێوازی سیستەمە حیزبیەدا گەشە ناكات و ئابوریش تێیدا گێر دەبێت، هەربۆیە گرنگە لەروانگەیەكی زانستی سیاسیەوە بۆ شیكردنەوەی حیزب و سیستەمی سیاسی بروانین.
ئۆپۆزیسیۆن لە سیستەمی سیاسیدا دەبێت شتێك هەبێت ئۆپۆزیسیۆن لە دەسەلاتدار جودا بكاتەوە. ئاسایی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی بەتایبەت ئۆپۆزیسیۆنی پۆزەتیف دەبێت چاودیری وكۆنترۆلی دەسەلات بكات بۆ هەر لادانێك كە زیان بە ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی بگەیەنێت. ئۆپۆزیسیۆن سەنگەر لە دەسەلات دەگرێت و هەلەكانی دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی لەهەلبژاردنی داهاتودا زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێت و بگاتە دەسەلات بۆ ئەوەی بتوانێت بەرنامەكانی خۆی جێبەجێ بكات، بەلام تەنیا لەسیستەمی دیموكراسیدا ئۆپۆزیسیۆن دەتوانێت بە ئازادی كاربكات و گەشەبكات. ئۆپۆزیسیۆن دەكرێ ئەحزابی نێو پەرلەمان بن، یان دەرەوەی پەرلەمان بەلام ئەوەی نێو پەرلەمان كاریگەرترە.
گەیشتنی ئۆپۆزیسیۆن بە دەسەلات هەندێكجار ئۆپۆزیسیۆن بە ریگای ئاشتیانە دەیەوێ دەسەلات دەستاودەست بكات، بۆ نمونە لە رۆژئاوای ئەوروپا، هەندێكی تر بەرێگای چەكو توندوتیژیەوە دەیەوێ بگاتە ئامانج، بۆ نمونە تالیبان لە ئەفغانستان، كورد دژ بە رژێمی بەعس. هەندێ جاریش بەرێگای فشاری شەقام و بزوتنەوەی جەماوەری وەك ئەوانەی لەم دواییە لە دەولەتەكانی رۆژهەلاتی ناوەراست و سەروی ئەفەریقا رویانداوە. شێوازی ئەمەش كەوتۆتە سەر ئەو شوێن و زەمەنەى ئەو سیستەمە سیاسیەی تێدا دەژی.
یەكگرتنی ئۆپۆزیسیۆن بۆ قۆناغێكی دیاریكراو مەرج نیە هەموو ئەوانەی كە لەئۆپۆزیسیۆندان بەرامبەر بەدەسەلات تەباو كۆك بن لەبۆچوونی سیاسیانداو لە فكرو ئایدیۆلۆژیای سیاسیدا. دەكرێ فكری چەپ، راست، ئاینی و كۆنزەرڤاتیڤ وتۆتالیتێر خۆیان لەنێو هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكاندا ببیننەوە، بەلام بارودۆخیش هەیە كەبۆ قۆناغێك پێویستی بە یەكبوونی ئۆپۆزیسیۆن دەكات بۆ مەبەستێكی سیاسی دیاریكراوی هاوبەش وەك ئەوەی لە هەرێمی كوردستان ئێستە گوزەر دەكات هەروەك چۆن لە نێو دوو حیزبەكەی دەسەلاتیشدا هەمان بارودۆخ گوزەر دەكات. هەروەها عێراق نمونەیەكی بەرچاوی باسەكەمانە. لەكاتی گرتنەدەستی دەسەلات لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنێكەوە ئەگەر بەدلی ئەوی تر نەبوو دەشێت لێی ببێتە ئۆپۆزیسیۆن و ئەمەش پرۆسەیەكی دیموكراسیە. كەواتە ئۆپۆزیسیۆن دەكرێ بالانس رابگرێت و دەسەلاتیش لەترسی لە دەستنەدانی دەسەلاتەكەی كاری باش و زۆرتر ئەنجام بدات یان پشت ئەستوور بە ئامرازەكانی هێز دەسەلات تەسلیم نەكات. گرنگی دیموكراسیەت لەوەدایە كە لایەنێك بروای بەوە هەبێت كە دەكرێ لە هەلبژاردندا دەسەلات لەدەست بدات و دواتر خۆی ببێتە ئۆپۆزیسیۆن و كار بكاتەوە بۆ گەیشتن بەدەسەلات.
ئۆپۆزیسیۆنی دوێنێ و ستەمكاری ئەمرۆ حیزبە سیاسیەكانی باشوری كوردستان بەر لە 1991 خۆیان لەئۆپۆزیسیۆندا بوون بەرامبەر بە رژێمی بەعس. دیموكراسیەت و ئازادی وچارەنوسی سیاسی ونەتەوەیی گەلەكەیان كردبوە دروشم، كەچی بەردەوام لەشەری خوێناوی یەكتردا بوون، ئێستە كەخۆیان دەسەلاتدارن دەبێت سەردەمی درندایەتی بەعسیان لەبیربێت بەرامبەر بەئۆپۆزیسیۆنی كوردیی ئەو كاتە. هەربۆیە دەسەلاتی كوردی دەبێت پیادەی پرەنسیپە دیموكراسیەكان بكات سەبارەت بەئۆپۆزیسیۆن و ئازادیەكان ئیتر ئەوەی شەقام بێت، ئەوەی نێو پەرلەمان بێت، یان رەخنەگرانی نێو حیزبەكەیان بێت چونكە دەبێت بزانرێ ئازادی نرخی چەندە گرانە.
حیزبە بچوكەكانی هەرێم هەرگیز نەیانتوانیوە ببنە ئۆپۆزیسیۆن سەبارەت بە حیزبە بچوكەكانی هەرێمی كوردستان نەیانتوانیوە ببنە ئۆپۆزیسیۆن. لە لایەن دوو حیزبەكەی دەسەلاتەوە بەشدارپێكراون لەدەسەلاتدا بەلام بێئەوەی كاریگەرییان لەسەر دەسەلات هەبوبێت. لێرەدا مەبەستم لە حیزبەكانی سێبەر نیە چونكە ئەمانە لەلایەن دوو حیزبەكەی دەسەلاتەوە لەكاتی شەری نێوخۆ دروستكران بۆ بەكارهێنانیان لە دژایەتی یەكترو هەتا ئێستەش سامانی گەلیان دەرخوارد ئەدەن، بەلكو ئاماژە بەوانەی وەك حیزبی سۆسیالیست و زەحمەتكێشان و شیۆعی ئەدەم كە لەلایەن دوو پارتە گەورەكە بەكار هێنراون بۆ پرۆپاگاندە پێوەكردن بەوەی كە گوایە هەرێمی كوردستان سیستەمێكی سیاسی پلورالیزمەو فرە پارتایەتی پەیرەو دەكات و هەروەها بۆ بێدەنگ كردنی ئەم لایەنانە. بچوكەكانیش ئەم واقیعەیان زانیوەو مانگانە چەند دەفتەرێكیش دۆلاریان قبول بووە لەگەل پۆستێكی بێكاریگەر، یان كورسیە شەلێكی نێو پەرلەمان. بودجەیەك كە لەلایەن حیزبەوە دراوە پێیان نەك لەلایەن یاساوە بەپێی بودجەی ئەحزاب. ئێستە دەسەلات بەناوی حكومەتی بنكەفراوان دەیەوی پیادەی هەمان ستراتیجیەتی سیاسی بكات لەگەل ئۆپۆزیسیۆنی نێو پەرلەماندا بەو مەبەستەی بەشدارتان دەكەم لە دەسەلاتدا بەلام من خۆم براگەورەم و سەقەتیشتان دەكەم. هەندێك جاریش كە یەكێك لەم حیزبە بچوكانە لەبەر هەرهۆیەك بوبێت دووكەرت بوبێت هەر نیوەیەكیان داویەتە لای یەكێك لەو دوو حیزبەی دەسەلاتدار. لێرەدا پابەندكردنی بچوكەكان لەلایەن گەورەكانەوە بۆ مەبەستێكی دیاریكراو. بەم پێیە ئەم حیزبە بچوكانەی ئاماژەم پێدان بەشدارن لە راگرتنی سەقامگیری دەسەلاتی هەرێم و هەربۆیە بەشێكی بەرپرسیارێتیەكانیش دەكەونە سەرشانی ئەمانیش ئیتر لەهەر زەمەنێكی سیاسیدا بوبێت. هەربۆیە بەباشی دەزانم ئەو حیزبە بچوكانەی كەسالانێكی زۆرە هەن و بێئەوەی كاراكتێری ئۆپۆزیسیۆن بوونیان تێدا بەدی كرابێت وناشیانەوی ببنە ئۆپۆزیسیۆنێكی راستەقینە ئیتر لەنێو، یان دەرەوەی پەرلەمان بێت باشترە بچنە نێو دوو حیزبە گەورەكەو خۆیانی تێدا بتوێننەوە بۆ ئەوەی سەر لەرای گشتی و پرۆسە سیاسیەكەش نەشێوێنن، ئەمە جگە لەوەی هەلسەنگاندنێكی مێژووی سیاسیان بۆ رای گشتی بە سودمەند دەبینم. سەرنج راكێشە ئەگەر لایەنێك هەموو ئەم چەند ساڵە بەشداری دەسەڵات بوبێتو لەزۆربەی گەندەلیەكان بێدەنگ بوبێت. هەر زیاتر ئەم بارودۆخە بوو وایكرد وەك پێویست گەشەیان نەكردو جەماوەری ناڕازی وەك ئالتەرناتیڤ نەیانبینن، كەواتە لێرەدا حیزب ئامانج بووە نەك ئامراز.
كێشەی دەستور و شەرعیەتی یاسایی یەكێك لەو كێشانەی كە پەرلەمانی هەرێم، دەسەلاتی سیاسی هەرێم تێوەی گلاوە كێشەی دەستورە. دەسەلات نەیویستوە یاسای ئۆپۆزیسیۆن هەبیت (یاسای باش) بەواتا بەیاسایی كردنی ماف و كاری سیاسی ئۆپۆزیسیۆن نەبووە، دیاردەیەك كە دواتر وەك دەبینین كاردانەوەی لێكەوتۆتەوە، لێرەدا پێویستە دەسەلات لەلایەن ئۆپۆزیسیۆنەوە ناچاری هەمواركردنەوەو دواتر پەیرەوكردنی یاساو دەستور بكات، فشار بخاتە سەر دەسەلات بۆ گۆرینی یاسا خراپەكان وپراكتیزەكردنی یاسا باشەكان، ئەمە لە كاتی بوونی ئۆپۆزیسیۆنی پۆزەتیڤ دا. دەسەلات خۆی ناتوانێت بەم ئەركە هەستێت چونكە كێشەكە لەوەدایە كە دەسەلات خۆی دەسەلاتێكی دەستوری نیە ئەگەر لەو دیدەوە بۆی بروانین كە پەرلەمانی هەرێم هێشتا خاوەنی دەستورێكی شەرعی نیە. لەكۆتایی خولی دوەمی پێشووی پەرلەماندا یەكلایەنەو بەچەپلە دەستور تێپەرێندرا ئەمە لەكاتێكدا كەخولی پەرلەمان بەسەرچوبو. جگە لەوەش هێشتا راپرسی گشتی لەسەر دەستور ئەنجام نەدراوە بەوەی كە دەستور پەیمانێكە لە نێوان دەولەت و كۆمەلدا، كەواتە قورسە بوترێ پەرلەمانی هەرێمی كوردستان خاوەن ئۆپۆزیسیۆنێكی دەستوریە. لەبەر رۆشنایی ئەم راستیە كەواتە حكومەتیش دەكەوێتە ژێر پرسیار. هەروەها پەرلەمان خۆی لە باكگراوندا لەلایەن دوو حیزبە دەسەلاتدارەكەوە كۆنترۆل دەكرێت، هەروەها هەرێم سەرۆكێكی هەیە كەدەسەلاتی لەسەرو پەرلەمانیشەوەیە. لێرەدا دەبێت ئۆپۆزیسیۆن بزانێت ئەدای كارەكانی چیە لە پەرلەمانداو لە مەهامو ماف و ئەركەكانی خۆی تێبگات، هەروەها راستگۆ بێت لەگەل جەماوەرەكەی خۆیدا، ئەو جەماوەرەی كە ئەم نوێنەرایەتی دەكات لەپەرلەمانداو متمانەی پێبەخشیوە.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
