هه‌لبژاردن له پرۆسه‌یه‌کی گه‌مارۆدراودا
Sunday, 22/09/2013, 12:00
به‌ر له‌هه‌ر شتێ بۆ به‌رچاوڕوونی باشه سه‌رنجی ئه‌وه بده‌ین که هه‌ڵبژاردنی ئازاد ته‌نها ده‌کرێ له کۆمه‌ڵگه‌ی ئازاد و دیموکراسیدا پیاده بکرێت. له کۆمه‌ڵگه‌ی ئازاد و دیموکراسیدا بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتداری خاوه‌ن هێزی میلیتس بوونی نییه و هێزی تایبەت و میلیتسی سەر بە پارت و کەس به‌گشتی بوونیان نییه. سه‌رۆک و پارتی ده‌سه‌ڵاتدار خاوه‌نی هێزی چه‌کداری نین و ناتوانن هێزه نیشتمانیه‌کان بۆخۆیان به‌کاربهێنن، هه‌روه‌کو هێزه‌کانی پۆلیس و سوپا بێلا‌یه‌نن سه‌ر به هیچ پارت و سه‌رۆکێک نین. پارتی ده‌سه‌ڵاتدار و پارتی دیکه پارتی سڤیل و بێچه‌کن. که‌ناڵ و میدیای حزبی بوونیان نییه و سه‌رۆک و پارتی ده‌سه‌ڵاتدار خاوه‌نی کەنالێ راگەیاندنی وه‌کو رادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆنی تایبه‌ت نین و ریکلامی تایبه‌تیان له ته‌له‌ڤزیۆنی تایبه‌ته‌وه بۆ ناکرێت. پارت و بنه‌ماڵه و سه‌رۆکی ده‌سه‌ڵاتدار ناتوانن گه‌ره‌ک و شار یا گوند و ناوچه بۆ خۆیان دابڕن و داگیربکه‌ن، پارت و سه‌رۆکی ده‌سه‌ڵاتدار ناتوانن پاره و سامانی گشتی و نیشتیمانی بۆ خۆیان به‌کاربهێنن. پارتی ده‌سه‌ڵاتدار ناتوانێ هیج جۆرێکی به‌رتیل به‌کاربهێنێت، ناتوانی هه‌ره‌شه له‌که‌س بکات یا گوشار بخاته‌سه‌ر که‌س، ناتوانی موچه، زه‌وی و خانوو به‌سه‌ر خه‌ڵکدا دابه‌ش بکات هتد. هه‌موو پارته به‌شداره‌کان وه‌کو یه‌ک ده‌توانن له هه‌رکوێیه‌کی ولات بیانه‌وی پروپاگه‌نده بۆ خۆیان بکه‌ن و هه‌وڵی کۆکردنه‌وه‌ی لایه‌نگیر بده‌ن، هه‌روه‌ها وه‌کو یه‌ک رێگه‌ی به‌شداریان له که‌ناڵه بێلایه‌نه‌کانی ته‌له‌ڤزیۆندا هه‌یه. هه‌ر پارته له چوارچێوه‌یه‌کی یه‌کساندا بودجه‌ی هه‌لبژاردنی ده‌ده‌رێتی و خه‌رجیه‌که به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی ده‌که‌وێته سه‌ر خۆیان. سندوقه‌کانی ده‌نگدان له‌لایه‌ن خه‌ڵکی بێلایه‌نی ناحزبی سه‌رپه‌رشتی ده‌کرێن، له‌لایه‌ن هیچ هێز و که‌سێکه‌وه گوشاریان له‌سه‌ر نییه. شوێنی کاری خه‌ڵک له‌ژێر کاریگه‌ری هیچ پارت و ده‌سه‌ڵاتێکدا نییه، خه‌ڵک وابه‌سته‌ی هیج پارت و ده‌سه‌ڵاتێک نییه و ترس و هه‌ره‌شه‌ی هیچ که‌س و پارتێکی له‌سه‌ر نییه، به‌مجۆره ئازادانه و بێباکانه ده‌نگی خۆیان ده‌ده‌ن، بێئه‌وه‌ی جۆری ده‌نگدانه‌که کێشه‌ی لێبکه‌وێته‌وه و بیانخاته ژێر هه‌ڕه‌شه و گوشار. ئه‌گه‌ر ئێمه گوتن له هه‌ڵبژاردنی ئازاد بکه‌ین پێویسته ئه‌و فاکتانه‌مان له یاد بێت.
دوای هێنانوبردنێکی زۆر بڕیاردرا هه‌لبژاردنی په‌رله‌مان له 21 ی سه‌پته‌مبه‌ری 2013 دا بکرێت. له‌لایه‌ن پارتی ده‌سه‌ڵاتداره‌وه به پرۆسه و ئەزموونی دیموکراسی کوردستاندا هه‌لده‌گوترێ و بانگاشه‌ی ئه‌وپه‌ری دیموکراسیبوونی هه‌لبژاردن ده‌کرێ، ده‌ربڕین و گوتنی ره‌نگاوی و ڕازاوه لەمبارەیەوە زۆرن.
بەر لە هاتنی واده‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆکایه‌تی و په‌رله‌ماندا درێژکردنه‌وه‌ی ماوه‌ی سه‌رۆکایه‌تی مه‌سعود بارزانی لە مانگی ژوندا بۆ دوو ساڵ له رێگه‌ی رێکه‌وتنێکی نێوان نێچیره‌وان بارزانی و مه‌کته‌بی سیاسی یه‌کێتی به‌بی بوونی هه‌ڵبژاردن و پرۆسه‌یه‌کی دیموکراسی، به‌ڵگه‌ی نه‌بوونی سیسته‌می دیموکراسییه له باشوری کوردستاندا.
هه‌روه‌کو پێشتر له وتاری دیکه‌دا ئاماژه‌م بۆ کردووه، له باشوری کوردستاندا سیسته‌مێکی دیموکراسی بوونی به‌کرده‌وه نه‌بووه و نییه، چونکه باشوری کوردستان به قۆناغی گواستنه‌وه‌دا تێنه‌په‌ڕیووه و پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردنی نه‌بینیووه. کاتێ رژێمی سه‌دام له 2003 دا روخێندرا و پرۆسه‌ی دروستکردنه‌وه‌ی ستاتی ئێراق له ژێر ناوی دیموکراتیزه‌کردنی ئێراق دوای ئه‌وه له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا ده‌ستی پێکرد، ئه‌وه پرۆسه‌ی نه‌هێشتنی به‌هاو دامه‌زراوه‌کانی سیسته‌می دیکتاتۆری بنه‌ماڵه‌یی و میلیتسگه‌رایی بنه‌ماڵه‌ی سه‌دام و رژێمی به‌عس بوو، هه‌روه‌ها گواسته‌وه‌بوو بۆ به‌هاو دامه‌زراوه دیموکراسیه‌کان، له‌گه‌ڵ هه‌موو که‌موکوڕیه‌کانی که روویاندا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌وسا سیته‌می رامیاری کوردستان نادیموکراسی بوو، ئه‌و پرۆسه‌یه باشوری کوردستانی نه‌گرته‌وه. جێگه‌ی گرنگی پێدانه که له ساڵی 2003 دا رژێمی سه‌دام لابردرا و رووخا، له باشوری کوردستاندا هه‌ردوو به‌ڕێوه‌به‌ریه‌که‌ی سلێمانی و هه‌ولێر که له‌لایه‌ن پ.د.ک و ی.ن.ک به‌ڕێوه‌ده‌بران دوو ده‌سه‌ڵاتی دیموکراسی نه‌بوون و به پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردندا تێنه‌په‌ریبوون، به‌ڵکو دوو ده‌سه‌ڵاتی بنه‌ماڵه‌یی میلیتسگه‌را بوون، به زه‌بروزه‌نگ ده‌سه‌ڵاتیان گرتبووه‌ده‌ست و هه‌ر یه‌که‌یان جۆرێک بوون له‌و ده‌سه‌ڵاته نادیموکراسیانه‌ی که له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راستدا هه‌بوون. دیارە ئه‌وان توانیبوویان جۆرێک له ئاسایش و ئارامی، جۆرێک له پرۆسه‌ی ئاوه‌دانکردنه‌وه (دوای کۆتایهاتنی شه‌ڕی ناوخۆ) له ناوچه‌کانی ژێرده‌ستیاندا ده‌ستپێبکه‌ن. له ناوچه‌کانی ژێر ده‌ستیاندا که‌مێک له به‌هاو دامه‌زراوه دیموکراسیه‌کان (وەکو بوونی پارتی بچوک و په‌رله‌مان) ئه‌گه‌ر هه‌بووبن لاواز و پوچ بوون. هه‌روه‌کو وڵاتانی نادیموکراسی له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا بنه‌ماڵه و پارتی ده‌سه‌ڵاتدار وه‌کو بنه‌ماڵه و پارتی باڵاده‌ست به‌پێی ئاره‌زوو و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانیان وڵاتیان به‌ڕێوه‌ده‌برد. بوونی په‌رله‌مانی لاواز و بێده‌سه‌ڵات، بوونی پارتی بچوکی بێده‌سه‌ڵات یا گه‌ماڕۆدراو واتای بوونی هه‌نگاوه‌کانی دیموکراتیزه‌کردن نه‌بوون یا واتای بوونی سیسته‌می دیموکراسی نه‌بوون. له ولاتێکی وه‌کو میسری سه‌رده‌می حوسنی موباره‌کیش په‌رله‌مان و پارتی بچوک و بێده‌سه‌لات هه‌بوون، به‌لام سیسته‌مه‌که دیموکراسی نه‌بوو. باشوری کوردستان له‌دوای هه‌لبژاردنه کێشه‌ئامێزه‌که‌ی ساڵی 1992 دا تا ساڵی 2003 نه خاوه‌نی ده‌ستورێک بوو که له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا ئاماده‌ده‌کرێت و ده‌خرێته گشتپرسی، نه هه‌ڵبژاردن و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌ڵات له دوای 1992ـه‌وه وه‌کو قۆناغی دوای گواستنه‌وه و پیاده‌کردنی سیسته‌می دیموکراسی ئه‌نجامدرابوو، ئه‌و دوو راستییه به‌ڵگه‌ی نه‌بوونی ڕوودانی پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردنن. له راستیدا بوونی جۆرێک له ئاسایش و ئارامی و هه‌نگاوه سه‌ره‌تاییه‌کانی ئاوه‌دانکردنه‌وه، هه‌ندیک دیارده‌ی لاوازی سیمبۆلی له دوای ساڵی 1998ـه‌وه واپێده‌چێ وه‌کو هه‌بوونی دیموکراسی له‌لایه‌ن ده‌سه‌لاتداران و لاینه‌گرانیانه‌وه به‌ئاگا یا بێئاگا سه‌یری ده‌کرا. ئه‌و دیده زاله خۆی له واتا و هه‌نگاوه بنچینه‌ییه‌کانی پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردن بوارد و ئاره‌زووی نه‌‌کرد له پرۆسه‌کەدا قووڵبێته‌وه و تێیبگات.
له دوای رووخانی سه‌دام له به‌هاری ساڵی 2003 دا بانگاشه‌ی بوونی دیموکراسی له باشوری کوردستاندا و هه‌وڵی فرۆشتنی وه‌کو مۆدێلێکی سه‌رکه‌وتووی دیموکراسی له ئێراق و ناوچه‌که‌دا، بازدان بوو به‌سه‌ر پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردن که هه‌نگاوه بنچینه‌ییه‌کانی له به‌غدا ده‌ستیپێکردبوو. دیاره ئه‌و هه‌وڵانه و هه‌روه‌ها هاوکاری هه‌ردوو ده‌سه‌لاتی باشور له رووخانی سه‌دامدا، وایانکرد ئه‌وان بتوانن سۆز و لایه‌نگیری رۆژئاوا به‌ده‌ست بهێنن و به‌سه‌ر پرۆسه‌ی دیموکراتیزه‌کردندا بازبده‌ن. له‌بیرمان نه‌چێت رۆژئاوا به سه‌رکردایه‌تی ئه‌مه‌ریکا هێنده گرنگی به کوردستان و سیسته‌می به‌رێوه‌به‌ریه‌که‌ی نه‌داوه و لایان هێنده گرنگ نه‌بووه، چه‌قی هه‌وڵه‌کانی رۆژئاوا به‌غدا و ئێراق بوو. گۆڕانی سیسته‌می رامیاری له ئێراقدا و ده‌سه‌لاتداریی ئه‌مه‌ریکا له هه‌نگاوه‌کانی دروستکردنه‌وه‌دا هۆکاری ئه‌وه‌بوون که ده‌سه‌لاتی پارتی و یه‌کێتی جگه له ملکه‌چبوون به پرۆسه‌ی رواڵه‌تیی هه‌ڵبژاردن رێگه‌یه‌کی دیکه‌یان له‌به‌رده‌مدا نه‌بێ.
که هه‌ڵبژاردنی پێشوو له ساڵی 2009 له کوردستاندا ئه‌نجامدرا، ئه‌و هه‌ڵبژاردنه له بارودۆخێکی نادیموکراسی و له‌سایه‌ی ده‌سه‌ڵاتی بنه‌ماڵه‌یی و میلیتسگه‌رای پارتی و یه‌کێتیدا ئه‌نجامدرا. له‌بارێکدا ئه‌نجامدرا ئه‌و که‌مه به‌ها و دامه‌زراوه دیموکراسیه‌ی که هه‌بوون وه‌کو پێشوو لاواز و نابووت بوون، ده‌سه‌لاتی بنه‌ماڵه و میلیتس زاڵ بوو و کۆمه‌ڵگه و مرۆڤه‌کانی به شێوه‌ی جۆراوجۆر گه‌مارۆدرابوون. دیاره هاتنی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان که له زگی یه‌کێتی هاتبووه‌ده‌ر و یاخیبوونی له‌ده‌سه‌لاتی خۆسه‌پێنه‌ری پارتی و یه‌کێتی وایکرد کەبتوانی تاراده‌یه‌ک له سلێمانی شکست به ده‌سه‌لاتی نادیموکراسی یه‌کیتی بهێنێت و کۆمه‌لی له ده‌نگه‌کان بۆ خۆی ببات. به‌ڵام ئه‌و سه‌رهه‌ڵدانه‌ی گۆران نه‌یتوانی له ناوچه‌ی هه‌ولێر و بادینان شکست به ده‌سه‌ڵاتی نادیموکراسی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و پارتی بهێنیت، چونکه گۆڕان نه‌یتوانی ببێته بزوتنه‌وه‌یه‌کی سه‌رتاسه‌ری کوردستانی. له هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا گه‌مارۆی کۆمه‌ڵگه و مرۆڤه‌کانی به‌به‌رفراوانی هه‌بوون و کۆمه‌ڵێ دیارده‌ی ساخته‌کاری له‌لایه‌ن بنه‌ماڵه و پارتی ده‌سه‌لاتداره‌وه ئه‌نجام دران. له‌و رێگه‌یه‌وه پارتی و یه‌کێتی زۆرینه یا دوو له‌سه‌ر سێی په‌رله‌مانیان برده‌وه و ئۆپۆزسیۆن نزیکه‌ی 35 شوێنی په‌رله‌مانی ده‌ست که‌وت. له‌رێگه‌ی گه‌ماڕۆ و ساخته‌وه مه‌سعود بارزانی کرایه‌وه سه‌رۆکی هه‌رێم و گوترا له سه‌دا 70 ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێناوه. ئه‌وه‌ی له‌و هه‌لبژاردنه‌دا ده‌کرێ وه‌کو تروسکاییه‌کی گۆڕانکاری له سیسته‌می رامیاریی چه‌قبه‌ستووی کوردستاندا سه‌یری بکرێت، دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن و بیروبۆچوونێکی جیاوازبوو له په‌رله‌مانی لاوازی کوردستاندا. ئه‌و ئازادییه سنورداره‌ی له ناوچه‌ی سلێمانی که له ئه‌نجامی لاوازبوونی یه‌کێتی هاته‌کایه‌وه ئه‌و گۆڕانه‌ی دروستکرد که ده‌کرێ وه‌کو وه‌رچه‌رخانێکی ئه‌رێنی له سیسته‌می چه‌قبه‌ستووی نادیموکراسیدا سه‌یری بکرێت. به‌ڵام هه‌روه‌کو له‌سه‌ره‌تاوه ده‌بیندرا لایه‌نه‌کانی ئۆپۆزیسیۆن جگه‌له‌وه‌ی کێشه‌یان هه‌بوو، ده‌سه‌ڵاتیان سنورداربوو و له زۆربە‌ی باره‌کاندا جگه له ناره‌زایی و پرۆتستۆ له توانایاندا نه‌بوو هه‌نگاو و بریاره نادیموکراسی و نانیشتیمانیه‌کان بوه‌ستێنن.
هه‌لبژاردنی ئێستا له سایه‌ی به‌رده‌وامی ده‌سه‌لاتی خۆسه‌پێنه‌ر و نادیموکراسی بنه‌ماڵه‌یی و میلیتسگه‌رادا، له سایه‌ی بارودۆخێکی رامیاری وادا که له‌و بارودۆخه ده‌چێت که له ساڵی 2009 دا و له هه‌لبژاردنی پێشوودا هه‌بوو، پرۆسه‌یه‌که کێشه‌ی زۆری له‌گه‌ڵ پره‌نیسپه‌کانی ئازادی و دیموکراسیدا هه‌یه. واپێده‌چێ هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌ڵاتدار رێگه کلاسیکیه‌کانی رابردوو به هەندێ رێگە و تاکتیکی نوێوه بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌کانینان بگرنه‌به‌ر. تاڵه‌بانی به‌هۆی نه‌خۆشیه‌وه بزره و یه‌کێتی کێشه‌ی ناوخۆیی هه‌یه بۆیه لاواز ده‌که‌وێته به‌رچاو، گۆڕان وه‌کو هه‌لبژاردنی پێشوو هه‌ره‌شه‌یه له‌سه‌ر پێگه‌ی ئه‌و پارته له ناوچه‌کانی فه‌رمانره‌وایی یه‌کێتیدا. یه‌کێتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی لاوازبووه، به‌ڵام وه‌کو پیشوو له‌ناوچه‌کانی ژێرده‌ستیدا خاوه‌نی هێز، پاره و ده‌سه‌ڵاته. به‌واتایه‌کیتر یه‌کێتی ده‌توانێ وه‌کو پێشوو سوود له ده‌سه‌لات و دامه‌زراوه نادیموکراسی و داسه‌پێنه‌ره‌کان وه‌رگرێت. پارتی و بنه‌ماله‌ی بارزانی له ناوچه‌کانی ژێر ده‌ستیاندا خۆیان هێز و ده‌سه‌لاتی یه‌که‌من، ئه‌وانیش وه‌کو هه‌لبژاردنی پێشوو ده‌توانن سوود له ده‌سه‌ڵات و دامه‌زراوه نادیموکراسیه‌کان وه‌رگرن و له‌رێگه‌ی گه‌مارۆ و به‌رتیل و ساخته‌کاریه‌وه سه‌نگی هه‌لبژاردن به‌لای خۆیاندا بشکێننه‌وه. هه‌ردوو پارتی ده‌سه‌لاتدار توانیویانه له رێگه‌ی ئه‌و پاره و سامانه زۆره‌ی گه‌ل که له‌ژێرده‌ستیاندایه کۆمه‌ڵگه و مرۆڤه‌کانی وابه‌سته‌ی خۆیان بکه‌ن و زۆرینه‌ی خه‌ڵکی کوردستان بکه‌نه موچه‌خۆری خۆیان. ئه‌وان وه‌کو پارت فه‌رمان و ئه‌رکه‌کانیان له داموده‌زگاکانی حکومه‌ت سه‌ندۆته‌وه بۆنمونه موچه زیادده‌که‌ن، موچه بۆ خه‌ڵک ده‌بڕنه‌وه، خه‌ڵک داده‌مه‌زرێنن، خه‌ڵک ده‌رده‌که‌ن، زه‌وی و خانوو دابه‌شده‌که‌ن، خه‌ڵک خانه‌نشین ده‌که‌ن هتد. به‌واتایه‌کیتر خه‌ڵک و کۆمه‌ڵگه له‌ژێر تارمایی ده‌سه‌ڵاتی سه‌پێندراوی پارتی ده‌سه‌ڵاتداردان، جله‌وی ژیان و گوزه‌رانیان له‌چنگی بنه‌ماڵه و پارتی ده‌سه‌ڵاتداردا خڕکراوەتەوە، بۆیه ئازاد نین و ناتوانن ئازادانه ده‌نگ بده‌ن. له‌به‌ر ئه‌و فاکته‌رانه و له بزری ئازادی و دیموکراسیدا هه‌ڵبژاردن به‌ئه‌گه‌ری زۆر پرۆسه‌یه‌کی رواڵه‌تییه و ناتوانی شتێکی ئه‌وتۆ له سیسته‌می رامیاری نادیموکراسی سه‌پێندراودا بگۆڕێت. بۆیه ئه‌نجامی هه‌لبژاردن وێنه‌ی ویستی خه‌ڵک ناکات و ناتوانی رووی راسته‌قینه‌ی هه‌ڵویستی خه‌ڵک پیشان بدات.
سه‌باره‌ت به ئه‌گه‌ره‌کانی دۆڕان و بردنه‌وه‌ی فلانه پارت و لیست و ژماره دانان بۆیان یا ئه‌گه‌ری گۆرانکاری و ئه‌گه‌ری بردنه‌وه‌ی زیاتر له نیوه‌ی ده‌نگه‌کان له‌لایه‌ن ئۆپۆزیسیۆنه‌وه هه‌روه‌کو بانگاشه‌ی بۆ ده‌کرێت، له‌لایه‌ک بنچینه‌یه‌کی زانستی بۆ ئه‌و پێشبینیانه نییه و گوتنێکه سۆزدارانه و لایه‌نگرانه‌یه، له‌لایه‌کیتر له کوردستاندا پرۆسه‌ی هه‌لبژاردن گه‌ماڕۆدراوه و خه‌ڵک ئازاد نییه، بۆیه سه‌خته پێوه‌ره ئاساییه‌کانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌گه‌ر هه‌بن بتوانن وینه‌ی گونجاو بده‌نه ده‌ست. بۆنمونه له ئیواره‌یه‌کدا هه‌ندێ له ئه‌ندامانی ناوچه‌یه‌کی پارتی هه‌ڵده‌کوتنه سه‌ر مالێک و به جۆرێک له هه‌ره‌شه‌وه پرسیاری جۆری ده‌نگدانیان لیده‌که‌ن و ناویان ده‌نوسن، ئه‌گه‌ر به‌یانی ئه‌و که‌سه له‌لایه‌ن رۆژنامه‌وانێکه‌وه پرسیاری جۆری ده‌نگدانی لیبکرێت، ده‌بێ ئه‌و که‌سه چی وه‌لام بداته‌وه؟ که‌سێک که ئازاد نییه و له‌ژیرهه‌ره‌شه‌دایه یا جۆرێک له سانکشیۆنی خراوه‌ته‌سه‌ر ناتوانی ویستی ئازادانه‌ی خۆی رابگه‌یه‌نێت. ئه‌وه ته‌نها نمونه‌یه‌کی بچوکه.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
