*شێواندنی ڕوخساری میدیای سه‌ربه‌خۆ(ئه‌هلی)
Thursday, 09/04/2009, 12:00
1623 بینراوە
<<وه‌ڵامێکی ساده بۆ ئه‌و به‌ڕێزانه‌ی،که له‌سه‌ر نه‌درکاندن و ناو نه‌هێنانی سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵ، به گومانه‌وه سه‌یری میدیا سه‌ربه‌خۆکان ده‌که‌ن و به موخابه‌رات و ده‌ستی CIA له‌قه‌ڵه‌میان ده‌ده‌ن.>> ئاری ئه‌بوبه‌کر- دانیمارک
له هیچ قوژبنێکی ئه‌م سه‌رزه‌مینه‌دا، که ته‌نها بۆنی دیموکراتی لێبێت، میدیاییه‌ک نادۆزیته‌وه سه‌ر به حیزب بێت، حیزبێکیش نادۆزیته‌وه که ناوه‌ندی ڕاگه‌یاندنه‌که‌ی مووچه‌ی له‌شکرێک ڕۆژنامه نووس بدات ، ئاخر وه‌ک هاوڕێیه‌کی ڕۆشنبیری دانیمارکیم ووتی<<خۆ حزب شه‌ریکه‌ی بازرگانی نییه تا مووچه خۆری هه‌بێت و خه‌ڵک بژیه‌نێت>>.
گه‌وره‌ترین سه‌فسه‌ته‌یه، ڕۆژنامه، ته‌له‌فزیۆنی ناوخۆ و سه‌ته‌لایت، گۆڤار و ده‌زگای چاپه‌مه‌نی حیزبیت هه‌بێت و خۆشت به په‌مه‌ییه‌تی دیموکراتی ڕه‌نگ کردبێت، سه‌رۆک وه‌زیران، سه‌رۆکی حکومه‌ت و وه‌زیر خانوو، شوقه،سه‌یاره، پاره و هه‌دیه ببه‌خشێته‌وه به‌سه‌ر هاوڵاتییه هه‌ڵبژێردراوه‌کانی خۆی دا له ژێر ناوی جیاجیادا، شه‌و ڕۆژ وێردی سه‌رزمانت دیموکراتییه‌ت بێت، که‌چی چه‌ندین بینای گه‌وره گه‌وره‌ی حیزبیت هه‌بێت، چه‌نده‌ها کارمه‌ند و پاسه‌وان و ڕۆژنامه‌نوس و مه‌سئول مه‌ڵبه‌ند و لێپرسراوی لق بژیه‌نێت.
ووڵات به‌ڕیوه بردن هونه‌ره، ئه‌گه‌ر که‌فائه‌تت نه‌بوو له‌م هونه‌ره‌دا، دانیشی باشتره وه‌ک له‌وه‌ی ببیه مشه‌خۆر به‌سه‌ر خه‌ڵکه‌وه، لێنه‌زانینی ئه‌م هونه‌ره عه‌یب نییه، لێ عه‌یبه نه‌یزانیت و غه‌شیمانه سوربیت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که ده‌زانیت.
لێزانینی هونه‌ری سیاسه‌ت وه‌ک هونه‌ری شێوه‌کاری وایه، کاتێک تابلۆیه‌ک ده‌نه‌خشێنیت، ئه‌گه‌ر شاره‌زاییت لێی نه‌بێت ه به‌هره‌مه‌ندی ئه‌و بواره نه‌بیت، هه‌رچه‌ند بۆ خودی غه‌شیم مه‌زنایه‌تییه، به‌ڵام خه‌ڵکێک که دێت بۆ سه‌یرکردنی پێکه‌نینی پێی دێت، هه‌تا ئه‌گه‌ر به‌ناو شێوه‌کاره‌که خۆشی پێوه ماندوو کردبێت.
سه‌رچاوه‌ی نادیاری هه‌واڵ بۆ ڕۆژنامه، که هه‌ندێک به گومانه‌وه لێی ده‌ڕوانن، له وڵاتانه‌ی دیموکراتیدا، هێڵی سوره و یاسای بۆ دانراوه، که ماف ده‌دات به ڕۆژنامه نوس ناوی سه‌رچاوه‌که‌ی نه‌درکێنێ، هه‌تا ئه‌گه‌ر ئاسایشی وڵاتیش بکه‌وێته خه‌ته‌ره‌وه، چ جای له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵی و به‌فیڕۆ دانی پاره‌ی میلله‌ت، ڕۆژنامه نوس که سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵه‌که‌ی ئاشکرا ناکات، خاڵات ده‌کرێت نه‌ک لێپرسینه‌وه، ناوبانگ په‌یدا ده‌کات نه‌ک به گومانه‌وه سه‌یری بکرێت و به جاسوس و شتی سه‌خیف ته‌شهیری پێبکه‌ن،ئه‌م زامنکردنی فه‌رمی و کلتورییه‌ی نه‌درکاندنی سه‌رچاوه گڕوتینێکیش ده‌دات به هاووڵاتیان که زانیاری بده‌نه ڕۆژنامه‌نوس، بۆ ئه‌وه‌ی پۆخڵه‌واته‌کان و ده‌سته شاره‌وه‌که‌ی ده‌سه‌ڵات که‌شف ببێت.
بۆ زیاتر ڕونکردنه‌وه‌ی ئه‌م شتگه‌له‌ی که ده‌یڵێم، چه‌ند نمونه‌یه‌کی زیندوی دانیمارک ده‌خه‌مه پێش چاو، به ئومێدی ئه‌وه‌ی گه‌مه قێزه‌ونه‌کانی ده‌سه‌ڵات و مشه‌خۆره‌کانی زیاتر بۆ خه‌ڵک ئاشکرا ببێت.
هاوڕێیه‌کم له ساڵی 2003 دا هه‌واڵێکی زۆر هه‌ستیاری دا به ڕۆژنامه‌ی پۆلیتیکن (politiken) ی دانیمارکی، هه‌واڵه‌که هێنده هه‌ستیار بوو،لێپرسراوێکی ده‌وڵه‌ت به ناڕاسته‌وخۆ داوای له ڕۆژنامه‌که کردبوو، که سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵه‌که‌یان بۆ پشتڕاستکاته‌وه وسه‌رچاوه‌که ئاشکرا بکات، به‌ڵام ڕۆژنامه‌که نه‌ک پشتی ئه‌و که‌ڕه کرمانجه په‌ناهه‌نده یه‌ی گرت، به‌ڵکو ئابڕوی حکومه‌تیان برد، به‌وه‌ی که حکومه‌ت به بیانووی که‌شفکردنی سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵه‌که‌وه ده‌یه‌وێت مه‌سه‌له ئه‌ساسییه‌که له‌بیر خه‌ڵکی بباته‌وه.
میدیای ئه‌م وڵاته(دانیمارک) نه‌ک هه‌ر سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵی دارایی سیاسییه‌کان(ناڵێم حیزب، چونکه لێره شوره‌ییه حیزب خاوه‌نی پاره بێت، ئه‌گه‌ر دانیمارکییه‌ک بۆی ده‌رکه‌وێت حیزبێک خاوه‌نی پاره و سه‌رمایه‌یه، ڕه‌نگه پێویستی به سایکۆلۆژ هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی که حاڵه‌تی ده‌رونی تێکنه‌چێت، چونکه ده‌بێته شتێکی سه‌رسوڕهینه‌ر بۆی که حیزب خاوه‌نی پاره و سه‌روه‌ت و سامان بێت) به‌ڵکو ڕۆژژمێر(تقویم)ی سیاسیه‌کانیشی له‌به‌رده‌ست دایه، بێئه‌وه‌ی که‌س بتوانێت داوای ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌یان لێبکات که ڕۆژژمێره‌که‌ی خستۆته به‌رده‌م میدیاکان، له حاڵی حازردا که سه‌رۆک وه‌زیرانی دانیمارک ئه‌ندرس فۆ و راسموسن(Anders Fogh Rasmussen) ژێر به ژێر کاندید کراوه بۆ سه‌رۆکی ناتۆ، ڕۆژنامه‌یه‌ک که‌شفی کرد، چۆن؟ به‌هۆی ڕۆژژمێره‌که‌یه‌وه، کاتێک ڕۆژنامه نوسێک رۆژژمێره‌که‌ی سه‌رۆک وه‌زیرانی که‌وته ده‌ست له ڕێگه‌ی سه‌رچاوه‌یه‌کی نادیاره‌وه، زانی که ڕۆژه‌کانی مانگی هه‌شت و نۆی به‌تاڵه له دیدار و کۆبونه‌وه، یه‌کسه‌ر ئه‌م هه‌واڵه کرا به سه‌ر ووتاری ڕۆژنامه‌کان، بێئه‌وه‌ی ڕۆژنامه نوسه‌که تۆمه‌تبار بکرێت یان داوای ئاشکرا کردنی سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵه‌که‌ی لێبکرێت.
چه‌ند ساڵێک پێش ئێستا ئه‌ندام په‌رله‌مانێکی دانیمارک به ناوی(Peter Brixtofte)، خاوه‌نی زیاتر له سی ساڵ خزمه‌تی سیاسی و حزبی و له هه‌مانکاتدا سه‌رۆک شاره‌وانی شارێکیش بوو، له چه‌ند دانیشتنێکی فه‌رمی دا پاره‌ی ده‌وڵه‌تی زیاد له پێویست سه‌ر‌ف کردبوو(له به‌دجه‌ی گشتی شه‌رابی گرانی کڕیبوو، شه‌رابه‌کان سپێشیاڵ بوون، واتا گرانتر بوو بوون له نرخی شه‌رابی ئاسایی)، له‌سه‌ر کار لابرا، کۆتایی هات به ژیانی سیاسی و به دوو ساڵ زیندانیکردن حکوم درا، ئه‌مه‌ش ته‌نها به بۆنه‌ی ڕۆژنامه‌نوسێکه‌وه، که فاتوره (وه‌سڵ) ی شه‌رابه کڕدراوه‌کانی ده‌ستکه‌وتبوو، که چی ڕۆژێک له ڕۆژان نه‌مانبیست که‌سێک له ئه‌ندامانی حزبه‌که‌ی یان حکوومه‌تی دانیمارکی(چونکه ئه‌م ئه‌ندام په‌رله‌مانه سه‌ر به حیزبی حاکم بوو، له پاش ئه‌م سکانداڵه، یه‌کسه‌ر ده‌ریانکرد له حزب، له‌بری ئه‌وه‌ی که حسابی خه‌بات و ماندوبونی چه‌ند ساڵه‌ی بۆ بکه‌ن و تۆمه‌ت بۆ ڕۆژنامه‌نوسه‌که سه‌فته بکه‌ن)، یان خه‌ڵک و جه‌ماوه‌ر هانبده‌ن و نیشانه‌ی پرسیار بخه‌نه سه‌ر ڕۆژنامه نووسه‌که و به سه‌فسه‌ته و تڕوهاتی وه‌ک ده‌ستی ده‌ره‌کی و تێکده‌ری دیموکراسی وئه‌جێندای دوژمنان ناوی ڕۆژنامه‌نووسه‌که بزڕێنن.
نمونه‌یه‌کی تر بۆ ئه‌وه‌ی که هه‌موو مشه‌خۆرانی حیزب تێبگه‌ن، ئه‌وه‌یه، که تاکاتی نوسینی ئه‌م تێکسته، جێگری سه‌رۆک وه‌زیرانی پێشوی دانیمارک به ناوی(Bendt Bendtsen) حاڵی حازر له‌ژێر لێکۆڵینه‌وه‌دایه به تۆمه‌تی ئه‌وه‌ی که سه‌یاره‌یه‌کی له جۆری بی ئێم ڤی کرێی لێخوڕیوه بۆ سه‌فه‌رێکی تایبه‌تی خۆی، بێئه‌وه‌ی کرێی سه‌یاره‌که بدات(واتا به به‌لاش لێی خوڕیوه و شه‌ریکه‌ی سه‌یاره به کرێدانه‌که کرێی لێخوڕینیان لێوه‌رنه‌گرتووه)، ئه‌مه‌ش ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌کان که‌شفیان کرد و گومانی ئه‌وه یان خسته سه‌ر که ئایا بۆچی شه‌ریکه‌یه‌کی سه‌یاره به کرێدان، ئه‌و سه‌یاره‌یه‌ی داوه به جێگری پێشووی سه‌رۆک وه‌زیران به بێ کرێ، که واته ئه‌م ماسته موویه‌کی تیایه، له کاتێکدا ڕۆژنامه‌کان تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت هیچ به‌ڵگه‌یه‌کیان نییه له‌و تۆمه‌ته، ته‌نها گومانه، که‌چی تائێستا نه‌ک بینت بینسن(Bendt Bendtsen) به‌ڵکو هیچ که‌سێک، وه‌زیرێک، هاووڵاتییه‌ک نه‌بینرا که پێمان بڵێت ئه‌م ڕۆژنامه نوسانه گێره‌شێوێنن و سه‌ر به موخابه‌رات و سی ئای ئه‌ین و....هتد.
قه‌ت له‌بیرم ناچێت جارێکیان سه‌رۆکی ئه‌و حزبه دانیمارکی(Radikal Venstre) یه‌ی که به‌نده ئه‌ندامێکی کارایه‌تی، کۆبه‌نه‌وه‌مان له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی حیزب هه‌بوو که ناوی(Marianne Jelved) یه، له ئه‌سنای قسه‌کانیا، هێرشی کرده سه‌ر میدیاکان(که ده‌ڵێم میدیاکان، مه‌به‌ستم میدیای ئازاده، چونکه له دانیمارکدا شتێک نییه به‌ناوی میدیای حیزبی) به‌وه‌ی که ژیانی سیاسیه‌کان و به‌تایبه‌تی تر ئه‌ندام په‌رله‌مان و وه‌زیره‌کان به‌ده‌ست میدیاکانه‌وه هه‌راسان بووه، به‌نده‌ش هه‌ستام و ڕه‌خنه‌م لێگرت له‌سه‌ر میدیاکان، له‌وه‌ڵامی مندا ووتی<< تۆ ئه‌زانی میدیاکان چیمان پێده‌که‌ن، ڕۆژنامه نووس وای لێهاتووه که خه‌ریکه چاودێری ژوری نوستنه‌که‌شمان ده‌که‌ن به مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی که بزانن هه‌فتانه چه‌ند جار له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌کانماندا سێکس ده‌که‌ین و بڵاوی بکه‌ینه‌وه>>.
ئه‌مانه نمونه‌ی ئه‌و وڵاته‌ن، که ئێستاشی پێوه بێت گفتوگۆی جدیی ده‌که‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که دیموکراتییه‌ته‌که‌یان ڕاسته‌قینه‌یه یان نا،به تایبه‌تی له کاتی بڵاوکردنه‌وه‌ی کاریکاتێره‌کانی پێغه‌مبه‌ر دا له‌ساڵی 2006 دا، که به گه‌وره‌ترین گرفتی سیاسی دانیمارک داده‌نرێت له‌پاش جه‌نگی جیهانی دووه‌مه‌وه، کاتێک که ڕژێمه عه‌ره‌بی و ئیسلامییه‌کان داوای ئه‌وه‌یان کرد، ئه‌گه‌ر سه‌رۆک وه‌زیران هه‌ڵوێست وه‌ر نه‌گرێت، ئه‌وا په‌یوه‌ندی سیاسی، ستراتیجی و ئابوری دانیمارک ده‌که‌وێته خه‌ته‌ره‌وه، که‌چی سه‌رۆک وه‌زیران، که خۆی چه‌ندین جار که‌وتۆته به‌ر ڕه‌خنه‌ی توندی(Jyllands-Posten)، ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ی که کاریکاتێره‌کانی بڵاوکرده‌وه، به پێکه‌نینه‌وه ووتی<< ڕژێمه عه‌ره‌بی و ئیسلامییه‌کان ئه‌وه‌نده جاهیلن نازانن دانیمارک وڵاتێکی ئازاده و ئازادی میلله‌تی دانیمارک نه ئازایه‌تی منه و نه ده‌شتوانم منه‌ت به‌سه‌ر که‌سدا بکه‌م، نه له‌ده‌سه‌ڵاتی منیشدا‌یه ڕۆژنامه‌کان سه‌رزه‌نشت که‌م، وه داخستن و لێپرسینه‌وه و به دادگا گه‌یاندی ڕۆژنامه‌کان نه‌ک له‌ده‌ستی مندا نییه، به‌ڵکو ئه‌بێته( سکه‌نداڵ) ئابڕوچون بۆم، ئه‌گه‌ر ته‌نها ئیدانه‌ی ئه‌و کاریکاتێرانه بکه‌م>>. که وه‌ک پسپۆڕان ده‌ڵێن دانیمارک زیانی زیاتر له یه‌ک ملیارد دۆلاری له‌و بایکۆته جه‌ماعییه‌ی ڕژێمه ئیسلامی و عه‌ره‌بییه‌کانی جیهانی ئیسلامی کرد، که‌چی تا ئێستاشی پێوه بێت که‌سمان نه‌دی ئیدانه‌ی ئه‌م کاره بکات، نه‌ک هه‌رئه‌مه، به‌ڵکو پاسه‌وانی تایبه‌تییان بۆ ئه‌و ڕۆژنامه نوسه دانا که کاریکاتێره‌که‌ی دروستکرد، چونکه ئازادی و سه‌ربه‌ستی، یه‌که‌م پرنسیپی دیموکراتی دانیمارکه.
به‌نده ساڵانێک، به‌تایبه‌تی له‌کاتی دیار نه‌مانی نزار خه‌زره‌جی دا، چه‌ندین ووتارم له ڕۆژنامه‌کانی دانیمارکدا بڵاو کرده‌وه، که ڕه‌خنه‌ی توند، تا ئاستی نادیموکراتی و نامرۆڤانه‌شم، دابووه پاڵ سه‌رۆک وه‌زیرانی دانیمارکی له‌سه‌ر شکاندنی هه‌ستی 40 ملیۆن کورد، به‌ڵام هیچ کاتێک ئه‌ندازه‌ی ئه‌و ڕۆژه سه‌رۆک وه‌زیرانی ئه‌و کات و ئێستای دانیمارکم خۆشنه‌ویستووه، کاتێک سه‌رۆک وه‌زیرانی تورکیا ته‌ییب ڕه‌جه‌ب ئوردوگان، کۆنگره ڕۆژنامه‌وانییه‌که‌ی له گه‌ڵ ئه‌نده‌رس فۆ و ڕاسموسن ئه‌نجام نه‌دا به بیانوی ئه‌وه‌ی که په‌یامنێری ڕۆژ تیڤی ئاماده‌بوو، کاتێک ئه‌نده‌رس به ته‌نیا هات بۆ کۆنگره ڕۆژنامه‌وانییه‌که و نه‌ک هه‌رئه‌مه به‌ڵکو بۆ خواحافیز بوون نه‌چو له‌گه‌ڵ سه‌رۆک وه‌زیرانی تورکیادا، وه له‌بری تۆمه‌ت و قسه‌ی نابه‌جێ ووتی<< پێویسته ته‌ییب ڕه‌جه‌ب ئه‌ردۆگان له‌وه تێبگات که من وه‌ک سه‌رۆک وه‌زیران ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌م نییه ڕۆژنامه نوس ده‌ربکه‌م یان ڕێگری لێبکه‌م له‌وه‌ی که به‌شداری کۆنگره‌ی ڕۆژنامه‌وانی بکات>>
ئه‌مانه مشتێکن له خه‌روارێک بۆ ئه‌و مشه‌خۆرانه‌ی که له بودجه‌ی میلله‌ت ژیانی خۆیان و ماڵومنداڵیان په‌یداده‌که‌ن، له‌بری ئه‌وه‌ی که چه‌پکه گوڵ پێشکه‌شی ئه‌و میدیا سه‌ربه‌خۆیانه بکه‌ن، که لانی که‌م نه‌بونه‌ته بار به‌سه‌ر بودجه‌ی ئه‌و میلله‌ته ڕه‌شوڕوته‌وه، که‌چی دێن و ڕستێک تۆمه‌ت بۆ ڕۆژنامه سه‌ربه‌خۆکان دروستده‌که‌ن که به ده‌ردی هه‌ڤاڵ ئه‌بوبه‌کری ڕۆژنامه‌نوس له چاوپێکه‌وتنێکی ڕادیۆی نه‌وادا ووتی<< ئه‌گه‌ر ڕۆژنامه ئه‌هلییه‌کان نه‌بوایه، ئێستا ئێمه وه‌ک ئاژه‌ڵێکی کێویمان لێده‌هات>>، ده‌بوایه به‌س هه‌واڵی بروسکه بۆ یه‌کتر ناردنی سه‌رۆک حیزبه‌کان و سه‌ردانی کردنی ئه‌ندامانی مه‌کته‌بی سیاسییه‌کانمان بخوێندایه‌ته‌وه‌و گوێ لێببوایه، وه‌ک ئه‌وه‌ی که له‌کوردستان‌دا هیچ کێشه‌ییه‌ک نه‌مابێت، سه‌ردانکردنی موجامه‌لانه‌ی حیزبه‌کان نه‌بێت بۆ یه‌کتر.
[email protected] *ئه‌م بابه‌ته له‌ڕۆژی 7/4/2009 ، ژماره 167، لاپه‌ڕه 13 ی ڕۆژنامه‌ی ئاوێنه‌دا بڵاوکراوه‌ته‌وه
