هەلبژاردن و سیستەمەكانى هەلبژاردن

Monday, 29/07/2013, 12:00

5753 بینراوە

هەر لەسەرەتای مرۆڤایەتییەوە كە (ئادەم و حەوا) هاتوون و، یەكەم وەچەیان خستۆتەوە، تائێستاچوار ڕێگەمان لەبەردەستدایە بۆ گەیشتن بەدەسەڵاتو حوكمڕانی. ڕەنگە بەتێپەڕینى كات هەندێك لەمانە لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر بەرەو كاڵبوونەوە چووبن. یەكەمین ڕێگەیەك كە چاوى لێبڕابێت بۆ دەسەڵات بریتیە بووە لە (میرات)، ئەمیش دوو شێوەى هەبووە، یەكێكیان بەشێوەی یاسایەكى مەدەنى كە گواستنەوەى مالأ بووە لە باوكەوە بۆ كوڕ. ئەویتریش لەفۆڕمێكى یاساییو دەستوریدا دەبینرێت، كە پاشایەتییە. ئەم بەشەش لەباوكەوە بۆ كوڕ ماوەتەوە.
دووەمین ڕێگەش بریتی بووە لەدامەزراندن، كە خودى دەسەڵات هەڵدەسێ بەدانانى كەسێكی دیاریكراو . یاخود چەند كەسێك لەدەسەڵاتدا هەستاون بەدانانى كەسێك یان چەند كەسێك بۆ حوكمڕانى. وەكو دانانى سەرۆكى دەوڵەت لەلایەن پەرلەمان یاخود حاكم لەلایەن ئەنجومەنى دادوەرییەوە، ئەم وێنەیە لەعێراق لەماوەى (19251958) بینراوە.
سێیەمین ڕێگەش بریتییە لە (هێز)و لەدوو شێوازدا بەرجەستەكراوە. شێوازى یەكەمیان (كودەتا)یە، كە لەڕێگاى بەكارهێنانى هێزەوە بەشێك لەدەسەڵات بەشێكى تر لەدەسەڵات لادەبات، دواتر خۆى دەبێتە دەسەڵات. كە زۆرجار سوپاو سەركردە سەربازییەكان یاخود پشتوانى تەواویان لەسوپاوە وەرگرتووە بۆ سەرگرتنى كارەكە. لەعێراقدا هەر لەقاسمەوە بیگرە هەتا سەدام حسێن بەم شێوەیە بووە، شێوازى دووەمیش شۆڕشە. چوارەمو بابەتەكەى ئێمە بریتى یە لە:(هەڵبژاردن).هەڵبەتیش هەڵبژاردن جیا لەوەى پرۆسەیەكە،دوو دیوى هەیە،یەكەم:یاسایی و،دووەمیش: سیاسیە.مەگەر هەر چەكوشى یاسا بتوانێت هەڵبژاردن و دیموكراسیەتێكى دروستمان بۆ وەگەڕبخات.
بەشى یەكەم: لایەنە تیۆریی و سیاسیەكانى هەڵبژاردن.
لەم پرۆسەیەدا، مەترسیدارترین شتێك ئەوەیە كە هاوڵاتی گاڵتەى بەهەڵبژاردن بێت. مرۆڤیش ئەو كاتە مەحكومە بە تاوانێكی بێ كۆتاو لەبن نەهاتوو كە بوونى خۆى لەلا گرنگ نەبێت. هەڵبژاردن وەك شوناس: بەشداریكردنى (هاوڵاتى یاخود خەڵك یاخود جەماوەر)ە لەئیختیاركردنى دەسەڵاتێكی گونجاو (بەشێوەیەكى ئاشتیانە). لەجیهاندا (211) نمونەى هەڵبژاردن هەیە. ئەو هەموو كێشمەكێشمەى كە ئەمڕۆ لەناوچەكەدا دەبینرێ یەك جۆرە لەو ڕێژەیە. ئەو جۆرەش پێی دەوترێت (نوێنەرایەتى ڕێژەیى). بۆ ئەم مەبەستەش واى بەچاك دەزانم لەچەند چەمكێكەوە ئەمە بخەمە بەر دیدى خوێنەران:
دیموكراسیەتو هەڵبژاردن:
ئەگەر بڕیاربێت ئازادى مافە گشتیەكانى خەڵكو یەكسانى ژنو پیاوو دادوەرى كۆمەڵایەتىو ئاسایش لەپرەنسیپە سەرەتاییەكانى دیموكراتی بێت. ئەوا هەڵبژاردن لەسەر ئاستى گشتدا لەئەولەویاتى ئەوانەى تردایە. چونكە هەم وەسیلەو هەم ئامانجیشە. بەستنەوەى هەڵبژاردن بەدیموكراسیەتەوە بنەمایەكى یاساییو دەستورىو تەنانەت ڕەوڕەوەى مێژووش ئەمەى وەبەرهێناوە. بەو پێیەى سێ جۆر لەدیموكراسیەت وەك پیودانگێك بۆ هەڵبژاردن هەیە. یەكەمیان دیموكراسیەتى ڕاستەوخۆیە: ئەمە ئەگەر لەكاتى خۆیدا كارێكی سادەو سانا بووبێت، چونكە ناكرێت سەراپا هەموو خەڵكى عێراق یاخود كوردستان لەگۆڕەپانێكدا كۆببنەوەو دەیان ملیۆن كەس یاسا دروست بكەنو لەو مەیدانەدا دەنگبدەنو پەسەندو ناپەسەند بكەن.
دیموكراتیەتى ڕاستەوخۆ لەیۆنانەوە دەستى پێكرد، كە بەتایبەت لە ئەسینا هاوڵاتیانى ئەوێ هەموویان پێكەوە كۆدەبونەوەو یاسایان دروستدەكرد، دواتر ئەنجومەنێكیان لە (500) كەس بەقورعە دادەنا، كە لەهەر خێڵێك (50) كەسى هەڵبژێراوى تیابووە. ئەگەرچى لاى ئەوان قورعە پیرۆز بووە، چونكە هێزێكی خوایی چانس دەدات بەناوێك كە دەربچێت، تەنانەت هەڵبژاردن ویستى خواى لەسەربووە.
دواى ئەم قۆناغەش جۆرێكی تر لەدیموكراسی بەناوى (دیموكراسى نیمچە ڕاستەوخۆ) پەیدابوو. كە ئیدى گەلو دەسەڵات پێكەوە یاسایان دروستدەكرد. دواتر دیموكراسى ناڕاستەوخۆ هاتە كایەوە كە گەل دەنگیان بەكۆمەڵێ خەڵك دەدەنو ئەوانیش لەپەرلەمانەوە نوێنەرایەتى گەل دەكەن.

پەیوەندى نێوان دەنگدەرو پاڵێوراو:
بەپێی دیموكراسى گەل خاوەنى دەسەڵاتە. دواتر كە دەنگدەر دەسەڵات هەڵدەبژێرێ ئەمانیش یاسا دروستدەكەن. لێرە بەدواوە پرسیارێك چەكەرە دەكات، ئەویش ئایا لەڕووى تیۆرییەوە كتومت ئەو دەسەڵاتە هی خەڵكە؟ ئایا دواى پرۆسەكە گەل بەخاوەنى دەسەڵات دەمێنێتەوە؟
لەڕاستیدا بۆ وەڵامى ئەم پرسیارە چەند بیردۆزێك هاتۆتە ئاراوە. بۆ نمونە فەڕەنسیەكان پێیانوایە گەل خۆى خاوەنى دەسەڵاتە، دەسەڵاتەكەش لەڕێى هەڵبژاردنەوە دەبەخشێ بە پەرلەمانتارێك. كە وەك پەیوەندى نێوان وەكیلو موەكیل وایە (وەكیل پەرلەمانتارەو موەكیل دەنگدەرەكانن). بەڵام پرسیارەكەمان ئەوەیە ئەگەر وەكیل دەسەڵاتەكەى خراپ بەكارهێنا، یان گوێڕایەڵى گەل كە موكیلە نەبوو، ئایا دەتوانرێت دەسەڵاتى لێوەربگیرێتەوە؟ لەسەر ئەمەش دیسان دوو بۆچون هەیە. یەكەمیان سەروەرى نەتەوە (السیادە الامە) دەسەپێنێ، پێیوایە ئەوانە نوێنەرى نەتەوەن، بۆیە ناتوانرێت لاببرێن، چونكە دەنگدانو خۆپاڵاوتن قەیدو مەرجى لەسەر بووە. دووەمیان پێیوایە هیچ قەیدو شەرتێك لەم كارەدا نییەو نوێنەر نوێنەرى گەلەو دەتوانرێت دەسەڵاتی لێوەربگیرێتەوە. هەر لەسەر ئەم پرسە سەرەكییە گەلێك زاناو پایەدارى جیهانىو ئیقلیمی خاوەنى ڕاى تایبەتى خۆیانن. بۆ نمونە (لیۆن دۆگى) زانایەكى فەڕەنسییە دەڵێت (ئەم پەیوەندییە پێویستى بەپشت بەستنى كۆمەڵایەتى هەیە). لاى ئەم هەمیشە لایەنێك كارێك پێشكەشدەكاتو لایەنێكی تر وەریدەگرێت. هەروەها (د.مونزیر شاوى) كە یاساو دەستورناسێكی گەورەیە، پێشووتر ڕاوێژكارى بەعسییەكان بووە پێیوایە: هەڵبژاردن بریتیە لە (تەولیە). بەم مانایە دەوڵەت لەهەموو حاڵەتێكدا هەر دەسەڵاتەو باشوایە گەل رازى بێت بەو حوكمە. لەڕاستیدا ئەمانە تێكڕایان بەندن لەسەر سیستەمەكانى هەڵبژاردنو چۆنیەتى دەنگدانو ئاستى هۆشیارى دەنگدەران هەندێ فاكتەرى تریش كە لەدوایدا باسیاندەكەین.

پرۆسەى هەڵبژاردن :
هەڵبەت پرۆسەى هەڵبژاردن بەتەنها شەوو ڕۆژى دەنگدان ناگرێتەوە. بەڵكو ئێمە دەتوانین هەڵبژاردن بكەین بەسێ جۆرەوە: لەسەرەتادا قەیدى هەڵبژاردنمان هەیە، كە ئەم كاریگەرىو قەیدانە لەیەك كاتدا لەسەر پاڵێوراوو دەنگدەریش دروستدەبێـت. بۆ نمونە ئێستا لەكوردستاندا كۆمیسیۆنى باڵاى هەڵبژاردن مەرجەكانى خۆپاڵاوتنو پێشكەشكردنى لیستى وەك بەرنامە خستۆتە قاڵبى جێبەجێ كردنەوە، وەك ئەوەى لەساڵى (2009) دانرابوو،كە پێویستە لیستەكە لەسێ كەس پێكهاتبێو یەكێكیان ژن بێتو (500) ئیمزاشى كۆكردبێتەوە، دواتر ئەگەر بێلایەن بێت دوو ملیۆن نیو دەداتو سەر بەپارتەكانیش بێت پێنج ملیۆن دینار دەدات. لەهەردوو حاڵەتى دەرچوونو دەرنەچوندا ئەم بڕە پارەیە ناگەڕێتەوە. تەمەنیش لە (30) سالأ كەمتر نەبێت. ئەمانە هەموو قیودو مەرجى یاسایین. هەر لەمەداى كارى ئەم قەیدانەدا بنەماى یەكسانى لەهەڵبژاردندا كارى پێدەكرێت. واتە دەبێت هەموو هاوڵاتیەك وەك یەك یەكسانبن لەمافى دەنگدانداو یەكسانبن لەچۆنیەتى هەڵبژاردنو چۆنیەتى دەنگداندا. جارى واهەیە ڕەچاوى مەركەزىو ژمارەى دانیشتوان لەهەر ناوچەیەكدا ناكرێت. لەڕاستیدا ئەمەش غەدرێكی گەورەیە بەسەر پرۆسەكەوە. یان زۆرجار كۆمیسیۆنى باڵا بەپێى ئینتیما مەركەزى هەڵبژاردن لەسنورى خۆى زیاددەكات ئەمەش كار لەنەزاهەتى هەڵبژاردن دەكاتو پاشتر ڕونیدەكەینەوە. مەترسیەكەش ئەوەیە ئاسەوارى ئەم فرتو فێڵانە دەمینێتەوە. بۆ نمونە ساڵی 1812 حاكمى یەكێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا كۆمەڵێ فێڵى كرد بەسەر دائیرەكانى خۆیدا، هەندێكیان تائێستاش لەپەرلەماندا كارى پێدەكرێت. چونكە ئەم یاسای هەڵبژاردنە لەلایەن پەرلەمانەوە دەردەچێت، بۆیە بۆ مسۆگەركردنى ئایندەى خۆى دەستكارى یاساكە دەكات.
یەكێكى تر لەهەرە تیۆرە هەستیارەكانى پرۆسەكە بریتیە لە (پاكیزەیى "نەزاهە"هەڵبژاردن). چۆن هەڵبژاردنێكى پاكوخاوێنو بێ فرتو فێلأ ئەنجام بدەین؟ وەڵامى ئەم پرسیارە بەپێی دواكەوتووییو ئاستی تێگەیشتنى وڵاتێك بۆ وڵاتێكی تر دەگۆڕێت. بۆ نمونە لەشوێنێكى وەك عێراقدا گرنگترین شێوازەكانى تێكدانو فێڵكردن بریتیە لەمەسەلەى تەزویركردن، یاخود تۆماركردنى ناوى خەیاڵى لە لیستى تۆماردا. یان نەكوژاندنەوەى ناوى مردووەكانو دەنگدان لەجیاتیان. هەروەها نەبوونى ئاستی هۆشیارى لاى دەنگدەران كێشەیەكى گەورەیە. ئەم تێنەگەیشتنە لاى هاوڵاتیان لەڕابردوودا وایكردبوو دەترسان لەبڕینى بەشە خۆراكەكەیان. یاخود پیاوانى ئاینى لەوڵاتە دواكەوتووەكانى وەكو عێراقدا ڕۆلأ دەگێڕنو (سیستانى) باشترین نمونەى ناوچەكەیە، كەوا لە خەڵكى دەكات بەترساندنیان بەئاگرو دۆزەخو پالأنانیان بۆ بەهەشت دەنگبدەن.
جگەلەمانە ڕەنگە لەئاشكراكردنى دەنگەكاندا ئەنجامى ناڕاست دەست بكەوێت. یاخود بەنیسبەت مەركەزەكانى دەنگدانەوە، كە هەر لەدواى پرۆسەی ئازادییەوە تێبێنی ئەوە كراوە. بۆ نمونە: پێشبینى دەكرێت لەناوچەیەكدا شیعەو سونە یەكسانبن، یان حیزبێكی ئیسلامى یان هەر نەیارێكی ترى لێ بێت، ڕەنگە لەناوچە سونیەكە یەك مەركەز دابنات، بەڵام لەناوچە شیعەكاندا پێنج مەركەز دابنات. ئەمە وادەكات شیعەكان دەنگدانو پرۆسەكەیان بەلاوە ئاسان بێتو سوننەكانیش بكەونە ژێر كاریگەرىو پاڵەپەستۆوە تەنانەت كات نەمێنێو بێ تاقەتبنو دەنگنەدەن، ئەمەش جۆرێكە لە گەمە سیاسییەكانى هەڵبژاردن. یاخود پۆلیسو هێزەكانى ناوخۆ بەپیلانێك لەناوچەیەكی نادیاردا كێشە دروست بكەنو بەئەنقەست دەست بەتەقەكردن بكەن. یان وەرەقەى هەڵبژاردن كەم دەنێرن بۆ ناوچەیەك كە دژى دەسەڵات بێت. هەروەها پێدەچێت تا ئێوارە نەهێڵن لەدایكبووانى 1994 دەنگبدەن، بەڵام دواتر ڕێگەبدەن. لەلایەكی ترەوە دەشێت مەركەزى دەنگدان بۆ لایەنى دژ وا دوور بخەنەوە كە دەنگدەر هەر تاقەتى دەنگدانى نەبێت. خۆشبەختانە ئەم گەمەو فرتو فێڵانە لەكوردستان بەدەگمەن نەبێت كەمیان كراوەو ئومێد دەكەین لەم كارانە بەدوور بین. ئەگەرچى هەوڵەكانى كۆمیسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەكان ئەمانەى كەمتر كردۆتەوە. هەندێجار دەكرێت سروشتى هەڵبژاردنەكە وا بخوازێت كات نەمێنێو مەركەز كەم بێت. بۆ نمونە دەنگدەرى هۆشیار ئەگەر هەڵبژاردنەكە بەلیستى كراوە بێت ئەوە لانیكەم پێویستى بە دە خولەك كات هەیە تا بەئاسانیو ئازادى دەنگبدات. بۆ تەواوى ئەوانە دەكرێت چاودێرى نێودەوڵەتىو نیشتمانىو حیزبىو سەربەخۆش هەبێت. لەڕاستیدا چاودێرە حیزبیەكان بۆ هەڵبژاردنى ساڵى (2009)و(2010) لەكوردستان زۆربوون، چونكە ژمارەى لیستەكان زۆربوون. ئاماژە سیاسىو پێشبینیەكان زۆر ئاڵۆزتر بوون لەبەرامبەردا ئەركى لیستو پاڵێوراوەكان قورستر دەكات.
لەهەندێ بوارى بانگەشەى ئیعلامیدا ڕكابەرەكان یەكدى تووشى شۆكدەكەن. لەم بارەشدا ئەگەر بڕیار بێت حكومەت پارە یاخود یەك پۆستەر لەچاپ بدات، دەبێ بۆ هەمووان وەكو یەك ئەنجامى بدات.

سیستەمەكانى هەڵبژاردن:
بەپێی سیستەمەكە لەهەڵبژاردندا هەر لیستێك ئەوەندەى قورسایىو ڕێژەى دەنگەكانى لەپارلەماندا كورسى دەبێت. وشەى (سیستەمەكان) لێرەدا دوو سیتسەم دەگرێتەوە، یەكەمیان سیستەمى دەنگدان: كە پەیوەستە بەچۆنیەتى دەنگدان لەلایەن هاوڵاتیانەوە. ئەمەش دوو جۆرە: سیستەمى دەنگدانى تاكو سیستەمى لیست (النڤام التێویت الفردى و النڤام القائمە).. دووەمیان سیستەمى هەڵبژاردنە وەك ئەوەى لەپرۆسەكەدا ڕوودەدات. ئەویش نوێنەرایەتى ڕێژەییو زۆرینە دەگرێتەوە. ئێمە لێرەدا باس لەبەشى دووەمى سیستەمەكە ناكەین كە هەڵبژاردنە. چونكە ئەمە لایەنى پراكتیكە لەهەڵبژاردندا. بۆیە دەگەڕێمەوە بۆ نیزامى فەردىو نیزامى لیست.
لەنیزامى فەردیدا یەك كورسى بۆ هەر دائیرەیەك هەیە. بۆ نمونە بەریتانیا دابەشكراوە بۆ 651 دائیرە كەواتە (651) كورسى دەبێت. لەم نیزامەدا ئەگەر دەنگدەر بەیەك كەس دەنگیدا ئەوا فەردییە، واتە ئەگەر (ئەحمەد، حەلاو، حەمەومین) هەبوون. كاتێك تۆدەنگت بە (حەلاو)دا،لەدواییدا دەركەوت (حەلاو) بەفێلأ دەرچووە، یاخود پێشوتر بەعسى بوو، ئەوا لەڕووى یاساییەوە دەكرێت دادگاییەكى تایبەتى بۆ دروست بكەن، یاخود یەكەم دانیشتنى پەرلەمان دەكرێت بۆ ئەم كێشەیە تەرخانبكرێت. بەڵام ئەگەر سەر بەپارتێكى گەورە بوو دیسان ڕزگارى دەبێت، چونكە پارتەكەى لەپەرلەماندا زۆرینەیە. لەڕاستیدا ئەم نیزامە وادەكات مەركەزى دەنگدان بچوك بكاتەوە. هەر دائیرەیەك یەك كورسى بەردەكەوێت.
دووەم: دەنگدانە بەلیست، لەم نیزامەدا بەپێچەوانەوە چەند كورسیەك بۆ هەر دائیرەیەك هەیە. بۆنمونە دەڵێت (دائیرەى سلێمانى) نۆ كورسى هەیە، ئیدى كێبڕكێ لەسەر ئەو نۆ كورسییە دەستپێدەكات. لێرەدا دەنگدەر دەنگدەدات بەكۆمەڵێ كەس كە هەموویان لەلیستێكدا كۆبونەتەوە، بەجۆرێك بۆ ئەوەى خوێنەر تێ بگات سێ لیست هەیە هەر یەكەیان ناوێكى هەیە بۆ نمونە: لیستى یەكێتی (جەلال، بەختیار، عیماد)، لیستى گۆڕان (سالار، عوسمان، مستەفا)، لیستى ئیسلامى (بكر، عومەر، عەلى) . دەنگدەر دێت تەنها دەنگ بەیەك لیست دەدات یان یەكێتى یان گۆڕان. واتە بەدەنگدان بۆ لیستێك تۆ دەنگت بە سێ كەس داوە لەلیستەكەدا. ڕەنگە كێشەكە لەمەبەدواوە بۆ ئێستاى كوردستانو ناوچەكە دەستپێبكات، بەجۆرێك ئەگەر هیچ هۆشیارییەكى یاسایىو سیاسیشت نەبێت، تەنانەت نەخوێنەوارەكانیش بێزار بوون ئەوەندە بێنەو بەرەى (كراوەو داخراو) بیستراوە یان بەلیست بێت بەلیست نەبێت. لەڕاستیدا دەنگدان بەلیست سێ جۆرە نەك دوو جۆر (كراوەو داخراو).
یەكەمیان: لیستى داخراو (قائمە مغلق): لێرەدا دەنگدەر دەنگ بەلیستێك دەداتو بۆى نییە بەهیچ جۆرێك دەستكارى لیستەكە بكات.
دووەم: لیستى داخراوى ڕێژەیی : یاخود نیزامى بەباشتر زانین، لەم شێوازەدا دەنگدەر دووجار دەنگدەدات. یەكەمجار لیستێ هەڵدەبژێرێ. دواتر لەناو لیستەكەدا دەنگ بۆ كەسێك دەدات. واتا تەداخول لەلیستەكە دەكات.
سێیەم: لیستى كراوە: لێرەدا دەنگدەر بەئارەزووى خۆى لەناو لیستەكاندا هاتوو چۆ دەكات. بەجۆرێك دەتوانێ لیست دروست بكات لەوانەى كە دەنگى پێدەدات، چۆن؟ ئەگەر بیست لیست هەبوون هەر یەكێكیان چوار كورسى بۆ دانرابوو، واتە چوار ناو لەهەر لیستێكدا هەبوو. دەنگدەر بۆى هەیە لەهەر لیستێكدا بگەڕێتو دەنگ بەیەكێك بدات. بۆ نمونە دەتوانێت دەنگ بەهەر پاڵێوراوێكی (یەكێتیو پارتى، گۆڕان، ئیسلامییەكان...تاد) لەیەك كاتدا بدات. لەهەر لیستێك كەسێك بەباشتر دەزانێتو دەنگى پێدەدات.
ئەم نیزامە لە فەردى بەهێزترە. چونكە لەوێ دەنگدەر بەیەك كەس دەنگى دەدا، بەڵام لێرە دەنگدەر هەم لەناو لیستەكانو هەم بە ناو پاڵێوراوەكاندا تەراتێن دەكات. ئەم لیستە زیاتر ڕەهەندێكى گشتى هەیەو لە كارى شەخسى بەدەرە. هەروەها بایەخى خەڵكى بۆ هەڵبژاردن زیاد دەكات. چونكە دەنگدەر هەست بەگەورەیی دەنگەكەى دەكات. هەروەك عەیبو كەموكورتى خۆشى هەیە. چونكە ئەگەر لیستەكە كراوەش بێت، هەر حیزبێكی دیاریكراو دایناوە. دەنگدەر ئەو هێزو هۆشیارییەى نییە لەم وڵاتەدا هەموو پاڵێوراوەكان بناسێت. ڕەنگە كەسى باش ڕەنگە كەسى خراپو بێ توانا بچێتە پەلەمانەوە، دواتر لێرەدا پەیوەندى دەنگدەرو پەرلەمانتار لاوازە. چونكە پەرلەمانتار حیزب دایناوە. هەر بۆیە لەكوردستان بۆ ساڵى 2009 لیستى داخراو قبوڵكرا. لەڕاستیدا لیستى داخراو چانسێكە بۆ حیزبە بچوكەكانو بەڵام خۆیان موعارزن. ئێستا لەولاتى سوید كار بەلیستى كراوە دەكرێت، چونكە هەموو خوێنەوارنو لەڕەوتەكە گەیشتوون.

بەشى دووەم: لایەنە پراكتیكىو سیاسییەكانى هەڵبژاردن (هەڵبژاردن لە كوردستان)

لەبەشى یەكەمى بابەتى پەیوەست بەهەڵبژاردندا، باسم لەلایەنە تیۆرییەكانى هەڵبژاردنو ئالیەتى وەرگرتنى دەسەڵات كرد. هەروەها لەپەیوەندى نێوان دەنگدەرو پاڵێوراوو سیستەمەكانى دەنگداندا ڕێگەمان خۆشكرد،تاوەكو ئێستا لەلایەنە كردەییەكانى هەڵبژاردن (سیستەمەكانى هەڵبژاردن) بدوێینو چەند مەفهومێكى تر پەیوەست بەبابەتەكە ڕوون بكەینەوە. دواتر ڕاو سەرنج لەسەر هەڵبژاردنو كێبڕكێكان دەخەینە ڕوو.
هەموو لایەك دەزانین كە هەڵبژاردن یەكێكە لەپرەنسیپە جەوهەرییەكانى پرۆسەى دیموكراتى. لەم چوارچێوەیەشدا ئاڵوگۆڕكردنى دەسەڵات جوانتركردنى پرۆسەكەیە، بەڵام چۆن؟ ساڵى (1936) هاڕۆڵد لاسویل پێناسەى سیاسەت وادەكات "كێ چى دەستدەكەوێـت، كەى، چۆن"؟
وردكردنەوەى وشەو پرسەكانو تەعبیركردن بۆیان، بێگومان خوێنەر دەگەیەنێت بەدەرنجامێك ئەمە لەلایەك، لەلایەكى ترەوە ئەگەر بڕیار بێت سیاسەت لەچوارچێوەى گشتیەكەیدا بریتی بێت لەهونەرى بەڕێوبردنى دەوڵەت، یاخود شێوازى حوكمڕانىو پاراستنى ئاسایشو گەڕانەوەى ڕەفاهیەت بۆ كۆمەڵگا.یان سیاسەت:بریتى بێت لەهونەرى جێبەجێكردنى شتە مومكینەكان. دیسان ئەم تەماشاكردنە خۆى بۆ خۆى وەڵامێكى ناڕاستەخۆى پرسیاری پێشووە. با بگەڕێینەوە بۆئەوەى كە هەموو پرۆسەى هەڵبژاردن دوو بەشە: یەكەمیان سیستەمى دەنگدانە (باسمان كردووە)، دووەمیان سیستەمى هەڵبژاردن كە ئێستا ڕوونى دەكەینەوە.

*سیستەمەكانى هەڵبژاردن چین:
سیستەمى هەڵبژاردن: پەیوەستە بەچۆنیەتىو میكانیزمى كێشەو كاروبارەكانى پاڵێوراوانو سەركەوتووەكان و، دابەشكردنى كورسى بەسەریاندا، لە ئێستادا دوو سیستەمى باو هەیە، یەكەمیان سیستەمى زۆرینە (نڤام أغلبیە) : كە بەم پێوەرە هەر كەسو لایەنێك زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنێ دەیباتەوە، چۆن؟ لەڕاستیدا ئەم دوو جۆرە یەكێكیان سیستمى زۆرینەى ڕێژەیى یان سادەشى پێ دەوترێ. لەم بارەدا ئەگەر (25، 20، 15) هەزار ڕێژەى دەنگە بەدەست هاتووەكانى ئەو سێ لیستە یان لایەنانەبن. بێگومان (25) هەزارەكە یەكەمەو دەیباتەوە. لەبارى دوەمو نیزامى زۆرینەدا، زۆرینەى ڕەها هەیە، كەڕێژەى یاسایی بۆ بردنەوە دەبێتو (1 + 50%) بێت. واتە زیاتر لەنیوە بەدەست بهێنێ. بەڵام لەحاڵەتێكدا، بۆ نمونە لەشارى دهۆكدا شەست هەزار دەنگدەر هەبێـت، ڕێژەى كۆتایی دەنگى لیستەكان بەم شێوەیە بوو: (25، 20، 15) هەزار بوو. لەم بارەدا هیچیان سەركەوتوو نییە. چونكە دەبێت زیاد لەنیوەى دەنگەكان بهێنێ، واتە ئەبێت لەو شەست هەزار دەنگدەرە سی هەزارو یەك دەنگ مسۆگەر بكات، ئینجا بەبراوە دادەنرێت.
بۆئەوەى ئەو كارەساتە ڕوونەدات، هەندێ وڵات فەرزى دەكەن یەكەمو دووەم بچێتە دەورەى دووەمى هەڵبژاردنەوە. هەشە نیسبەتێك بۆ جارى دووەم دادەنات بۆ هەموو لیستەكان. لەمانە گرنگتر ئەوەیە هەموو نیزامێكى هەڵبژاردن دەوڵەت یان هەرێمەكان تەنها لەڕوى تەكنیكیو هونەرییەوە بیری لێ ناكەنەوە. بەڵكو لە ڕوى سیاسیشەوە لێكیدەدەنەوە. ئەم ئەزمونە لەفەڕەنسادا بۆمان دەردەكەوێ، كە تا ساڵى 1986 حیزبی دەسەڵاتدار دەیانتوانى بمێننەوە، لەڕەهەندە سلبیەكانى ئەم نیزامى زۆرینەیە ئەوەیە كە حیزبە بچوكەكان ناتوانن دەسەڵات وەربگرنو جەماوەریان كەمدەكاتەوە. دواتر هەڵاوسانێك لەدەنگدانەكەدا دروستدەكات، بەڵام بەدیوێكى تردا ئاسان ئەنجام دەدرێتو پەرلەمانێكى بەهێزمان دەستدەكەوێتو حكومەت ناخاتە بەر هەڕەشەى كیانە سیاسییەكانەوە.
دووەمین نیزامى هەڵبژاردنى باو، سیستەمى نوێنەرایەتى ڕێژەییە: هەمیشە دەنگدانەكەى بەشێوەى لیستە، واتە هەر لیستێ بەپێى ڕێژەو قورسى دەنگەكانى كورسى بەردەكەوێ. بەڵام بۆ هەڵبژاردنى سەرۆك بەم نیزامە نابێت كار بكرێت، چونكە لیست نییەو تەنها یەك كورسییە.
بێجگە لەكوردستان چەندین شوێنى تر وەكو توركیا، كار بەتەمسیلى نسبى دەكەن. كە ئەمەى باسكرا بەشێوەیەكى تەواو بوو، بەڵام ئەم نیزامە جۆرى تەقریبى یان (دائیرى)شى هەیە. دە دەوڵەت یاخود هەرێم دەكات بەچەند دائیرەیەكەوە. هەر دائیرەیەكیش چەند مەقعەدێكى هەیە. دەنگەكان لەچەند پارێزگایەك كۆدەبنەوە. دواتر كۆى دەنگى هەر لیستێ دابەشدەكرێ بەسەر كورسییەكاندا، كە دیاریكراوە (100) كورسیە. ئەنجامێك دەردەچێ پێى دەوترێ (قاسم الانتخابى) ئەمە تێكڕاى دەنگە لەدائیرەى بۆ نمونە سلێمانیدا. هەر بۆیە خوێنەران وەئاگادەهێنمەوە لێرە بەدواوە قوڵ نابینەوە، چونكە دەبێتە هاوكێشەیەكى بیركارىو كارى نوسین قورستر دەكات. بەڵام لەبارە پراكتیكییەكەیدا ئەوەى بەرگوێمان دەكەوێت لەكۆتایى جیاكردنەوەى دەنگو دابەشكردنى كورسیەكاندا زاراوە یان بڕگەى (نیزامى كۆتایە).

نیزامى كۆتاچیە؟
سیستەمى كۆتا" یاخود كورسى كۆتا یاخود زۆرجار سیستەمى حیجزیشى پێ دەوترێ. ئەوەیە كە ڕێژەیەك لە كورسى دیارى دەكرێت بۆكەمینەكانو هەندێ گروپى دیاریكراو. كە ئەم كورسیانە ناچنە مونافەسەى پەرلەمانیەوە. لەكاتى دانانى قائمەكاندا، سێ لیست لەدائیرەیەكدا هەیە. بۆنمونە كۆتا لیست دەبێ بۆ ژنێك دابنرێت، كە كورسیەك دەكات. دەمەوێت بڵێم هەندێك هەن كەمینەن وەكو (كلد، ئاشور، توركمان ...هتد)، كە بۆ ئەم هەڵبژاردنەى كوردستان (11) كورسیان هەیە.
لەنیزامى ئەم هەڵبژاردنە، یاخود لەدەستوردا هاتووە كە دەبێت 25% بۆ ئەم مەبەستە بێت، بۆیە هەر حیزبەكان دەسەپێندرێ بەسەریاندا كەلە ناو پاڵێوراوەكان ژن هەبێت، لەكۆتا یان لەدواى هەندێ موڕەشەحى سەرەكیەوە، ئەمە ئەگەر لیستەكە داخراو (مغلق) بوو، بەڵام ئەگەر لیستەكە كراوە بوو كێشە دروستدەكات، چونكە دەنگدەر خۆى دەگەڕێت بەناو لیستو هەموو كیانەكاندا لە هەر لیستێ ڕەنگە دەنگ بەكەسێك بدات، لێرادە پێدەچێت پیاوێكى سمێڵ زلت خۆش بوێ، دەنگ بەژنێك نەدەى، بۆیە ئێستا لەكوردستان هەم لیستەكە كراوە نیە، هەم لەسێ كەس پێكدێت، دوو پیاوو ژنێك.

دەنگ ئەركو مافیشە.
دەنگ ئەركو مافیشە، هەندێ لەشارەزایان دەڵێن وەسیلەیەو ئامانجیشە، چونكە دەقێكى بێ چەندو چونە. ئەگەر دەنگ نەدەیت مافى سیاسیت لەدەستداوەو مافى ڕەخنەگرتنو داواكاریت لەپەرلەمانى نوێدا نییە، لەبەرئەوە هەموو هاوڵاتیەك تەمەنى لەهەژدە ساڵ بەسەرەوە بێت مافى خۆیەتى خانەى بەشدارى سیاسى خۆى فراوانتر بكاتو ئیرادەى خۆى لەئەزمونێكى وەهادا تاقى بكاتەوە. كەواتە هەڵبژاردن هەمیشە بەتایبەت لەكوردستان دەرفەتێكى باش بێت بۆ ئەوەى خەڵكى زۆرتر ئاگادارى چەندوچونى سیاسەتەكانى حكومەت بن، فەزاى سیاسى كۆمەڵگاش كراوەتر دەكات.
بۆیە لەخەیاڵدا دەژین ئەوانەى كە بیانەوێ پرۆسەیەكە بەساردوسڕى بەڕێوەبچێ لەدژى دەسەڵاتداران. بەپێچەوانەوە لەبەرژەوەندى دەسەڵاتدارانە. خۆ ئەگەر پرۆسەكە نەزاهەتى تەواو لەخۆ نەگرێت. ڕەنگە تاڕادەیەك ئاسایى بێت بۆ هەڵكەوتى شوێنو كاریگەرى ژینگەیى دەوروبەر لەسەر كوردستان. لەم نێوەندە گەلى كورد خاوەنى ئەزمونى دوو ساڵ حوكمڕانىو دەوڵەتدارى نیە، تا هیچ هەڵەیەكى بەسەردا تێنەپەڕێ.
یەكەم ئەزمونى هەڵبژاردنى گشتى ئازادى لەساڵى 1992 دا لەبارودۆخێكى پەلەو نائارامو ئاڵۆزدا ئەنجام درا، كە پڕبوو لەساختەكارىو هیچ لایەك ئەوە ناشارنەوە. بەواتایەكى فراوانتر ڕۆژهەڵاتیەكان بەحوكمى ژێر چەپۆكىو كەوتنە ژێرباڵى تۆتالیتاریەتو داگیركارى، ئەو گۆڕانە سیاسىو مێژویەى كە بەخێرایى لەژیانى سیاسیدا تێمان پەڕاند. ئەگەر نەزاهەتیش نەبوبێ پاساوى خۆى هەبووە، بەڵام لەم كاتەدا هەڵبژاردنێكى سیاسىو چارەنوسساز چاوەڕوانى هەرێمى كوردستانو ئایندەى ناوچەكەیەو پێشبینى تەواو دەكرێت كە نەخشەى سیاسى دەسەڵاتەكان بگۆڕێت.

ژنو هەڵبژاردن:
ئەگەر نمونە ئەوروپا بێت. لەوێ بەر لەپێكهێنانى یەكێتیەكەیانو تاساڵى 1907 ڕێژەى خوێندەوارى 13% بووە. بە واتایەك گەیشتن بەمەعریفەو هەستى یەكسانیبونو تەواوى چەمكە لایەنى كەم پێویستى بەپەنجا ساڵ بووە. ئەگەر نمونە وڵاتانى عەرەبىو ئیسلامى بێت، لەلوبنان دەقگرتوو تریان تیادا نابینم. كە ئێستا لەپێگەیەكى دواكەوتودا وەستاوە، لەهەڵبژاردن پەرلەمانییەكەى ساڵى (2009) ى لوبناندا لەكۆى (587) پاڵێوراو بۆ پەرلەمان تەنها (12) ژنى پاڵێوراوى هەبوو.ئەمە لەسەدەى بیست و یەكدا وایە..!!. لەكاتێكدا لەماوەى ڕابردودا تەنها (4) ژنى هەبووە. لێرەوە ئەم دوو نمونەیە با خوێنەرى ژن بەتایبەتى بەراوردى بكات.

پەیڤێك بۆ ئۆپۆزسیۆن
دەوترێت لەهەر شوێنێك بێدەنگى هەبێـت، دیكتاتۆریش هەیە، لەهەر شوێنێك دەسەڵاتیش هەبوو دەبێت دەسەڵاتێك چاودێرى بكات. با بزانین ئەم قسانە تا كوێ بڕ دەكات.
لەمێژوى وڵاتانى دونیادا هەر كاتێك شۆڕش كرابێت، ئەلتەرناتیڤێك بۆ دواى شۆڕش هەبووە. ئەمڕۆ كێیە ئەلتەرناتیڤى دوو پارتى سەرەكى ؟؟ مەبەستمان ئەوەنییە خەڵاتى خوایی بن و بۆئەم میللەتە هاتبن.نا.بەڵام لانى كەم كەمن هێزێكى ستەمكار لائەدەم كە پێموایە وەك خەڵووز ڕەشە،خۆئەبێت ئەوەى دێت وەك بەفر سپى بێت..!!ئایا دنیا ڕەش و سپییە.؟ ، ئاخر خۆ هەر سانا نییە تۆ بێیت دەسەڵاتێك بگۆڕێتو سەرخانو ژێرخانى ئابورى كۆمەڵگا سەرلەنوێ دابڕێژیتەوە. ئێمە پیاوى وا بلیمەتمان نییە، پەیوەندییە دەرەكىو ناوخۆیىو كەرتە خزمەتگوزارییەكانو ئاوەدانكردنەوە بەتەنها ئەنجام بداتو بەیەكجارى بەدیلى پێنچ سەد هەزار پاسەوانى سنوربێتو كارەكانى دیكەش ڕاپەڕێنێ. ئەمانە واقیعن، دەست لێدانیان ترسناكە، گۆڕان لەدونیادا بەكەسى گۆڕاو دەكرێت. ئەوانەى ئەمڕۆ لەدیموكراسى دەدوێنو باس لەكەموكورتى دەكەن، دوێنێ لەپەرلەمان باوەشێك خەو وەڕسى كردبوون. بەڵام خۆ هەبونیان كارێكى دیموكراتییە. خۆشحاڵم بەوەى كە لە ساڵى (2005) حەوت لیستولە (2009) دا چلو دوو لیست و بۆ (2013) دوو هێندە تریش دەبێت، ئەم گۆڕانانە چى بەخوێنەر نیشاندەدەن؟
لەسەر ئەم تێزە باش وایە هاوڵاتى ڕێز لەكات بگرێتو تەنهاو تەنها بەوەى كە یادى ڕابردووى بكاتەوە، هەستو درك بەئێستایەكى خۆى بكاتو ئەو كاتەش پێشبینی بۆ داهاتوى بكات. ئەمە بۆخۆى دەبێتە بەراوردێكی لۆجیكیو دواتر دەتخاتە بەردەم فتوایەكی گرنگ، بەڵام تالأو هەستكردن بەوەى كە جورئەتت نییە حەقیقەت بدركێنێ، چونكە سروشتى مرۆڤ وایە زۆرجار دان بەحەقیقەتو بوونى بەرامبەردا نانێت.

دیموكراسیمان ماوە:
باشتروایە،دیموكراسسیەت لەدەرەوەى ماناى "حوكمى گەل" لەرێگەى هەڵبژاردنەوە بناسین،چونكە دیموكراسیەت لەسەر سێ كۆڵەگەى سەرەكى ئەوەستێت: یەكەمیان: هەڵبژاردنێكى بێ خەوش، دووەم: ماف و ئازادییە گشتیەكان، سێهەم: سەرەوەرى یاساو دادگاكان. ڕەنگە هەندێك جیاكردنەوەى دەسەڵاتەكان (المبدأ الفێل السلگات) بەئەلف و باى دیموكراسیەت بزانن،بەڵام هەر خۆى لەو چوارچێوە گشتیەدا دەبینێتەوە كەبنەماكانى دیاریكردووە،ئەمە نیشانمان ئەدات دیموكراسیەت لەلولەى تفەنگ و ژێر چەپۆكى ئاین و مەزهەبگەرایی دا نایەتە ئاراوە،تێزێكە ڕێژەیی و نسبەتى نییە،یان هەیە یان نییە.لەگەڵ ئەوەش لەهەموو جیهاندا بەشێوەیەكى ڕەها جیاكردنەوەیەكى دەسەڵاتەكان نییە.
دیموكراسیەت: پرۆسە یان بابەتێكى كۆنە،جیاواز لەتێزەكانى وەك لیبراڵیزم،بەڵام بە تەماشایەك بۆمان دەردەكەوێت كە لیبراڵ دیموكرات لەكوێدا یەكدەگرن،لەوشوێنەى كە جۆگەڵە یان هێڵێكى مێژوویی راست دەیانگەیەنێت بەیەك،بۆیە هەقە بپرسین بۆچى لیبراَڵەكان لەكوێ بن بەزۆرى دیموكراسیەت لەوێیە...؟.ڕەنگە وەڵامى ئەم پرسیارە لەخاڵە هاوبەش و وەك یەكەكانى نێوان هەردوو چەمكەكەدا دەست بكەوێت.هەرئەمە گەیاندوونى بەیەك.ئەگەر گوریسێك واوەتر بچین ئەتوانم بڵێم تاقە چەمكە تائێستاش دەوڵەتانى دونیا،مرۆڤایەتى،بەستەمكارو ستەملێكراوەوە،بە ئۆتۆكرات و بیرۆكراتەوە،بە كرێكارو بۆرژواوە لەسەرى كۆكن، تەنانەت ئیمام خومەینى ووتویەتى "ئەگەر خۆمان هەڵنەخڵەتێنین،ئەوا لەدیموكراسی باشترمان دەست ناكەوێت." بەواتایەكى دى باشترین فۆرمێك كە مرۆڤ لەسەرەتاكانى ژیانەوە پێی گەیشتبێت بریتى یە لە دیموكراسیەت بۆ شێوازى حوكمڕانى.وەك دوا خاڵ و دوا ئیختیار لەجیهاندا،هەندێك واى دەبینن پێویست ناكا لەمەولا جگە لەدیموكراسی بیر لەهیچى تر بكرێتەوە،ئەمە كۆتایی مێژووەو تەواو.
هەقە بپرسین،ئایا دیموكراسی ئەوەندە بابەتێكى پێرفێكت و پیرۆزە كە هیچ ڕەخنەو عەیبەیەكى تیانەبێت...؟.ڕەنگە بڵێم ئەفلاتۆن لەداخى ئەمە دڵى لەلێدان كەوت،چونكە ئەو پێی وابوو حوكم كردن و ئیدارەدان ئیشى نەجیبزادەو ئەرستۆقراتەكانە.ئیشى ئەو خەڵكانەیە كە هەر چاو هەڵدێنن باوك پزیشكەو دایكیش پارێزەر..ئاخر چۆن دەبێت دەنگى سەرۆكێك لەگەڵ كەسێكى (18) ساڵ وا لەسەر زبَلخانە گوێچكەى تووتكە سەگ ئەبڕێت یەكسان بن..؟. "كارل پۆپەر" (1902-1904) بابەتێكى گرنگ لاقە ئەكات، لەبارەى دیموكراسیەوە، لایوایە گەورەترین فێلًَ ئەوەیە خەڵك وا تێبگەن كە دیموكراسی بریتى یە لەحوكمى خەڵك (بەقسەى قۆڕ وەسفى ئەكات)،چونكە گەل لەهیچ شوێنێك حوكم ناكەن و دەسەڵاتیان نییە.ئەگەر گریمان خەڵكیش حوكم بكەن دەى فەلسەفەى دیموكراسی بەتاڵ ئەبێتەوە،زۆرینە كەمینە ئەچەوسێنێتەوە،لەبەرئەوەى دیموكراسیش بریتى یە لەحوكمى زۆرینەیەك كە ڕێز لەمافى كەمینەیەك بگرێت،ئەگەر پێچەوانەكەشى بەنمونە وەربگرین: لەسوریا شیعەو عەلەویەكان لە كەم كەمترن (قلە قلیلا)بەڵام عەیامێكى زۆرە زۆرینەكان ئەچەوسێننەوە،لەزۆربەى وڵاتانى ڕۆژهەڵاتدا بەناوى دەنگدان و دیموكراسیەتەوە،كەمینەیەك ستەم بەرامبەر زۆرینەى گەل ئەكات.واتا ئەگەر زۆر یان كەمینەش خیانەت لەیەكدى بكەن ماناى بەتاڵبونەوەى ماناكانى دیموكراسیەتە.كە ئەمڕۆ لەجیهاندا بەباشترین شێوازى بەڕێوەبردن باس دەكرێت.




سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1-د. محمد منیر حجاب: ادارە الحملات الانتخابیە (گریقك للفوز فی الانتخابات).دار الفجر للنشر والتوزیع، قاهرە-2007.
2-مجموعە من المۆلفین: نڤریە العامە فی القانون الدستورى والنڤام الدستوری فی العراق ، گبعە الپانیە،جامعە بغداد،كلیە القانون،بغداد-2009.
3- محاڤراتنا:الأستاژ "عابد خالد رسول.جامعە التنمیە البشریە،قسم العلوم السیاسیە.قرداغ.،سنە (2009)


.