بیرەوەریەکانم زرار سلێمان بەگ دەرگەڵەیى 1943ــ 1977 (بــەشـى پێنجه‌م)

Friday, 31/08/2012, 12:00

تێبینی کوردستانپۆست: هه‌ر کاتێک له‌ سه‌ر  کتێبه‌که‌ی زرار به‌گ، یان بلاوکردنه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی نووسرابێت، یه‌کسه‌ر له‌لایه‌ن بنه‌ماڵه‌که‌یه‌وه‌ له‌ ئه‌وروپا په‌یوه‌ندییمان پیوه‌کراوه‌، داوایان کردووه‌ واز بهێنین و قسه‌ی له‌سه‌ر نه‌که‌ین، یان هه‌ڕه‌شه‌یان کردووه‌ به‌وه‌ی  به‌ره‌و رووی دادگامان ده‌که‌نه‌وه‌، هه‌ندێک بیانووی سه‌یریشیان هێناوه‌ته‌وه‌، گوایه‌ ئه‌و کتێبه‌ پاراستن قه‌ده‌غه‌ی نه‌کردووه‌، له‌ بازاڕه‌کانی باشووری کوردستان و هه‌ولیردا ده‌ست ده‌که‌وێت، ئیتر بۆچی ئێمه‌ له‌ کوردستانپۆست بڵاوی ده‌که‌ینه‌وه‌... بۆشمان نییه‌ بڵاوی بکه‌ینه‌وه‌. ئێمه‌ له‌و هه‌موو نامه‌ و هه‌ڕه‌شانه‌ش تێده‌گه‌یشتیین، بۆیه‌ له‌ دوای  به‌شی چواره‌مه‌وه‌، بیره‌وه‌رییه‌کانی زرار به‌گمان راگرت، ئیستاش ره‌زامه‌ندی زرار به‌گ خۆیمان وه‌رگرتووه‌ و ده‌نگه‌که‌یمان به‌ تۆمارکراوی له‌لایه‌، واته‌ به‌ شیوه‌یه‌کیی یاسایی ئێمه‌ به‌رده‌وام ده‌بین له‌سه‌ر بڵاوکردنه‌وه‌ی ته‌واویی ئه‌و بیره‌وه‌رییانه‌.

دەربازبوونمان لە ئاوى ئاراس بۆ بەرى سۆڤیەت :
وەك دیاركراوە لە دواى دەربازبوونمان لە ڕوبارى (ئاراس) بە ئۆتۆمبێلى سوپا شەو بەڕێ كراین بـەرەو شارى(نەخچیوان) پایتەختى ئۆتۆنۆمى نەخچیوان، لەوێ لەلاپەڕگەیەكى شارى ناوبراو لە چۆمێك داندراین، پاسەوانیشیان لە دەورە داناین،شوێنەكە دارودرەختى(سونجى)ودارى بەرى بوون، شەو بەبێ غەم نووستین بەیانى زانیمان كە(مەلامستەفا) لەگەڵ دوو كەسەكەى تر بەناوى(سەعیدو زیاب) لە نەخچیوان ماونەتەوە لەگەڵ ئێمەیان نەهێناون. زیاتر لە مانگێك لەو شوێنە ماینەوە، ئەوەندەى لەوێ ماینەوە لە ژێر چاودێرى بووین، زۆر بەوردى چاودێریمان دەكرا، بەتایبەتى لە ڕوى تەندروستیەوە بەردەوام پزیشكەكان سەریان دەداین زوو زوو دەرزیان لێ دەداین، ماوەى ئەو چل ڕۆژەى لەوێ ماینەوە چەندین جار خراینە ژێر چاودێرى پزیشكیەوە بۆ دوور خستنەوەى نەخۆشیەكان، بریندارەكان بەڕێ كرابونە نەخۆشخانەى نەخچیوان پاش ماوەیەكى كەم بریندارەكان چاك بوونەوەو گەڕانەوە لامان بە تایبەتى(جادرو مەلكۆ)، چونكە ئەو دوانە بریندارى مەترسى دار بوون.
شارى(نەخچیوان) شارێكى گەورەیە دەكەوێتە نزیك ڕوبارى ئاراس، دانیشتوانى نەخچیوان بە زۆرى (ئازەربیجانی كورد و ئەرمەنی و ڕوسى) و نەتەوەكانى تریش لەگەڵیان دەژین، شارى ناوبراو كەوتۆتە بن چیا بەرزەكانى قەفقاس. ئەو ماوەیەى لەو چۆمە ماینەوە وەزعى ژیانمان زۆر ناساز بوو، خۆراكێكى زۆر كەممان پێ دەدرا، تەنانەت شەوێكیش بە زگى تێر نەدەنوستین، لەگەڵ ئەوەشدا بەزۆرى خەریكى فێربونى پیتەكانى ڕووسى و هەندێ وشەى پێویست بوم بە یارمەتى مامۆستاى دڵپاكى كوردایەتى و هەست بەرز میرحاج ئاكرەیى.
ڕۆژى (20/7/1947) مەلامستەفا گەڕایەوە لامان، دوو ڕۆژ لە دواى هاتنەوەى ناوبراو لە ڕۆژى(22/7/1947) بەشێكمان بەڕێ كراینە ناوچەى (لاچین) دانیشتوانى ناوچەى ناوبراو كوردن، ناوچەى لاچین دەكەوێتە بەرزاییەكانى ناو كێوە بەرزەكانى پشتى نەخچیوان بەگوێرەى بەرنامەكەیان پیاوەكانى(ئەسعەد خۆشەوىو سەعید) بە ئۆتۆمبێلى سوپا بەڕێ كرابوون لەوێ بەسەر (كەلخۆزەكان)kى ناوچەكەدا دابەش كران هەرچەند كەسێك لە گوندێك داندران بۆ ئەوەى لەوێ كار بكەین.
ڕۆژى (30/7/1947) بەشى دووەمیش بەڕێ كراین، سەر لەبەیانى ڕۆژى دیاریكراو چەند ئۆتۆمبێلێكى سوپا هاتن ئەوانەى مابوون ئەوانیشیان باركردنو بەرەو بەرزاییەكانى سەرووى نەخچیوان كەوتینە ڕێ، پێچاوپێچ بەسەركەوتین ئۆتۆمبیلەكان ئەو ڕێگا هەورازە شاخاویەیان دەبڕىو سەردەكەوتن ئەو دیمەنە جوانە وێنەیەكى دڵگیرى دەخستە پێش چاو، ئێوارە كاتى ڕۆژئاوا بەناو ئەوشارۆچكەیەدا تێپەڕین خەڵكى شارەكە بە چاوێكى نا بەدڵو ناشیرین سەیرى ئێمەیان دەكرد، وایان دەزانى ئێمە دیلین لە شەڕ گیراوین، خەڵك بەدوامان كەوتبوون دەیان ویست بەردبارانمان بكەن، بەڵام ئەو ئەفسەرانەى لەگەڵمان دابوون لێیان بەدەنگ هاتن.
ئەو ڕۆژە هەر لەبەیانیەوە بە ناو كێوە بەرزەكاندا دەڕۆیشتینو سەردەكەوتین لەو ڕێ ڕۆیشتنەدا زۆر شوێنى خۆشو شارو شارۆچكەى جوان وڕێك دەكەوتنە سەر ڕێگا، بۆ ئێوارە لەگەڵ داكەوتنى تاریكى گەیشتینە شارى(لاچین)وەك دیاركراوە دانیشتوانى شارى ناوبراو كوردن، شارەكەش ناوەندى قەزایە، ئێمەیان بردە ناو قوتابخانەیەك زۆر گەورە بوو، ئەو شەوە لەوێ ماینەوە لە دواى نان خواردن هەندێكمان ڕۆیشتینە سینەما فیلمێكى هیندى كارى دەكرد، ئەگەرچى تێشى نەدەگەیشتین لەگەڵ ئەوەشدا بەلامانەوە زۆر خۆش بوو لەبەرئەوەى زۆربەمان سینەمامان هەر نەدیبوو.
ڕۆژى(31/7/1947) بەیانى تا ئۆتۆمبێلەكان ئامادە بوون سەیرێكى شارى(لاچین)مان كرد شارەكە لە شوێنێكى زۆر بڵندبوو دەورو بەرى چیا بوون پێشەوەشى كراوە بوو تا بڵێى شوێنێكى خۆش بوو، لە ناو شار بەڕێكەوت لە یەكێكمان پرسى كە ناوى(سوڵتان عەزیزۆف) بوو ئەو كێوە بەرزانە ناویان چیە؟ ناوبراو گوتى: (بەگشتى پێیان دەگوترێت كێوەكانى(قەفقاس) یەكسەر فاڵ گرەوەكەى كەركوكم بەبیرهاتەوە كە پێى گوتبوم: (دەڕۆیتە كێوەكانى قەفقاس)، لەوكاتەدا چەند هەڤاڵێكى خۆمان ئەوانەى لەگەڵ (ئەسعەد خۆشەوى) بەڕێ كرابوون لە ناو شار دیتنمان، دیار بوو دەڕۆیشتنە شوێنى كاریان، ئەوان گوتیان ئێمەیان دابەشى سەر گوندەكان كردوە كارمان پێ دەكەن.
لە كاتى ئامادە بوونمان ئۆتۆمبێلەكان كەوتنە ڕێ لەقەد پاڵى كێوەكاندا بەناو دارستانێكى پڕ لە دارى جۆراوجۆردا ڕۆیشتین بەبەرزاییەكاندا سەر دەكەوتین، هەر شوێنێك پێیدا تێپەڕ دەبووین وامان دەزانى ئەو شوێنە لەوى تر خۆشترە، ئەوەى هەرە سەرنج ڕاكێش بوو ئەوە بوو لە بەرزایە نا هەموارەكانیش تراكتۆرەكان زەویان دەكێلاو جوتیان دەكرد، بێگومان ئەو تراكتۆرانە زنجیردار بوون، ئەو شوێنانەى ئێمەى پێدا دەڕۆیشتین ناوچەى(ناگۆرنۆ قەرەباغ) بوو ئەو شەوە لەناو كێوەكان لە شوێنێكى چۆل ماینەوەو نەگەیشتینە ئاوایى لە دەوروو بەرى ڕێگا خەوتین.
بەیانى ڕۆژى(1/8/1947) لەگەڵ گزنگى هەتاو كەوتینە ڕێ، ماوەیەكى زۆر لە شوێنێكى ئەوەندە بەرز دەڕۆیشتین كە بەسەر دۆڵو كێوە نەویەكاندا دەیڕوانى، ئەوەندەى سەیرم دەكرد لە دیمەنى ناوچەكە تێر نەدەبووم هەر لەبەر ئەوەى بە دیمەنى كوردستان دەچوو. پێش نیوەڕۆ گەیشتینە شارێك ئەو شارە كەوتبوە سەربەرزاییەك دەتوانم بڵێم لەسەر شاخێك بوو ئەو دیوو ئەم دیوى دۆڵاییەكى زۆر فراوان بوو دۆڵەكان داپۆشراوى دارو درەختى لێڕەوار بوو شارەكە ناوى (شوشى) بوو، (مەلامستەفاو شێخ سلێمانو على محمد ێدیق)و سێ كەسى تر لەوێ دابەزینو لەوێ داندران، بەڵام شێخ سلێمان لەگەڵ ئێمە هات بۆ دامەزراندنمان. لە شارى (شوشى) دەركەوتین پێچاوپێچ سەرەو ژێر ڕۆیشتینە خوارەوە بەناو دارستانێكى پڕ لە دارى هەمەجۆر، لە ناو ئەو دۆڵەدا تەنیا گوێت لە دەنگى ئۆتۆمبێلەكان دەبوو، كاتێك گەیشتینە بنارى بەرزاییەكان لە ئاوەدانى نزیك كەوتینەوە لەم بەرو ئەوبەرى دۆڵاییەكە گوند دەكەوتنە بەرچاو لە ناو لەوەڕگەكان لە دەوروبەرى گوندەكان مێگەلى مەڕو بزنو بەرازى كەیىوگاڕان دیار بوو، بۆ نیوەڕۆ گەیشتینە شارى(ئاغدەم) شارى ناوبراو ناوەندى پارێزگاى ئاغدەم بوو، لەوێ نانى نیوەڕۆیان داینێ كەمێك حەساینەوە دوایى ئێمەش كراین بە دووبەش بەشێك لە ئاغدەم مایەوەو لەوێ دامەزرانو میرحاج لەگەڵیان مایەوە بۆ دامەزراندنیان بەشەكەى تریش بەڕێ كراین بۆ ناوچەى(ئاغجەبەدى)، لە دەشتێك ڕۆیشتین ئەو دەشتە وەك مێرگێكى سەوزى كوێستانان دەهاتە بەرچاو، ئەوەش هەموى پەمۆ بوو، ئێوارە درەنگ گەیشتینە (ئاغجەبەدى) لەپاركێك دایان بەزاندین، لەناو پاركەكەدا دانیشتبوین یەكێك هات باوەشێك ڕۆژنامەى(پراڤدا)kى پێ بوون بەڕیز پێداچوو هەریەكەى ڕۆژنامەیەكى پێداین، شێخ سلێمان پێى گوتین: (ڕۆژنامەكانتان تێك مەدەن سەیرى وێنەكانى بكەن)، ئەو شەوە لەو پاڕكە ماینەوە هەركەسەى لە شوێنێك نوستین تا بەیانى. بەیانى كاتژمێر دە شێخ سلێمانو پیاوانى دەوڵەت هاتن ئێمەیان كۆكردەوە شوێنێك (شێخ سلێمان) هەندێك ئامۆژگارى كردین پێى گوتین: (ئێوە دابەش دەكرێن هەرچەند كەسێك لە گوندێك دادەندرێن بۆ ئەوەى لەوێ كاربكەن، كەس نەڵێت كار ناكەم دەبێ هەموتان كار بكەن بەپێى تواناتان، تا ئەوكاتەى خوا یارمەتیمان دەداتو چارەیەكتان بۆ دەدۆزینەوە، هیوادارین زۆر لێرە نەمێنن، تەنها ئەوەى لە سەر ئێوە پێویستە ئەوەیە كە سەبرتان هەبێت.
ڕۆژى (4/8/1947) ئێمەشیان بەسەر كەلخۆزەكانى ناوچەى(ئاغجەبەدى)دا بڵاو كردینەوە هەرچەند كەسێك بۆ كەلخۆزێك بەڕێ كراین ئێمە نۆ كەس بەڕێ كراینە كەلخۆزێك ناوى(گیندراغ) بوو، كەلخۆزى ناوبراو زۆر گەورە بوو،ئەوانەى بەڕێ كراینە ئەو گوندە بریتى بوون لە :(سلێمان بەگ، مامند مەسیح، زرار سلێمان بەگ، حمدامین فقێ حسن، مەلكۆ زێڕۆ، لاوكۆ مامند، حوسێن عبدالقادر، سید سالم، میران میرخان).
لە ئاغجەبەدى بە ئۆتۆمبێلێكى شلو شۆق بەڕێ كراین، كاتێك گەیشتینە گوند، بردیانین بۆ خانوێك پێشان كۆشكى ئاغاى گوندەكە بووە لە ژوورە گەورەكە دە چارپایە داندرابوون هەریەكەى لەسەر چارپایەك دانیشتین ئەو ڕۆژە هیچ، ڕۆژى دووەم كارگێڕى گوند هات گوتى: (هەمووتان هەستن بابڕۆین بۆسەركار، تەنیا سلێمان بەگ دەمێنیت ئەویش نۆبەتدارى كەل وپەلەكانتان دەبێت هەتا ئێوە لەكار دەگەڕێنەوە)، هەر ئەوكاتە بەڕێ كراینە ناو پەمۆ، كاتێك گەیشتینە شوێنەكە سەیرمان كرد، بەڵام چى یەك كۆمەڵ ئافرەت وا خەریكى پەمۆ چنینن، بە ئێمەشیان گوت ئێوەش پەمۆ بچنن كاتێ بەپرس(یانى چاودێر)سەیرى(مامندو حوسێن)ى كرد دیتى ئەوانە بەتەمەن گەورەن پێیانى گوت: (ئێوە بڕۆن لەسەر جۆخین دانیشن)، ئێمەش هەریەكەى كارێكى پێ سپاردینو دەستمان بەكار كرد.
ئەوەبوو هەر لەڕۆژى(4/8/1947)هەتا(22/10/1947) لەو گوندە ماینەوەو كارمان دەكرد ئەو ماوەى لەوێ بووین بە ڕۆژ كارم دەكردو بەشەو خەریكى خوێندن بووم بەشێوەیەكى تایبەتى زمانى ڕوسى فێربوونى ئامانجم بوو، جیا لە زمانى ڕوسى حەفتەش دوو دەرسى لاتینى كوردیم دەخوێند(عبدالرحمن فقێ) دەرسى پێ دەگوتم، ناوبراو لەگەڵ(محمد نەجیب و سالم بەخشى)لە گوندێك بوون زۆر نزیك لەئێمە، ڕێگاى دە دەقیقەیەك زیاتر نەدەبوو، بۆ دەرس دەڕۆیشتمە لاى.
شەوان هەتا درەنگى شەو دادەنیشتم دەمخوێند، دەرسەكانم دەوردەدانەوە هەتا تەواوم دەكردن ئەوكاتە دەنوستم، ئەوەى زیاتر نیگەرانى كردم ئەوەبوو ئێواریەك لەكار گەڕامەوە دەبینم كتێبەكانم دیار نەبوون لە برازاى مامندم پرسى:(میران نازانى كێ دەستى لەكتێبەكانى من داوە؟) ناوبراو زۆر مەردانە گوتى (مامند سوتاندنى)دەیگوت: (شەوان هەتا نیوە شەو دادەنیشیت كارەبا ناكوژینتەوە خەومان لێ ئاڵۆز دەكات!) كاتى ئەمەم بیست زۆرنیگەران بووم ئەو ئێواریە خواردنیشم نەخوارد، دیاربوو مەلكۆى برازاى زۆر پەست بوو لەو كردارە مامى، ناوبراو لاى من دەرسى كوردى دەخوێند بەنیازى فێربوونى خوێندنەوەو نوسینى كوردى.
كاتێك باوكم بیستى مامند كتێبەكانى منى سوتاندون زۆر نارازى بوو، بە مامندى گوت: (مامند سوتاندنى كتێبەكانى زرار كارێكى زۆر خراپ بوو، ئەگەر بەمنت گوتبایە من داوام لە بەرپرسى گوند دەكرد ژورێكمان لێ وەردەگرت، ئێمە دەچووینە ناوى بۆ ئەوەى خەو لە ئێوە ئاڵۆز نەبێت، ئەوەى من بیزانم جەنابتان حەز لە خوێندن ناكەن لەبەر ئەوەتان نیە كە خەوتان لێ ئاڵۆز بووە، تكایە كارى وەها دووبارە نەبێتەوە با نەبێتە هۆى ناخۆشى نێوانمان، چونكە ئێمە زۆر لەمێژە دۆستى یەكترین).
مامەند دانى نا بەو هەڵەیەى كە كردبووى بۆیە بە باوكمى گوت: (سلێمان بەگ نابێ دڵت نیگەران بێت لەو كردەوەم من دەزانم غەڵەتێكى گەورەم كردووە، داواى لێ بوردن دەكەم). ناچار كتێبەكانم پەیدا كردنەوەو بەردەوام بووم لەسەر خوێندنەكەم، من لە سەرەتاوە باوەڕیم بەوە هەبوو ڕۆژێك دادێت بگەڕێمەوە كوردستان، كاتێك كە گەڕامەوە خەڵك لێم دەپرسن فێرى چى بووى؟.
بەڕاستى زوو فێرى زمانى (ئازربایجان)ى بووم ئەویش لەبەرئەوەى ژیانمان لەگەڵ ئەوان بوو كارمان لەگەڵ خەڵكەكەى دابوو لەبەر ئەوە زوو فێرى زمانیان بووم، زۆر هەوڵم دەدا زمانى ڕوسى زوو فێربم بۆیە بەبەردەوامى دەمخوێند بۆ ئەوەى بتوانم لە سەرانسەرى ڕووسیا بەئارەزووى خۆم بدوێمو لە خەڵك بگەم.
ناسین: ئەوكاتانەى هاتووچۆى لاى(عبدالرحمان مفتى)م دەكرد ڕێگام بەناو كۆڵانى ماڵەكاندا دەڕۆیشت ئێوارەیەك درەنگ دەگەڕامەوە كچێكى ئازربایجانى لەبەر دەرگاكەیان وەستا بوو كاتێك لێى نزیك كەوتمەوە ڕاى گرتمو پرسى:(رەفیق بە ئازربایجانى گوتى یولداش تۆكوردى؟) گوتم بەڵێ فەرموو خزمەتێكت هەیە؟ كچەكە گوتى: (بفەرموو بڕۆینە ماڵمان باوكم داوات دەكات). كاتێك چوومە ژوورەوە پیاوێكى تەمەن چل تاچل وپێنج ساڵانە دانیشتبوو گوێى لە دەنگى ڕادیۆى پەكى ئێران گرتبوو كە بە زمانى ئازربایجانى بوو، هەر كە گەیشتمە ناو داڵانەكە پیاوەكە هەستاو بەڕێزەوە پێشوازى لێ كردم لە دواى دانیشتن گوتى: (زۆرلە مێژە بە منداڵەكانم گوتوە چاوتان لێ بێت هەركاتێ ئەو برا كوردە بێرەدا تێپەڕ بوو پێى بڵێن ئێواران كاتژمێر پێنج لە ڕادیۆى پەكى ئێران بەكوردى بۆ ماوەى پازدە دەقیقە بەرنامەیان هەیە بالەكاتى دیاریكراو ئەگەر بتوانێت بابێ گوێى لێ ڕابگرێت). بێگومان سوپاسى هەستى ئەو پیاوەم كرد لەبەر ئەوەى دڵسۆزانە ئاگادارى كردم كەوا دەنگى پەكى ئێران بەكوردى بەرنامەیان هەیەو داوام لێ دەكات بڕۆم گوێى لێ بگرم، ناوبراو دەیزانى ئێمە ڕادیۆمان نیە لەسەر داواى ئەوان چەند جارێك چووم گوێم لە كوردیەكەى پەكى ئێران گرت. وا هەڵ كەوت چەند ڕۆژێك نەمتوانى بڕۆم گوێ لە ڕادیۆ بگرم، ئێوارەیەك كاتى گەڕانەوەم دیسان كچە قژ درێژەكە لە دەرگاكەیان وەستابوو، كاتێك لێى نزیك كەوتمەوە بەزەردەخەنەوە گوتى: (ئێوارە باش خۆخوانەخواستا لێمان دڵ ڕەنجاوو نەبوى ئاوا ڕووت وەرگێراوەو ئێمەت لە بیركردووە، وامان دانابوو گوتمان لەوانەیە ڕۆیشتبێت بۆیە دیار نیە). گوتم: (نەخێر ساراى نازدار هیچ دڵ ئێشیەك لە گۆڕێ نیە تا مردن هەڵوێستى ئێوەو پیاوەتى باوكتو ڕیزى دایكت نیشانەى هەمیشە لەسەر دڵمەو لە یادم ناچێت). كاتێك چوومە ژورەوە دایكى وەك كوڕى خۆى دەیگرتمە باوەشو ماچى دەكردم واى دەزانى ساڵێكە نەى دیووم.
بەڕێكەوت لە دواى ماوەیەك لەگەڵ باوكم لە دوكانە گەورەكەى شار دەركەوتین لەبەر دەرگا ساراو دایكى ڕووبەڕوومان دەهاتن كە گەیشتنە ئێمە دایكى ساراى دەم بەزەردەخەنە پرچ درێژ منى گرتە باوەشو وەك جارەكانى تر واى دەزانى لە مێژە نەى دیووم ساراش زۆر بەگەرمى چاك وچۆنى لەگەڵ كردم بەوانم گوت: (ئەوە باوكمە)... لەگەڵ باوكمیان چاكو چۆنى كرد. كاتێك بە جێمان هێشتن باوكم پرسى :(زرار ئەوانەكێ بوون ئەوەندە تۆیان خۆش دەوێت؟) گوتم : (بابە ئەوە ئەو ماڵەن كە باسم بۆ كردى كە چۆن منیان بانگ كرد گوێ لە ڕادیۆى پەكى ئێران بگرم لە ماڵیان تا بڵێى ماڵێكى باشن هەست بەوە دەكەن كە ئێمە ئاوارەین).
ئەوەى شایانى باسە ئەو ماوەیەى لە كەلخۆزەكان بووین لە ئازربایجان چەند جارێك كارمەندانى دەوڵەت هاتن بۆ سەردانمان چاویان بە پەنابەرەكان كەوت هەرجارەى دەهاتن كوردیشیان لەگەڵ دا بوون دواجار كە گەڕانەوە بۆ باكۆ پایتەختى ئازربایجان زۆرى نەخایاند بانگى میرحاجو سلێمان بەگیان كرد لە ڕێكەوتى(15/10/1947) بەڕێ كرانە(باكۆ) لە سەر داواى مەلامستەفا دیار بوو ناوبراو داواى كردبوون، ماوەى دە پانزە ڕۆژان لەوێ بوون دوایى گەڕانەوە لامان میرحاج ڕۆیشتەوە(ئاغدەم)و سلێمان بەگ هاتەوە لاى ئێمە، ئەوان ڕایان گەیاند كەوا(مەلا مستەفا)و ئەوانەى لەگەڵى بوون ماوەیەكە بەڕێ كراونەتە(باكۆ) ئێمەش لەو نزیكانە لە كەلخۆزەكان دەگوازرێنەوە بۆ باكۆى پایتەخت بۆ فێربوونى كاروبارى سوپایىو چەك. وا پێدەچوو مەلا مستەفا رێككەوتنێكى لەگەڵدا كردبوون بۆ ئەوەى بە زانستیانە فێرى هونەرى سەربازى ببین تاوەكو لە دواڕۆژدا سودى لێوەر بگرین.
لەو كاتەى لەكەلخۆزەكانى ئازرەبیجان كارمان دەكرد زۆر بەسەرهاتى سەیر ڕویان داوە هەر ئەوهاش مامند شێروانى سەربردەى بارزانى بۆ گێڕاینەوە لەوكاتەى لە سلێمانى ڕاى كردبوو لەساڵى(1943) هەروەك لەمهاباد بۆى باسكردین كەلەنزیك نەغەدە چۆتە ماڵى مامندو لەوێش چونەتەوە بارزان.
ڕۆژى(22/12/1947) ئاگاداركراین خۆمان ئامادە بكەین بەڕێ دەكرێن بۆ باكۆ بێگومان ئەوەندە ماوەى لەوێ ماینەوە كۆمەڵێك دۆست وبرادەرمان پەیدا كردبوون پێش ئەوەى بڕۆین ڕۆیشتمە لایان بۆ ماڵ ئاوایى، لەسەرەتاوە لاى دكتۆرە(دونیا)و مێردەكەى كە ئەوانیش ئاوارە بوون، بەڵام پەنابەرى سیاسیان هەبوو لە توركیا ڕایان كردبوو، لە سۆڤیەت خوێندنیان تەواو كردبوو لە نەخۆشخانەى ئەو گوندە كارمەند بوون، دكتۆرە (دونیا) زیاد لە پێویست یارمەتى دام بۆ فێر بوونى زمانى ڕوسى بە نوسینو خوێندنەوە.
لە دواى ئەوە ڕۆیشتمە ماڵى(على ئەكبر) باوكى سارا، كاتى گوتم هاتوم ماڵ ئاواییتان لێ بكەم دایكى دەستى كرد بە گریان سارا خانیش چاوە شینەكانى پڕ بوون لە فرمێسك كاتێك ماڵ ئاواییم لێ كردنو لەماڵیان دەركەوتم دەیانگوت بریا نەمان ناسیباى بەلامانەوە زۆر گرانە بەجێمان دێڵیت!.

كۆكراینەوە و بەڕێ كراینە باكۆ

بەپێى بڕیاركۆكراینەوە، بەیانى ڕۆژى (23/12/1947) كەلخۆزمان جێهێشتو كەوتینە ڕێ بەرەو باكۆ بە ئۆتۆمبێلى كەلخۆز بۆسەر هێلى شەمەندەفەر، بە دەشتایى تێپەڕ بووین، كۆمەڵێك گوندى خۆشو جوان دەكەوتنە بەرچاو بۆ نیوەڕۆ گەیشتینە شارێك ناوى(یووڵاغ) بوو وا بەدیاركەوت دەبوایە هەموومان لەو شارە كۆبكرێینەوەو بە شەمەندەفەر بەڕێمان بكەن، پێش ئەوەى ئێمە بگەینە ئەوێ هەندێك گەیشتبوونە شوێنى دیاریكراو، هەروەها ناوە ناوە ئەوانى تریش دەگەیشتن بەو شێوەیە ئەوەى دەگەیشتە یوڵاغ لە گۆڕەپانى وێستگەى شەمەندەفەر دایان دەبەزاندن ئەوانیش لە شایىو خۆشى بەیەك گەیشتنەوەیان شاییان دەكرد بەو شێوەیە تا ئێوارە بەشى زۆریان گەیشتنە شوێنى دیاریكراو ئەوەى دەگەیشتنە جێ دەڕۆیشتنە ناو شایى هەتا دەهات شایى گەورەتر دەبوو، كاتێك بینیمان بەشێكى زۆرى خەڵكى دەورو بەرى وێستگەكە دابەزینە شوێنەكەو بە ماوەیەكى كورت ئەوەندە خەڵك لە دەورى شایى كۆبوبوەوە بۆ سەیر كردنى شایى، چونكە بەلایانەوە سەیر بوو. ئەوەى هەست دەكرا ئەو خەڵكەى لە دەورى شایى وەستا بوون سەرسام ببوون، چونكە نەیان دەزانى ئێمەكێین!
ئەوى ڕاستیە ئێمە لە خۆشى بەیەك گەیشتنەوەو بەیەك شاد بونەوەمان خەریكى یەكتر لە باوەش گرتن بووین بەشێكى زۆریان شاییان دەكرد بە گۆرانى گوتنو دەمێك شمشاڵیان لێ دەدا ناوەناوەش شێوەى شایى دەگۆڕا هەرلە شێخانیەوە هەتا ڕۆینو سێ پێیى ..... هید، لە گەرمەى شاییدا بوین پیرەژنێك بە ڕووێكى خۆشەوە لێم نزیك كەوتەوە بە كوردى پرسى: (ئازیز ئێوە كوردى كامە پارچەى كوردستانن؟) گوتم: (دایە گیان ئێمە كوردى كوردستانى باشورین، لە عێڕاق).
پیرەژنەكەگوتى ڕۆڵە: (لە كوێ وە هاتوون بۆ كوێتان بەڕێ دەكەن؟)
گوتم: (چەند مانگێك بوو لە كەلخۆزەكان داندرابووین ئێستاش نازانین بۆ كوێمان بەڕێ دەكەن). كاتێك ئافرەتەكە زانى ئێمە كوردى عێڕاقین بە دوو چاوى پڕ لە فرمێسكەوە گوتى: (جەرگى پورێت خەرابێ منیش كوردى عێڕاقمو خەڵكى سلێمانیم زۆر لە مێژە لێرەین لە دواى شكستى شێخ محمود ئاوارە بووین لێرە ماوینەتەوە)، ئەو كاتە بانگى كوڕێكى كرد هاتەلامان گەنجێكى ڕێكو چوست بەبەرگى فڕۆكەوانى بوو پێى گوت: (كوڕم نەمگوت ئەمانە كوردى لاى خۆمانن بزانە چۆنم زانى؟)
هەر زوو كوڕەكە گوتى: (ڕاستە ئێوە كوردى عێڕاقین؟ دایكم لەوكاتەى ئێوەى دیوە دەگریێتو فرمێسك دەڕێژێت دیارە یادى نیشتیمان دەكاتەوە، لەبەر ئەوەى من كوردستانم نەدیوە ئەوەندەى بۆ پەرۆش نیم ئەوەندەى دایكم بۆى بە پەرۆشە). گوتم: (بەڵێ كوردى عێراقین وەك دایكت گوتویەتى منیش دەڵێم كوردى كوردستانى عێراقین نزیكەى پێنج شەش مانگە لێرەین لە گوندەكان لە پارێزگارى ئاغدەم داندرابووین ئێستاش نازانین بۆ كوێمان بەڕێ دەكەن)، لەدواییدا دایكەكە كەوتە دووانو گوتى: (ئێمە زۆر لە مێژە لە غەریبى دەژین چوار منداڵم هەیە ئەوەیان بچكۆلەكەیانە ئەفسەرە ئەوانى تریش خاوەن وەزیفەن)، دیار بوو پیرەژن زۆر بەسۆز بوو لەگەڵ قسەكردنیدا دەشگریا زۆر هەوڵیدا لەگەڵیان برۆمە ماڵیان، بەڵام پێم گوتن ئێمە لە ڕێ ڕۆیشتنین ناتوانم بێم زۆر سوپاستان دەكەم، لەوكاتەدا بانگ كرام بەپەلە ماڵاوایم لێ كردنو ڕۆیشتم، ئەوەى جێگاى نیگەرانیم بوو ناونیشانم لێ وەرنەگرتن، چونكە دەبوایە ناونیشانم لێ وەرگرتبان بۆیەش نەمتوانى ناونیشانیان لێ وەرگرم، چونكە زەنگ لێدراو گوتیان بڕۆنە ژوورەوە سەیرم كرد پیرەژن هەر وەستابوو تا ئێمە چووینە ژورەوە. هەرلەوكاتەى ڕۆیشتینە ناو شەمەندەفەر چاوەڕوان بووین تا كاتژمێر هەشت لەكاتى دیاریكراو شەمەندەفەرەكە كەوتەكاركردنو بەڕێ كەوت بەرەو باكۆ ئەوشەوە بە درێژایى شەو ڕۆیشتین كاتى بەیانى گەیشتینیە وێستگەیەك لە وێستگەكانى شارى(باكۆ) لەوێش بە ئۆتۆمبێلەكانى سوپا گواستراینەوە بۆ سەر لێوارى دەریاى(كاسپى) كەپێشى دەوترێت (بەحرى خەزەر) ئەو شوێنەى ئێمەیان لێ دابەزاند دیار بوو شوێنى سوپا بووە بۆ ئێمەیان چۆل كردبوو كە دوو شوێن بوون لە نزیك دەریاى ناوبراو، بۆ ڕۆژى دووەم كۆمەڵێك ئەفسەرى سۆڤیەتى و كارگێڕى دەوڵەت هاتنە لامان خەریكى ڕێكخستن بوون، بەرگى سەربازیان بە ئێمە داو هەر ئەوانیش دابەشیان كردینو كردنیانین بە دوو بەش گەنجەكان بە جیاو پیرەكانیش بە جیا، لە دواى لێك جیاكردنەوە ئەوكاتە ئەو ئەفسەرانەى هاتبوون بوون بە مامۆستاى فێركردنى كاروبارى سەربازى هەر ئەوان ئێمەیان بە شێوەى سوپایى ڕێكخست، ئەفسەرەكان(ئازربیجان)ى بوونو بەرپرسى كاروبارەكان ئەفسەرێكى كوردى سۆڤیەتى بوو كە ناوى(كازیمۆف) بوو ناوبراو لە سەردەمى كۆمارى كوردستان لە مهاباد بەناوى(كاكاغا) ئیشى دەكردو كارمەندێكى گەورە بوو، ئەو ئەفسەرە ئەفسەرێكى لێ هاتووى سوپاى سۆڤیەتى بوو، یەكێك بوو لە ئەفسەرە پاڵەوانەكانى شەڕى دووەمى جیهانى، نیشانەى قارەمانیەتى پێدرا بوو، بەشى زۆرى ئێمەى دەناسى لەو سەردەمەوە(كازیمۆف) كرا بە فەرماندەى كاروبارى مەشقو پێ گەیاندنى كوردە پەنابەرەكان لە ڕووى سەربازى لە كوردەكانیش (ئەسعەد خۆشەوى) داندرا بە یارمەتى دەرى. بۆ هەر لقێك مامۆستایەك لە ئەفسەرەكانى سۆڤیەتى داندران، وە بۆ هەر یەكێك لە مامۆستایەكان یەكێك لە كوردەكان داندرا بە یارمەتى دەریان بە هەمان شێوەش بۆ هەر فەسیلێك ئەفسەرێك دیاركراو یەكێك لە كوردەكانى بەیارمەتیدەر داندرا، بەم شێوەیە لقو پەلو دەستە ڕێكخران لە شێوەى سەربازى، ئەوجا بەڕێك وپێكى دەست كرا بەمەشقى سەربازى. ئەوەى ڕاستى بێت ئەفسەرەكان وەك مامۆستاى فێركردن هەوڵێكى بێ وچانو دڵسۆزانەیان دەدا بۆ فێركردنو پێگەیاندمان لە گشت ڕویەكەوە، بەڵام پاش ماوەیەك تێ گەیشتن كەوا ئارەزوى فێربوونمان لاوازە، لەگەڵ ئەوەشدا مامۆستایەكان بەپێى ئەو بەرنامەیەى بۆیان داندرابوو هەربەردەوام بوون، ئەوەى لە توانایاندا بوو دەیان كرد بەڕێزێكى زیاد لە پێویست لە گەڵمان دەجوڵانەوە، زۆر پێمانەوە ماندوو بوون، بەڵام بەپەرۆشەوە ئێمە نەمانتوانى بە تەواوى سود لە زانیاریەكانیان وەربگرینو گوێ ڕایەڵى ئامۆژگاریەكانى ئەوان بین، هەڵوێستە چەوتەكەى هەندێك لە ئێمە لە زۆر ڕوەوە دڵى مامۆستایانى نیگەران كرد، واى لێ كردن لێمان بێ ئومێدبنو هەست بكەن كە هەوڵەكانیان بێ سوودە، كارگەیشتە ئەو ڕادەیەى هەندێكمان ڕوبەڕوى مامۆستایەكان دەوەستاین و دڵ شكاویان دەكردنو گوێیان نەدەدایە فەرمانەكانیان ئەمە لەلایەك، ئەوە بوو شەوێك پاسەوانێك بەناوى(محمد عوزێر) لە كاتى نۆبەتەكەى نێزەیەكى لە(ئالۆ عەلى) داو بریندارى كردو ڕاى كرد، ئالۆ یەكێك بوو لە یاریدەدەرەكانى ئەو مامۆستایانەى هاتبوون پێمان بگەیەنن، هەر بەو شەوە ئالۆ بەڕێ كرایە نەخۆشخانەى باكۆ باش بوو لە مردن ڕزگار كرا، ئەم كردەوەیە بوو بە مایەى ئاڵۆزىو نیگەرانى مامۆستایەكانمانو ئێمەش بە گشتى.
وەك پێشتر باسم كردوە لە سەر لێوارى دەریاى (كاسپى) دوو شوێنى سەربازى بۆ ئێمەى پەنابەرى كورد ڕێك خرابون پیرەكان بەجیاو ئەوانەى لە پەنجا ساڵیش بەرەو خوار بوون لە شوێنێكى تر بە جیا، كەمێك لە یەكتر دوور بوون، لەو شوێنەى پیرەكانى لێ بوو، (میرحاج ئاكرەیىو محمدنجیب بەروارىو عبدالرحمان مفتى ئامێدىو سلێمان بەگى دەرگەڵەیى) لەوێ بە شێوەیەكى كاتى جێگیر كرابوون بە بەرگى مەدەنى بوون.

دەنگى شادى و .... پەرۆشى !!

لە پرێكا دەنگوباسێك ڕاگەیەندرا كەوا بڕیارێكى زۆر گرنگ لە سەركردایەتى سۆڤیەت دەركراوە، بەڕەزامەندى ئەنجومەنى باڵاى سۆڤیەتىو حزبى كۆمۆنیستو ئەنجومەنى وەزیرانى سۆڤیەت بە دانانى ئەنجومەنێك بۆ كوردە پەنابەرەكان لەشێوەى حكومەتێكى كاتى لە دەرەوەى كوردستان، بڕیاڕى ناوبراو بووە مایەى خۆشى و شادى هەموومان، بێگومان ئەو بڕیاڕە ئاواتو مەرامى گشت كوردێكى شۆڕشگێڕو ماندوى ڕێگاى ئازادى بوو، ئەو هەواڵە هەواڵێكى بەرز بوو بە ئێمە گەیشت بۆمان هەبوو بە سەربەرزیەوە بڵێین ماندوو بونو خەباتمان بەلاش نەڕۆیشتوە بە ئاوات گەیشتین. بەڵام ئەوەى جێگاى نیگەرانیەكى زۆرو پەرۆشى بوو، ئەو هەواڵە بەرزو بەنرخە زوو بێ دەنگ كراو بەتەواوى نەگەیشتە گوێى جەماوەرە ئاوات خوازەكەمان، دەنگەكە كپ كراو بێ دەنگ بوو!!
ئەوەى زاندرا سەركۆمارى ئازربیجان (باغیرۆف) بە مەبەستى ڕاگەیاندنى ئەو بڕیاڕە مەلامستەفاو شێخ سلێمانى برازاى بانگى لاى خۆى كردبوون، لە زارگۆتەى شێخ سلێمان (باغیرۆف) پێشوازیەكى زۆر گەورەى لێ كردبون، لە دواییدا پێى گوتبون: (مژدەیەكى زۆر گەورەم پێ یە بۆ گەلى كورد لە ڕێگاى ئێوەوە پیرۆزبایى سەركردایەتى سۆڤیەت تان پێ ڕادەگەیەنمو بەناوى خۆمو گەلى ئازربیجانیش گەرمترین پیرۆزباییتان لێ دەكەم، لە ڕێگاى ئێوەشەوە پیرۆزبایى لە گەلى كوردى برامان دەكەین). لە دواى ڕاگەیاندنى بڕیارەكە باغیرۆف گووتبوى: (جەنابى مەلامستەفا ئەوا حەسەنۆف ڕاسپێردراوە هەموو پێداویستیەكانتان بۆ ڕێك دەخات).
شێخ سلێمان گوتى: (لەكاتێكا دەركەوتین حەسەنۆفو سەرۆك وەزیرانى ئازربیجان لە گەڵمان دەركەوتن داواى لە مەلامستەفا كرد لیستى ئەوانەى لەو ئەنجومەنە بەشدار دەبن ئامادە بكات بۆ ڕۆژى یەكەمین كۆبونەوەى ڕاگەیاندنى ئەنجومەن). لە گەڕانەوەماندا مەلامستەفا لەگەڵ میرحاج خەریكى رێكخستنى لیستەكە بوون ئەوانەى بەشدارى لە ئەنجومەن دەكەن. ئەوەى زاندرا میرحاج بەپێى ڕێنمایەكانى مەلامستەفا لیستەكەى ڕێكخستو شوێنى هەریەكەى لە ئەندامانى ئەنجومەن دیاركردو ئامادەى كرد بوو، مەلامستەفا چۆنى دانابوون ئەویش ئەوهاى ڕێك خستبوون. وەك لە دوایى بەدیار كەوت پێشنیارەكانى سەركۆمار و ئامۆژگاریەكانى بە میرحاجى نەگوتبون پێش ڕێكخستنى لیستەكە، بۆ هەمان مەبەست میرحاج ڕاپۆرتێكى سیاسیشى ئامادە كردبوو بۆ ڕۆژى دیاریكراو، ڕۆژى (19/1/1948) دیارى كرابوو بۆ بەستنى یەكەم كۆبونەوەى دامەزراندنى ئەنجومەنى كاتى بۆ كوردە پەنابەرەكان لە دەرەوەى كوردستان.
لە ڕۆژى دیاریكراو لە(بــاكۆ)ى پایتەختى ئازربیجان كۆبونەوەكە ئەنجام درا لەو كۆشكەى بۆ ئەنجومەنەكان دەست نیشان كرابوو، ئەوانەى دەستنیشان كرابوون بۆ ئەندامیەتى ئەو ئەنجومەنەى بڕیارى لەسەر درابوو ئەمانە بوون (مەلامستەفا سەرۆك، شێخ سلێمان بارزانى، میرحاج ئاكرەیى، على محمد ێدیق بارزانى، سلێمان بەگ دەرگەڵەیى، محمدنجیب بەروارى، عبدالرحمان مفتى ئامێدى، سەید عزیز شەمزینى، ڕەحیم قازى سابڵاغى، عەلى گەلاوێژ سابڵاغى)، لە كۆبونەوەكەدا كۆمەڵێك كەسایەتى پایەبەرزى حكومەتى ئازربیجانو ئازربیجانى ئێرانىو هەندێ لە فەرماندە پایەبەرزەكانى قەفقاس ئامادەبوون، لە سەرەتاى كۆبونەوەكە میرحاج، وتارێكى پڕ ماناى سیاسى گرنگى خوێندەوە كە جێگاى ڕەزامەندى گشت ئامادەبوان بوو، دواى وتارەكە لیستى ناوى ئەندامانى ئەنجومەنى بەو شێوەیە خوێندەوە : (مەلامستەفا سەرۆك، شێخ سلێمان بارزانى یاریدەدەر، ئەوانى تریش لەسەر ڕاسپاردەى سەرۆك شوێنیان بۆ داندرابوو (میرحاج، محمد نجیب بەروارى، عبدالرحمان مفتى، ڕەحیم قازى، سەید عزیز شەمزینى، سلێمان بەگ، عەلى گەلاوێژ، على محمد ێدیق) بەم شێوەیە لە دواى خوێندنەوەى لیستەكە وتارى حكومەتى ئازربیجانى سۆڤیەتىو سەركردایەتى پەنابەرەكانى ئازربیجانى ئێرانى خوێندرانەوەو لەگەڵ پیرۆزبایى فەرماندە سوپاییەكانى قەفقاس.
لە كۆتاییدا سەرۆك وەزیرانى ئازربیجان (حەسەنۆف) پیرۆزبایى لێ كردنو بە ناوى سەركۆماریش پیرۆزبایى ئاراستەى مەلامستەفاو ئەنجومەنە دەست نیشان كراوەكە كرد، لە دواییدا لەگەڵ مەلامستەفا كەوتە قسەكردنو پێى گوت: (جەناب، ئەگەرچى ئێمە دەست ناخەینە نێو ئیشو كارەكانتان، بەڵام تێبینیم ئەوەیە ڕێنمایىو ئامۆژگاریەكانى سەرۆك كۆمار لەو لیستەى كە خوێندراوە ڕەنگى نەدایەوە). كاتێك میرحاج گوێ بیستى ئەوە دەبێت كە ڕێنمایىو ئامۆژگارى هەبوینەو پێى نەگوتراوە هەر ئەوكات ئاڵۆز ببوو یەكسەر نامەى دەست كێشانەوەى نوسىو دەركەوتو نەگەڕایەوە، یەكسەر گەڕابۆوە سەربازگەكەى سەر لێوارى دەریا. چەند ڕۆژێك دواى واز هێنانەكەى میرحاج (عبدالرحمان مفتىو محمد نجیب بەروارىو سلێمان بەگ)یش كۆشكى ئەنجومەنیان جێ هێشتو گەڕانەوە لاى میرحاج، بۆ سەر لێوارى دەریاى (كاسپى)، هەر دواى ئەوان (ڕەحیمو عەلى گەلاوێژی)ش ئەوێیان بەجێ هێشتبوو، ئەو دەنگە بەرزە كپ بوو شادىو خۆشى بوو بە پەرۆشى.
وەك بەدیار كەوت لەدواى سەرنەكەوتنى ئەنجومەنى دەستنیشان كراو بۆ كوردەكان، ناكۆكى كەوتە نێوان كاربەدەستانى ئازربیجانو مەلامستەفا، ناكۆكیەكە بەوە گەیشت مەلامستەفا زۆر بە توندى لەگەڵ وەزیرى ناوەخۆى ئازربیجان ژەنەراڵ (ئاتاشیڤ) دوابوو، ئەو زویرى و لالوتیەى نێوانیان بەوە گەیشت كە وەزعەكە ئاڵۆز بێت، ڕۆژ بە ڕۆژ ساردىو ناخۆشى زیادى دەكرد لە نێوان بارزانى و كاربەدەستانى ئازربیجانى، ئەو ناكۆكیەى نێوانیان زیانى گەیاندە ڕێڕەوى كوردو بەرەو دواوەى پاڵدا. لەگەڵ ئەوەى ئەو ناكۆكیە هەر بەردەوام بوو ئێمە هەر بەردەوام بووین لە مەشق كردن، بەڵام هەستمان دەكرد ئاڵوگۆڕێك ڕوو دەدات تەنیا نەمان دەزانى ئەوەندە دوورمان فڕێ دەدەن.
ئەوە بوو ڕۆژى(25/8/1948) ئاگاداركراینەوە كە دەمان گوازنەوە بۆ شوێنێكى تر، پێویستە خۆمان كۆبكەینەوەو ئامادەبین، هەرئەو ڕۆژە كەل وپەلەكانمان ئامادەكرد، كەلوپەلەكانى مەلامستەفاو ئەوانەى لەگەڵى بوون لە باكۆ هێنایانە لاى ئێمە، بەدیاركەوت كە ئەوانیش لەگەڵ ئێمە بەڕێ دەكرێن بۆ ئەو شوێنەى بۆمان دیاركرابوو.
رۆژى(26/8/1948) دەست كرا بۆ گواستنەوەى كەلوپەلەكانى سەربازى بۆ سەر وێستگەى هێڵى ئاسنى شەمەندەفەر بۆ باركردن، دیار بوو شەمەندەفەرەكە تایبەت بوو بۆ گواستنەوەى ئێمە، وا پێ دەچوو شەمەندەفەرى دیاریكراو بۆ دوور دەڕوات لەبەرئەوەى خواردەمەنى زۆرى تێدا باركرابوو، لە دواى گواستنەوەى كەل وپەلەكانمان ئێمەش ڕۆیشتینە ناو شەمەندەفەرەكە، بەڵام نەمان دەزانى بۆ كوێمان دەبەن!

گواستنەوەمان لە ئازربایجان بۆ ئاسیاى ناوەڕاست

ئەوەى بەدەركەوت لە ئەنجامى ئەو مشتومڕەى نێوان كاربەدەستانى ئازەربێجانو مەلا مستەفا بوە هۆى دوورخستنەوەى ئێمە لە قەفقاسو بەڕێ كردنمان بۆ ئاسیاى ناوەڕاست.
ئێوارەى ڕۆژى (27/8/1948) گشتمان لەیەكێ لە وێ‍ستگەكانى شەمەندەفەرەكانى (باكۆ) ئامادە كراین، مامۆستایەكانیش خۆیانو كەلوپەلەكانیان هاتنە ناو شەمەندەفەرو لەفارغۆنێك بەتەنیا داندران، هەر بەو شێوەیەش فارغۆنى مەلامستەفاو ئەوانەى لەگەڵى بوون جیا بوو لە ئێمە، ئەوانى تر بە شێوەى نیزامى هەركەسەو لەگەڵ لقو پەلى خۆیان دابوون، هەر لە ئێوارە لە ناو فارغۆن بووین تا كاتژمێر دەى شەو چاوەڕوانى ڕۆیشتن بووین. ئەوەى ڕاستى بێت زۆرمان پێ ناخۆش بوو ئەو شوێنە خۆشەمان بەجێ دەهێشت، ئەوەندەى باسى ئەو شوێنە خۆشە بكەیت هەركەمە، چونكە ئەو شوێنەى ئێمەى لێ بووین لە سەر لێوارى دەریا بوو دەوروبەرمان هەمووى باغ وباخچە بوو، وە لە(باكۆ)ش نزیك بووین.
كاتژمێر دەى تەواو شەمەندەفەر كەوتە جوڵانەوەو بەڕێ كەوت، ئەو شەوە تا بەیانى ڕۆیشتین ڕۆژى (28/8) دیار بوو لەناو دارستانێكى چڕ دەڕۆیشتین شوێنێكى زۆر خۆش بوو ناوە ناوە گوندى زۆر جوان دەكەوتنە بەرچاو، كاتژمێر نۆى ڕۆژى دیاریكراو گەیشتینە شارێك ناوى (دەربەند) بوو لە دورەوە دیار بوو شارێكى جوانو ڕێكە، دوكەڵى كارگەكان دیار بوو، شارى ناوبراو دوا شارى سنورى ئازربایجان بوو، لەوێ بەولاوە سنورى ئۆتۆنۆمى (داغستان) بوو، ئەو ڕۆژەش تا ئێوارە هەر لەناو دارستان دەڕۆیشتین، بەڵام چ دارستانێك ئەوەندە چڕ بوو بەرچاوى خۆمان نەدەدیت. بێگومان ئەو شەمەندەفەرەكەى ئێمەى لێ بار كرابوو تایبەت بوو، لە وێستگەكان نەدەوەستا تەنیا لەو كاتانە نەبێت كە شەمەندەفەرەكە خۆى پێویستى بە وەستان هەبێت، ئەوكاتیش هەر ئەوەندە دەوەستا تا كارەكەى تەواو دەكات، بۆ ئێوارەى ئەو ڕۆژەش پێش تاریك دابێت گەیشتینە شارى (مەخاچكەلا) پایتەختى داغستان، شارى ناوبراو دەكەوێتە سەر لێوارى دەریاى (كاسپى) وەك دیار بوو بە شێكى خانوەكانى لە ناو ئاودا دەبیندران، بۆ ماوەى دە پانزە دەقیقە شەمەندەفەر وەستا، مەكینەكەى گۆڕى كاتژمێر نۆى شەو شارى ناوبراومان جێ هێشت، ئەو شەوەش تا بەیانى ڕۆیشتین. ئەوەى شایانى باسە هەر لە شارى دەربەندەوە تا كۆتایى سنورى داغستان جیا ناكارێتەوە لە دیمەنو نیگارى كوردستان تەنانەت هەڵكەوتى كێوە بەرزەكانیشى بە هى كوردستان دەچێت، بێگومان دیدەنى ئەو دیمەنە جوانانە وایان لێ كردم بە درێژایى ڕۆژ هەر لە دەرگاى فاڕغۆن بوەستم، بۆ ئەوەى لە دیتنى ئەو دیمەنانە بێ بەش نەبم لەبەرئەوەى دڵم پێ دەكرایەوە، چونكە كوردستانم پێ دەهاتەوە یاد. ڕۆژى (29/8)كاتژمێر شەشى بەیانى شەمەندەفەر لە شارێك وەستا، ناوى (گۆردمس) بوو، بۆ ماوەیەك لەوێ وەستاین لە كاتژمێر حەوت لە شارى ناوبراو دەركەوتین بەرەو چۆلەواریەك تەنیا وێستگەكانى شەمەندەفەر دەكەوتنە سەر ڕێگاو هیچى ترنا، لەو دەشتە چۆلەواریەدا بارانێك دەبارى وات دەزانى سەرەتاى بەهارە، لە وێستگەیەك وەستاین لە چۆلەواریەكە نانى نیوەڕۆمان خوارد، لە دواى كاتژمێر سێى دواى نیوەرۆ بەڕێ كەوتین ئەوشەوەش بە درێژایى شەو هەر ڕۆیشتین لە چۆلەواریەكە، كاتژمێر شەشى بەیانى ڕۆژى(30/8/1948) گەیشتینە شارى (ئەستەرخان) شارى ناوبراو كەوتۆتە نزیك دەریاى (كاسپى) لە سەر لێوارى ڕووبارى (ڤوڵگا) ڕوبارى ناوبراویش لە خواروى شارى (ئەستەرخان) دەڕژێتە ناو دەریاى (كاسپى)، زیاتر لە حەوت كاتژمێر لە شارى (ئەستەرخان) وەستاین، لەبەر چەند هۆیەك، یەكەمیان كۆمەڵێك پێویستیان هەبوو وەك وەرگرتنى خۆراكوشتى تر، دووەمیان سەیدعزیز شەمزینى لە باكۆ بەجێ مابوو چاوەڕێیان دەكرد بەفڕۆكە بگاتە (ئەستەرخان).
ئەوماوەیەى لەوێ وەستاین توانیمان دابەزینە هەندێ شوێنى شارەكە، ئەوەى دڵمى شاد كرد ئەوە بوو لە دواى كاتژمێر سێو نیو خەڵك كۆمەڵ كۆمەڵو جووت جووت لە شار دەردەچونو لە ماوەیەكى كەم خەڵك داڕژایە سەر لێوارى ڕوبارى(ڤۆڵگا)وەك كەوەكانى بەهار جوت جوت بەیەكەوە دەگەڕان، لە ناو گیاى سەوزى سەرلێوارى ڕوبارى(ڤۆڵگا). دیمەنى گەڕانى ئەو خەڵكە ئەوەندە جوان بوو هەرگیز لەیاد ناچێتەوە.
ئێوارەى ئەو ڕۆژە درەنگ لە شارى ئەستەرخان بەڕێ كەوتین تاریك داهاتبو، بەسەر پردێكى درێژدا تێپەڕ بوین، پردى ناوبراو زۆر درێژە لە ناوەندى پردەكە شەمەندەفەر دەڕۆیشت، لەملاو ئەو لاشى ئۆتۆمبێل دەڕۆیشتن، لە پردەكە دەرباز بووین كەوتینە چۆلەوارى(قازاغستان) نیوەى شەو یەكێك خۆى لەشەمەندەفەر فڕێدا خوارەوە، ناچار لە وێستگەى پێشەوە وەستاین كاتێك بە دوایدا گەڕانەوە سەیر دەكەن هیچى لێ نەهاتوە، وا بەپێى خۆى دەڕوات، بینیمان(تاهیرە گێل) بوو خۆى فڕێ دابوو.
ئەوەى دەمەوێ بیخەمە ڕوو هەر لە ئەستەرخانەوە تا بەشێكى زۆرى (قازاغستان) بە درێژایى ڕێگا نیشانەى شەڕى دووەمى جیهانى پێوە دیار بوو، بە هەزاران كەلوپەلى تێك شكاوى سوتێندراو لەولاو لەم لاى ڕێگا دەكەوتە بەرچاو وەك(فارغۆنومكائن)و شتى تر كە لەكار كەوتبون، ڕۆژى (1/9/1948) گەیشتینە شارى (كراسنى ئۆردە)، شارى ناوبراو كەوتۆتە سنورى كۆمارى (قازاغستان) لە كاتژمێر پێنجى ئێوارە لەو شارە دەركەوتین بەشەویش لەچۆڵگە ڕۆیشتین، ڕۆژى (2/9)كاتژمێر شەش گەیشتینە وێستگەى (ێرسوومى) لەوێوە شەمەندەفەر ڕوى وەرگێرا بەرەو خوارو، لە دواى سوڕانەوەى گەیشتنە وێستگەى(ئەلتاتە)بۆ نیوەڕۆ گەیشتینە شارى (ئۆزینسكى)لە كاتژمێرهەشتى ئێوارە گەیشتینە شارى (ئوورالسكى) ئەو شەوەش بەردەوام بووین لە ڕۆیشتن، ڕۆژى (3/9)یش بە درێژایى ڕۆژ لە چۆلەوارى سەروى (قازاغستان) دەڕۆیشتین بەرەبەیانى (4/9) گەیشتینە شارى (سارتووچك) ئەو ڕۆژە تەواوى ڕۆژ لە دەشتاییەكى چۆل ڕۆیشتین، ئێوارەكاتى ڕۆژئاوا بەناو هەندێ گردۆڵكەى نیمچە بەرزدا تێپەڕ بووین لەسەر یەكێك لەو گەروانە وەستاین، لەسەر ئەو بەرزاییە وێستگەى هێڵى ئاسنى بوو، دواى دوو پێچى درێژ بەدیوى ترى وێستگەكە ناوى (كەندەگاج) بوو بەڕاستى شوێنێكى زۆر خۆش بوو هەمووى داپۆشرا بوو بەدارى بەرى، لە كاتژمێر سێى شەو گەیشتینە وێستگەیەكى تر وەستاین، دیار بوو لە بنارى بەرزاییەك بوو وێستگەكە زۆر نزیك بوو لە شارۆچكەیەك بەودرەنگە شەوە لەم شارۆچكەیە دەنگى مۆسیقایەكى زۆر خۆش دەهات ئەو وێستگەى لێى وەستابووین ناوى (بیرچووگوور) بوو لەكاتژمێر دووى ڕۆژى (5/9)گەیشتینە شارى (كازالینسكى) ئەو ڕۆژەش لە دەشتاییەك ڕۆیشتین كە چۆلەوارى بوو ڕۆژى (6/9) هەر لە چۆڵگە ڕۆیشتین كاتژمێر دوازدە گەیشتینە شارى (ژووسالى) شارى ناوبراو شارێكى كۆنى (قازاغستان) بوو كاتژمێر هەشتى ئێوارە گەیشتینە شارى (قزل ئۆردە) دیاربوو شارێكى گەورە بوو، ڕۆژى (7/9) گەیشتینە شارى (چیالى) ئەو شەوو ڕۆژەش لە ڕۆیشتن هەر بەردەوام بووین بۆ بەیانى ڕۆژى (8/9) گەیشتینە شارى (توركستان) شارى توركستان، جوانو ڕێك بوو دوا شارى قازاغستان بوو، لە كاتژمێر هەشت شارى ناوبراومان جێ هێشتو بە شەو ڕۆیشتین بەیانى ڕۆژى (9/9) گەیشتینە شارى (ئاریس) بۆ ئێوارە گەیشتینە شارى (تاشكەند) پایتەختى ئۆزبەكستان لە سەرەتاوە شەمەندەفەر بەناو باغو دارستانێكدا ڕۆیشتین هەر ئارەزوت دەكرد تەماشاى بكەیت ئەوەندە دڵگیروجوان بوو، لە ناو شار لە وێستگەیەك وەستاین كە ناوى (سالار) بوو لە ژێرەوەى هێڵى ئاسنیدا ڕێگاى ئۆتۆمبێل هەبوو كە دەڕۆیشت بۆ شار دیار بوو ڕێگاكە ئاوەدان بوو، هاتووچۆشى زۆر بوو، ماوەیەكى زۆر لە وێستگەكە وەستاین دوایى بەڕێ كەوتین ئێوارە كاتژمێر شەش، گەیشتینە وێستگەیەكى تر بەناوى (جەرچیك سترۆى) لەوێ پێیان گوتین ئێرە ئەو شوێنەیە كە ئێوە لێى دادەبەزن، فەرماندرا بۆ دابەزاندنى كەلوپەلەكان لە شەمەندەفەر، ئێوارە درەنگ بوو ئەشیایەكان هەندێكیان دابەزێندران ئەوەى تریشیان مایەوە بۆ ڕۆژى دوایى، لە دواى دابەزاندنى كەلوپەلەكان دەست كرا بە گواستنەوەمان بۆ شوێنە دیاریكراوەكەى سەربازى، دیار بوو سەربازگە بوو چۆڵكرا بوو، بەڵام شوێنێكى خۆش بوو، چەند ڕۆژێك خەریكى ڕێكخستن بووین لە دواییدا ئەو ئەفسەرانەى لەگەڵمان بوون بە شێوەیەكى سەربازى دەستیان كرد بە مەشقى ڕۆژانە. ئەوەى زاندرا جەنابى مەلامستەفاو یاوەرەكانى لە (تاشكەند) لە شوێنێكى تایبەت داندرابوونو هەموو پێداویستیەكیان بۆ ئامادە كرابوو.
بێگومان ڕێگایەكى دورو درێژى دوازدە شەوو ڕۆژمان بڕى لە پایتەختى ئازربیجان لە قەفقاس تا ئۆزبەكستان ڕۆیشتین تا گەیشتینە تاشكەند، لە دواى حەسانەوەى چەند ڕۆژێك لە نوێ وە دەست كرا بە مەشقى سەربازى لەسەر بەرنامەى پێشان، لە دواى دوو سێ ڕۆژ ئێوارەیەك دواى دەوام ڕۆیشتمە لاى میرحاج، ناوبراو بەتەنیا لە ژورێك بوو ماوەیەك لاى دانیشتم و باسى ئەگەرى هەندێ لە هۆكارەكانى گواستنەوەكەمانى كرد بۆ ئەو شوێنە دوورە. دەبێ ئەوە بڵێین كاتێك دەست كرایەوە بە مەشقى سەربازى دیار بوو هیچ لە بەرنامەى پێشوو نەگۆڕابوو لە مەشقى سەربازىو خوێندنو پرۆگرامى كار بەڵكو ئەفسەرەكان زیاتر خۆیان ماندوتر دەكردو هەوڵێكى زۆریان دەدا بۆ فێركردنى چەكە جۆراو جۆرەكانى كە لەسەرمان دەخوێندن، ئەوانەى پێویست بوون بۆ داهاتووى ئێمە.
شەوى (19/1/1949) میرزاى شارەزاى ڕێڕۆیشتنەكەمان گیانى پاكى لە دەستداو لێمان جیابوەوە، بووە مایەى نیگەرانىو ناخۆشى هەموو لایەكمان، ناوبراو ئەو تێكۆشەرە بوو كە كەوتە پێش ڕێ ڕۆیشتن وەك شارەزایەك لەگەڵ پێشڕەوانى پێشەوە دەڕۆیشت بۆ شارەزایى ڕێگا، ماڵو منداڵەكەى خۆى بەجێ هێشتو پێشمان كەوت، میرزاى دڵپاكو هەست بەرز لەو ڕۆژەدا كۆچى دوایى كردو گیانى پاكى خۆى لە پێناو كوردو كوردستان بەخت كرد، دوور لە ماڵومنداڵو كەسوكارى، ئەو پیاوە خزمەتێكى گەورەى بە میللەتى خۆى كرد لەبەر ئەوە مردنى ئەو تێكۆشەرە بوو بە تازیەى گشتمان، ئەوەش ئەوە دەگەێنێ میرزا ببوە خۆشەویستى هەموومان، وەك لەسەرەوە دیاركراوە لەسەر ڕوبارى (ئاراس) هەوڵێكى زۆرى لەگەڵدرا بگەڕێتەوە ناو ماڵو منداڵى خۆى، بەڵام ڕازى نەبوو لێمان جیا بێتەوەو دەى گوت : (خۆ ماڵ ومنداڵى منیش لە ماڵومنداڵى ئێوە زیاتر نیە).
بەپەرۆشەوە دیارە هەندێ ناكۆكیش كەوتبوە نێوان مستۆو ئەسعەد، ناكۆكیەكەى نێوان (مستۆوئەسعەد) سەرى بەوە گەیشت شەوى (9/2/1949) چەند كەسێك هەوڵى ئەوەیان دابوو (ساكۆى كانیە لینجى) سەرببڕن، بەڵام سەر نەكەوتن، ئەوكارە بووە هەلێكو ڕێگا خۆشكەرێك بۆ ئەوەى ئەسعەد لەو ڕێگایەدا مەرامى خۆى جێ بەجێ بكاتو بە ئارەزوى خۆى دەست بوەشێنێ لە ژێر ئەو پەردە ڕەشە ناوى كۆمەڵێك لەو كەسانەى لاى(ئەسعەد) پەسەند نەبوون خستبویانە لیستى ئەو تاوانبارانەى گومانیان لێ دەكرا لە هەوڵى سەربڕینى (ساكۆ)، لەگەڵ دابووبن، لە سەرەتادا مستۆو برازاكانى خرانە بەندیخانەو ناوى چەند كەسى تریش لەو كەسانەى ئەسعد لێیان ناڕازى بوو درانە مەلامستەفا بۆ گرتنیان، ئەو ناوانەى درابوون بگیرێن (منو شاكر بەگى گەردىو لاوكۆى مامند)یش دەست نیشان كرابووین.
لەكاتێكا بانگ كرامە لاى مەلامستەفا وەڵامم ئەوەبوو: (جەنابى مەلامستەفا من بارزانى نیم هیچ ناڕەزامەندیم لە ساكۆ نەبوە، دەبى لەبەرچى؟ بۆچى بڕۆم ساكۆبكوژمەوە؟) ئەگەر بمزانیبایە بە پیاو كوژ تاوانباردەكرێم ئەو هەموو ماندو بوونو هەڵاسانیەم بۆچى بوو، قەت ئەوەندەم ئەزیەت نە دەخوارد بۆكوشتنى ساكۆ، ئەوەندە ڕێیە ببڕم بێمە ئێرە، خۆ دەمتوانى لەبەر دەرگاى خۆم پیاو بكوژم بەڕاستى پەرۆشە!) لە وەڵامدانەوەم مەلامستەفا هیچى نەگوت، من بەنابەدڵى دەركەوتمو ڕۆیشتمەوە لاى باوكمو ئەو بانگ كردنەى مەلامستەفام پێ ڕاگەیاند، ئەوەى بەدیار كەوت باوكم زۆر پەست بوو، بانگى (حمید خسروى)كردو نامەیەكى بۆمەلامستەفا پێ نوسى.
كاتێك نامەى سلێمان بەگ دەگاتە مەلامستەفا ناوبراو هەستا بوو ڕۆیشتبوە لاى سلێمان بەگو پێى گوتبوو: (میرا باش دەزانم تۆ بۆكوشتنى ساكۆ بە دواى من نەكەوتوى زرارم بۆ موحاسەبەكردن بانگ نەكردوە .... ، ئێوە جێگاى باوەڕى منن).
پێش هەوڵدان بۆ كوشتنەوەى ساكۆ یەكێك لە بارزانیەكان خۆى كوشتبوەوە، ئەمەش كارێكى ئاسایى نەبوو لە ناو كۆمەڵگاى سۆڤیاتى، ئەوەو كۆمەڵێك لە ناڕەزامەندیەكان بوونە هۆى ئاڵۆزىو پە شێوى جەنابى مەلا مستەفا و ناچار بوو مستۆو برازایەكانى بێ ڕەزامەندى حكومەت لاى خۆى بەند بكات، كاربەدەستانى حوكومەتیش داوایان دەكرد بەر بدرێن و گوێیان نەدایە داواى كارمەندانى دەوڵەتو ئەفسەرەكانیش بە ئەسعەدیان گۆت: (ئەو بەندیانە بەردەن ئێوە ڕێزى دەسەڵاتى دەوڵەت ناگرن، ئەگەر بەرنەدرێن ئەنجامى باش نابێت، وە هەر ئەوهاش بەشێوەى تایبەت كەپیتان (كەریمۆف) زۆرى هەوڵدا بۆ بەردانى مستۆو ئەوانەى گیرابوون، بەڵام بێ سوود بوو، هەروەها كازیمۆف زۆر جار پێى گۆتبوون هەتا بە مەلامستەفاشى گۆتبوو، وا پێدەچوو بارزانى نەمر بەو پێیە هەڵسوكەوتى لەگەڵ هەڤاڵانى خۆیدا دەكرد تاوەكوو لە بیریان نەچێت ئەوانە بۆ ڕابواردن و خۆشیەكانى ژیان نەهاتوون تاوەكو خەریكى ململانێو دوبەرەكى ببن بەڵكو بۆ مەبەستێكى زۆر گەورە هاتونەو نابێ دۆزى گەل و نەتەوەكەیان لەبیر بچێتەوەو ئەبێ بشزانن هەمویان لەژێر رێبەرایەتى كەسێكدان كە نوێنەرایەى نەتەوەیەك دەكات.


پەرتوو بڵاو بوونەوەمان بەسەر سەفخۆزەكانداj
دواى ئەو بەسەر هاتانەى باس كراو لە ڕۆژى (12/3/1949) مەلامستەفا لەگەڵ ئەو دوو كەسە (زیابو سعید) بە فڕۆكەیەك بەڕێ كرانە مۆسكۆ، هەندێ كەس دەیانگووت لە جیاتى مۆسكۆ بەڕێ كراوەتە ئۆتۆنۆمى (قەرەقەلباغستان) لەوێ لەیەكێ لە سەفخۆزەكان وەك سزادانێكى بارزانى بۆكاركردن دانراون، بەڵام هەموومان ئەو كارەمان لا ئاسایى بوو چونكە دەمانزانى بۆچى بارزانى سزاى ئەو هەڤاڵانەى خۆى داوەو مەبەستى ئەوە نەبوە كە یاساى ئەو وڵاتە پێشێل بكات كە ئێمەى لەباوەش گرتوە بەڵكو مەبەستى ئەوە بوو كە هەڤاڵەكانى رێگاى كوردایەتى ئاگەدار بكاتەوەو دۆزى گەلەكەیانیان لەبیر نەچێتەوە.
سەرلەبەیانى ڕۆژى(16/3/1949) چەند كارمەندێكى دەوڵەت هاتنە سەربازگە، (مستۆ)و ئەوانەى بەند بوون بەریاندانو ناوى كۆمەڵێك لە سەركردەكانیان خوێندەوە، (ئەسعەد خۆشەوىو برازایەكانى عەلى خلیلو عیسى سوارو مستۆو برازاى جادر، مامند مەسیحو حمدامین میرخانو مرادئاغاى بیرى فەقى حەسن میرو)، ئەوانیش بە فڕۆكەیەك ڕەوانەى یەكێ لە شارەكانى سەر لێوارى دەریاى (ئارالسك) لە شارى (مۆیناك) داندرابوون ئەویش دەكەوێتە ئۆتۆنۆمى (قەرەقەلباغستان)، بۆ كوێ بەڕێ كران؟ نەزاندرا، بەناوى ئەوە بەڕێ كران گوایا دەڕۆن سەیرى ئەوشوێنە بكەن ئەوەى بۆ ئێمە دیاریكراوە، كەچى بێ سەرو شوێن بوون هەتا ئەوكاتەى كۆكراینەوە، ئەوكاتە زاندرا كەوا ئەو كۆمەڵە كەسە لە شارى (مۆیناك) لە كارگەیەكى ماسى چاك كردن داندرابوون كاریان پێ دەكردن لەوێ زانیان چیان بەسەرهاتووە.
ڕۆژى(17/3/1949) سەرلەبەیانى پەرت وبڵاو كراینو بەسەر سەفخۆزەكاندا دابەش كراین هەرچەند كەسێك بۆگوندێك دیار كرابووین، ئەوانەى لە تاشكەند نیزیك بوون ئۆتۆمبێلیان بە دوادا هاتبوون هەندێك بەشەمەندەفەر بەڕێ كران بەوناوەى كە دەمان گوازنەوە شوێنێكى تر لە بەرئەوە بیر لەوە نەكرایەوە ئەوەى خزمە لەگەڵ یەك بچین، ئەوها لەیەك جیا كراینەوە هەریەكەى بەلایەك دا كەوتین هەر لەو دەمەوە وەك تۆى زەوى بەسەر گوندەكان دا بڵاو كراینەوە، هێشتا سەرمابوو بەفر لەگۆڕێ مابوو ئۆتۆمبێلێكى بارى ئێمەى هەڵگرتو ڕۆیشتین كاتى نیوەڕۆ گەیشتینە سەرپردێكى زۆر درێژ لەسەر روبارى (سرداریا) لە دواى دەرباز بونمان لە پردەكە زۆرى نەخایاند لە شارۆچكەیەك وەستاین، شارەكەش ناوى (سرداریا) بوو كەمێك لەناوشارەكە لەڕێگاى گشتى دەڕۆیشتین كاتێك لە شەقامێك لایداو ئۆتۆمبێل لەناو حەوشێكى گەورە چوە ژورەوە، دیاربوو قائیمقامیەتى شارى (سەرداریا) بوو، ئێمە دە كەس بووین لەوناوچەیەدا داندراین لە دواى ماوەیەك ئەفسەرێك هاتەدەر لەگەڵ ئەوكەسەى لەگەڵمان هاتبوو ناوەكانى ئێمەیان خوێندەوە، لەوێ بردیانین بۆشوێنێكى تر، لەوێ زۆریان ڕاگرتین ڕۆژ درەنگ بوو سوارى ئۆتۆمبێل كراینەوە لەوێ بەڕێ كەوتین بەڕێگایەكدا ڕۆیشتین دیاربوو بۆگوند دەچوو، لە دەوروبەرى ڕێگادا گوندى كشتوكاڵى دەكەوتنە بەرچاو ئێوارە تاریك پەڕینەوە گەیشتینە داوێنى باخچەكان ئۆتۆمبێلمان لە قور چەقى زۆرمان هەوڵدا چارى نەبوو، ناچار ناردیان لە گوند تراكتۆرێك هات، منداڵێك لێى دەخوڕى لە ئۆتۆمبێلەكەمان نزیك كەوتەوە زنجیرێكى دایە شوفێرو لە ئۆتۆمبێل قایم كراو ڕایكێشا، بەلامانەوە زۆر سەیر بوو كچ تراكتۆر لێ دەخوڕێت لەبەر ئەوەى نەمان دیبوو، شەو لەبەردەرگاى دائیرەیەك وەستاین زۆر سەرمابوو لە وێش بەسەر سێ گوند دابەش كراین، چوار كەس بۆ گوندێك بەڕێ كراین هەر بەو شەوە ناوەكانیان خوێندینەوە (زرار سلێمان بەگ، جمیل تۆفیق بامەڕنى، مستەفا مەلا شین، مەلۆ پیرۆ) كاتێك گەیشتینە گوندەكە بردنیانین بۆ ژوورێك چوار جێگا داندرابوون، گوتیان ئێرە شوێنى ئێوەیە، زۆر بەساردى هەریەكەمان لەسەر چوارپایەیەك دانیشتین بە دڵێكى غەمبار لەبەر ئەوەى نەمان دەزانى ئەو بەسەر هاتە چیە كە بەسەرمان هاتووە! من بۆم بەدیار كەوت كە ئێمە دوور خراوینەتەوە ئەو جێگایەو لەمەودوا شوێنى ئێمەیە بۆ كاركردن، ئەگەرچى مستەفا مەلا شین لەبەرخۆیەوە دەى گوت: (بەیانى دێن دەمان بەن). ئەوە خەیاڵ بوو، ئەو شەوە بە دڵێكى پڕ لە غەم نووستین. بەیانى خەڵك سەیرى دەكردین، ئێمە بەبەرگى سەربازین، وایان دەزانى دیلینو گیراوین، كە دیتیان (كەریمۆف) یەكێك بوو لەو ئەفسەرانەى دەرسیان بە ئێمە دەگوت لەگەڵ ئێمەیان ناردبوو تا دامان دەمەزرێنن لەگەڵ بەڕێوەبەرى گوند كە پیرە پیاوێكى (ئۆزبەك) بوو هاتنە لامان پێیان ڕاگەیاندین ئێوە لێرە دەمێننەوەو كار دەكەن، نابێ بەبێ پرس لەگوند دەربكەون، ئەگەر بەبێ پرس لەگوند دەربكەونو بیستو پێنج كیلۆمەتر یش دووربكەونەوە هەر دەگیرێنو دەخرێنە بەندیخانە بۆیە ئاگادار بن خۆتان تووشى هیلاكەت مەكەن، ئەوەى هەستم كرد (كەریمۆف) زۆر بەپەرۆش بوو بۆ ئێمە. ئەوان ڕۆیشتن ئەو ڕۆژە هیچیان پێ نەگوتینو هیچیشیان پێ نەداین ئەو خواردنەى بۆ ڕێگا پێمان درابوو هەر ئەومان دەخوارد، ڕۆژى سێیەم سەرلەبەیانى كارگێڕى گوند هاتو گوتى: (وەرن بڕۆنە مەزرا لەگەڵ خەڵكى گوند بۆ ئیش). منیش پێم گوتن (كارگێڕو مراقیب هاتون دەڵێن بڕۆن بۆئیش)، مستەفا مەلاشین پیرە پیاوێكى بارزانى بوو گوتى: (پێیان بڵێ ئێمە بۆ ئیش كردن نەهاتوینو ئیش ناكەین). منیش قسەكانى مستەفام پێ گوتن وەكو خۆى مراقیب گوتى: (ئێمە زۆریتان لێ ناكەین، پێتان دەڵێین ئیش بكەن ئەگەر ئیش نەكەن هیچتان پێ نادەین، دەبێ ئەوە بزانن لێرە ئەوەى كارنەكات ناخوات، كەیفى خۆتانە). مستەفاو جمیل گوتیان (ناچینە ئیش خوا رزقى ئێمە دەدات، لە دەستى ئەوان دانیە). ئەوان ڕۆیشتن لەدوایى پێم گوتن (برایان چارە نیە دەبێ ئیش بكەین ئێمە نەفین با زیاتر خۆمان سوك نەكەین چار ئەوەیە كار بكەین تا دەرگایەك دەكرێتەوە، خۆ ئێمە هەر لێرە نامێنین). دیاربوو ڕازى نەبونو نەچونە ئیش ڕۆژى دواییش گوتیان ناچین من پێم گوتن هیچم نیە بیخۆم ناچارم دەڕۆم كاردەكەم، ناچار ڕۆیشتمە دائیرەكەیانو پێم ڕاگەیاندن هاتوم بڕۆم بۆ كار هەر ئەو دەمە ناردمیان بۆ دەشت كاتێك گەیشتمە شوێنى كار سەیرم كرد هەموو خەڵكى گوند بەتێكڕایى ژنو پیاو خەریكى كۆكردنەوەى چەوەندەرى شەكرن، ئەو چەوەندەرەى كۆدەكرایەوە باردەكرا بۆ كارگەى شەكر، منیش لەگەڵیان دەستم كرد بەكار لەوان باشتر كارم دەكرد، ڕۆژى سێیەمى كاركردنم هیچم نەبوو بیخۆم ئەوەى هەبوو خواردبوم پارەشم نەمابوو بە مراقیبم گوت، ناوبراو هەرزو پسولەیەكى نوسى گوتى بیبە بۆ كاتب لە دائیرە ڕۆیشتمە لاى كاتبەكە، ئەویش بە ئافرەتێكى گوت: (ڤالیا پەنجا ڕۆپل ئاڤانس بۆ ئەو برا كوردە بنوسەو بیدەیە)، بەماناى پەنجا روبل سلفەى بۆ بنوسە. هەر ئەوكاتە (ڤالیا)ى قەڵەو پەنجا ڕوبلى پێ دام.
بەڵێ یەكەم جار پەنجا روبلیان سولفە پێ دام كاتێك گەڕامەوە سەیرم كرد (مەلۆ) پیرو كزو داماو بوو لێم پرسى: (ئەوە چیتە خۆ نەخۆش نیت ؟ ئەگەر نەخۆشى با بتبەم بۆ دكتۆر) ناوبراو گوتى: (نەوەڵا نەخۆش نیم چیت لێ بشارمەوە هیچم نیە بیخۆم تواناى یەك جگەرەم نیە بیكڕم توشى نگبەتیەك بووم لەگەڵ جمیلو مستۆ یەكیان شێتو ئەوى تریان كەللە ڕەق نازانم چیان لەگەڵ بكەم), پێم گوت: (برام من ئەمڕۆ پەنجا ڕوبلم وەرگرتووە سلفە بگرە ئەوە دە ڕوبل بۆ تۆ خەرجى بكە)، بەڵام ئەوەش چارنیە، ناوبراو گوتى: (برا بەیانى منیش دێمە ئیش ئەوانیش كەیفى خۆیانە). بەیانى ڕۆیشتین بۆلاى بەرپرسى گوند كە ناوى (مام عومەر) بوو ناوبراو گوتى: (ئێمە پێمان خۆشە یارمەتیتان بدەین بە مەرجێك بگونجێت، ئێمە ناتوانین كارێك بكەین لەگەڵ یاساى دەوڵەت نەگونجێت، ئێوە وەرن بۆ سەركار با بزانن كە ئێوە كار دەكەن، ئەوەى دیكە غەمتان نەبێت پەكى هیچتان ناخەین). لە دواى پێنج ڕۆژ لە كاتێكا هیچیان نەما بیخۆن (مستۆو جمیل)یش ناچار بوون كار بكەن دیتیان هیچ چارەیەك نیە دەبێ هەر كاربكەن، ئەوجا بۆكار ملیان شۆڕ كردو دەستیان بەكار كرد.
بیر كردنەوە بۆ خوێندن: لە دواى ئەوەى كەمێك شارەزا بووین ڕۆژێك ڕۆیشتمە لاى بەڕێوەبەرى گوند مام عومەر پێم گوت: (من لێرە پەنابەرم لاى ئێوە داندراوین بە شێوەیەكى كاتى ڕۆژێك دێ دەمان بەن، بۆیە داوام ئەوەیە یارمەتیم بدەن بەڵكو بتوانم ئەو ماوەیەى لاى ئێوەین بخوێنم، ناوبراو زۆر پیاوانە گوتى: (بڕۆ لاى بەڕێوەبەرى قوتابخانە داوا بكە وەرت بگرن، ئەگەر دەوامت بەیانیان پێ درا، من بەشەو كارت بۆ دیار دەكەم ، ئەگەر دەوامیشت ئێواران بوو من لە كاتى وا كارت بۆ دیار دەكەم كە بگونجێ لەگەڵ خوێندنت. ئەوەى جێگاى ڕەزامەندیم بوو هەڵوێستى ئەو مرۆڤە بوو پاڵى دام زیاتر هەنگاو باوێم بۆ خوێندن، لە دواى بەڵێنى بەرپرسى گوند ڕۆژى دوایى ڕۆیشتمە لاى بەرێوەبەرى قوتابخانە، داوام لێ كرد وەرم بگرێت بۆ ئەوەى لە قوتابخانە بخوێنم، بەڕێوەبەر پرسى (هیچ بەڵگەنامەت بەدەستەوە هەیە كەتاچەندت خوێندوە؟) گوتم : (نەخێر مامۆستا هیچ بەڵگەنامەیەكم نیە دەبێ ئێوە ڕێگایەكم بۆ بدۆزنەوە بۆ ئەوەى بخوێنم).
یەكێك لە مامۆستایەكان بەناوى (ئەننا) ئافرەتێكى ڕوسى بوو گوتى: (وا بەڕاست دەزاندرێت لیژنەیەك لە مامۆستایان دابندرێت بۆ ئەوەى تاقیكردنەوەیەكى لەگەڵ بكەن تواناى كامە پۆلى هەبوو لەوێى دابنێن) دیار بوو پێشنیارى ئەو مامۆستایە پەسندكرا هەر ئەوكات پێیان گوتم: (خۆت ئامادە بكە بۆ تاقى كردنەوە) مادەكانیان پێ دام بۆ ئەوەى لەسەرى بخوێنم. ئەوەى سودبەخش بوو بۆ خوێندنەكەم خوێندنى ئەو دوو ساڵەى سەربازیم بوو زۆر شتى فێركردم یارمەتى دەرێكى زۆر باش بوو بە تایبەتى لە ڕوى زمانو نوسین، ئەوان جدولو كتێبیان پێدام منیش لەو ماوەى بۆم دیاركرابوو خۆم ئامادەكرد تا كاتى تاقیكردنەوە هەر ڕۆژەى یەكێك لە وانەكانیان لێ دەپرسیم، لە كۆتاییدا پێیان گوتم (لە پۆلى شەش دەوام بكە)، بەپێى ڕاسپاردە لە پۆلى شەش لەگەڵ منداڵان دانیشتم بەڕۆژ دەمخوێند بەرپرسى گوند كارى بەشەو بۆ دیارى كردم ئێواران دەڕۆیشتم كارم بە تراكتۆر دەكرد زەویم دەكێڵاو بە ڕۆژیش دەچوومە قوتابخانە، ئەو ساڵە پۆلى شەشم تەواو كرد بۆ ساڵى دوایى ڕۆیشتمە پۆلى حەوت، لە پۆلى حەوتەم بەیەكەم دەرچووم بەڵگەنامەم بەدەستەوەیە لەگەڵ شەهادەى سوپاسنامەى قوتابخانە.
بێگومان ئەوكاتە لە یەكێتى سۆڤیەت یاسایەك هەبوو ئەوەى پۆلى حەوتەمى بەیەكەم تەواوكردبایە لە هەر پەیمانگایەك بێویستبا بخوێنێ وەردەگیرا بەبێ ئەوەى دواناوەندى تەواو بكات. ژیانى دووركردنەوەمان نزیكەى سێ ساڵى خایاند ئەو مانەوەیەمان لە سەفخۆزەكان ئێمەى لەیەك دابڕیبوین كەسمان ئاگادارى كەس نەبووین، باوكم لە پارێزگاى (سەمەرقەند) بوو نەمدەزانى لە كوێیە لە دوایى دووساڵ ئەوجا زانیم وا لە سەرمەرقەندە لەگەڵ (عبدالرحمان مفتىو محمد نجیب بەروارى) لە سەفخۆزێك داندرا بوون لە نزیك شارى سەمەرقەند. درێژە كێشانى مانەوەمان بەو شێوە ناسازە ناچارى كردین بە دەنگ بێین، لە دوا ڕۆژانى هاوینى (1950) ڕۆژێك ئاگادارى كاربەدەستانى ناوچەكەمان كرد كە پێمان بڵێن (مەلامستەفا) لە كوێ یە؟ بابزانین كە كەسو كارەكانمان لە كوێن پێویستە پێیان بزانین، ئەوكاتە نامەیەكى ناڕەزامەندیمان پێدان تیایدا دیاركرابوو لە بەرچى ئێمە توشى ئەو دەردەسەریە كراوین. بۆچى گوێ لە داواكاریەكانمان ناگیرێ، ئێمە هاتووین پەنامان هێناوە بۆ سۆڤیەت بۆ ئەوەى پێمان بگەیەنێ نەك نەفیمان بكات، وەك تۆوى زەوى هەریەكەى بۆ لایەك فڕێ بدرێین. لە دواى چەند ڕۆژێك بە دیاركەوت كەوا گوێ نادرێتە داواكاریەكانمان تا بەوە گەیشت ڕۆژێك گشتمان ڕۆیشتینە بەردەرگاى دائیرەى قایمقامیەت، زۆر بە توندى لە داواكاریەكانمان پێچایەوە لە ئەنجامى ئەو توندو تیژیەى ئێمەو پۆلیس بە گژیەكدا چووین، مشتومڕەكە سەرى بەوە گەیشت كە شەڕە بەرد دروست بوو لە نێوانمان، ئێمە هەوڵمان دەدا بڕۆین بۆ (تاشكەند) شكایەت بكەین، ئەوانیش نەیان دەهێشت، لە دواییدا بەڵێنیان پێداین وەڵاممان بدەنەوە، كەچى دواى ئەو ئەزیەت دانەش هیچیان بۆ نەكردین. ئەنجامى درێژە كێشانى بێزارىو ژیانى دەردەسەرىو تاڵىو مانەوەمان لە سەفخۆز پاڵى دام ژن بێنم، چونكە بەتەنیا گوزەران كردن زۆر زەحمەت بوو.
جارێكى دیكەش كۆكراینەوە یەك شوێن
لە سەرەتاى مانگى (10ى 1951) لەسەر داواى (مەلا مستەفا) ئاگاداركراین كەوا لە شوێنێك كۆ دەكرێنەوە لە ناوەڕاستى مانگى دیاریكراودا هەموو لە پارێزگایەكانى تر دابەش كرابوون بەڕێ كرانە پارێزگاى (تاشكەند)، لەوێش لە سەفخۆزێك داندراین لەناوچەى (چیناز)، سەفخۆزەكە بەناوى ژمارە نوێى میوەجات بوو، ئەو سەفخۆزە لە چوار گوند پێك هاتبوو گوندەكان داچاندراوى دارى سێو بوون، ئەو گوندانە بۆ ئێمە چۆڵ كرابوون، لەماوەى چەند ڕۆژێك هەموومان لەناوەندى ئەو چوار گوندە كۆكراینەوە. لەوشوێنەى باسكراو جێو ڕێیان بۆ ڕێكخستین، دواى ئەوەى كە هەموومان بەیەك گەیشتینەوە ڕۆژێك لەسەر ڕاسپاردەى (مەلا مستەفا) هەموومان لە گۆڕەپانێك ئامادەبووین دواى خۆشحاڵى دەربڕین بە بۆنەى بەیەك گەیشتنەوەمان، زۆر هەستى بریندار كردین بەوەى گوتى: (ئەوەى ژنى هێناوە بابێبەنە ئەولاوە)، ئەوانى جیاكردنەوە زۆریش بوون ئەوانەى ژنیان هێنابوو، كاتێك سەیرم كردن نیوە بەنیوە دەبوون، لەبەر ئەوە زۆر توڕە بوو لە توڕەییان ئاگاى لە خۆى نەماو گووتى (ئەوەى ژنى هێناوە پیاو نین ...!!) چونكە بارزانى نەیدەویست ئێمە لە ناو كۆمەڵگەى سۆڤیاتى بتاوێینەوەو قەزیەى نەتەوەكەمان لەبیر بچێتەوە، ئەو ماوەیەش كە لەیەكترى جیاكرابوینەوە بۆ ئێمە وەك تاقیكردنەوەیەك بوو بۆ ئیرادەى كەسایەتى خۆمان، بارزانى كە بینى ئیرادەمان لاوازەو نەمانتوانیوە كۆنترۆڵى خۆمان بكەین و خەریكە لە ناو ئەو كۆمەڵگایە دەتوێینەوە زۆر توڕە بوو.
شكى تێدانیە ئەوانەى ژنیان هێنابوو بە زۆربەیان دڵ شكاوو نیگەران بوون لەو هەڵوێستەى (مەلامستەفا)، چونكە نەیان دەزانى مەبەستى مەلامستەفا لەو قسانەیدا چى بوو وایان دەزانى مەلا مستەفا هەر ئەوها لێان تورەیەو دەیان گوت: (مادام ئێمە پیاونین بۆ لێرە بین؟) دەڕۆینەوە لاى ژنەكانمان.
لەدواى ئەوەى لە سەفخۆزى دیاریكراو جێ نشین كراین، ئەوەى تواناى خوێندنیان هەبوو ناویان نوسرابوو بۆ خوێندن، ئەوانى دیكەش ڕێكخران ئێواران لەدواى كاركردن بخوێنن.
ئەوەى شایانى باسە ئەو شوێنەى ئێمەیان لێ كۆكردبوەوە خۆشترین شوێن بوو، سەفخۆزى میوەجات بوو، دیاربوو بۆ ئێمە چۆڵ كراوە هەندێ خەڵكیان لەوێ ڕاگواستبوەوە. ئێمەیان لە شوێنى ئەوان جێنشین كرد، (مەلامستەفا)و برازایەكانى وەك پێشان لە نزیك تاشكەند لە شوێنێكى تایبەت داندرابوون زیاد لە پێویست چاو دێرى دەكران.
ئەوەى ڕاستى بێت حكومەت ئەوەى پێویست بوو بۆى كردین بەشێوەى تایبەت لەبارەى خوێندن، ڕێگادرا بەوانەى ئارەزوى خوێندنیان هەبێتو بتوانن لە هەر پلەیەك بخوێنن دەیان نارد، لە سەفخۆزیش قوتابخانەى ئێوارانى تایبەتیان بۆ ڕێكخراو كۆمەڵێك مامۆستایان بۆ دانابوون دەرسیان پێ دەگوتن، دەرسى كوردیشیان پێ دەگوترا. شێوەى كاركردن ڕۆژى پێنج كاتژمێر كاریان دەكرد سێ كاتژمێریش بۆ خوێندن داندرابوو، بەڕاستى لەسەرەتا یەك دوو مانگ زۆر بە ڕێكوپێكى دەیان خوێند، دوایى پەیتا پەیتا سست بوون تا واى لێ هات زۆر كەمیان مانەوە، دەتوانم بڵێم زۆریان كشانەوە، ئەوانەى مابوون زۆر بەساردى دەچون بۆخوێندن.
دەربارەى پیرەكان بەڕاستى چاودێریان دەكرا بە تایبەتى لەڕووى ژیان یارمەتیان دەدراو مامۆستایان بۆدانابوون فێرى نوسینو خوێندنەوە بكرێن زۆریان لەكاركردن ئازادكرا بوون، ڕێزێكى تەواویان لێ دەگیراو ژیانێكى ئاسودەیان بۆ دابین كرابوو، ئەوانەى تواناى كاركردنیان هەبوو كارێكى لێ وەشاوەیان پێدابوون.
ئەوەى جێگاى باس كردنە ئەوەیە لەسەرەتاى كۆكردنەوەمان كۆمەڵێك لە ئێمە بۆ خوێندن بەڕێ كراینە شارى تاشكەند، خۆش بەختانە لەگەڵ میرحاجو عبدالرحمن مفتى ماوەى سێ ساڵ لەبەشى ناوخۆیى قوتابخانە لەیەك ژوور بووین، ئەوەى جێگاى ڕەزامەندیە ئەوەیە میرحاج وەك مامۆستایەكى پایە بەرز زۆر شتى لێ فێربووین بەتایبەتى من، ئەو پیاوە لە زۆر شتى دورخستمەوەو زۆر زانیارى ترى لێ فێر بووم كە بوونە ڕێ ڕۆنكەرەوەم زۆر سوود بەخش بوون چ لە ڕوى خوێندن چ لە ڕوى پەروەردەو پێ گەیشتن پڕ بەدڵ دەڵێم ئەوەندەى باسى ئەو مرۆڤە هەڵكەوتوە بكرێت لەگشت ڕووێكەوە هەر كەمە، ناوبراو مامۆستاى ڕێ نیشاندەرم بوو ئامۆژگاریەكانى بوونە بازگەى دەرباز بوونم لە زۆر كۆسپى ترسناك، ئامۆژگاریەكانى هەردەم ئاوێنەن خۆمى تێدا دەبینم!!
لە دواى تەواوكرنى پەیمانگاى تاشكەند بڕیارێك لە حكومەتى ئۆزبەكستان دەرچوو بنێردرێم بۆ خوێندنگایەكى بەرز لە مۆسكۆ، بەڵام لەبەر چەند هۆیەك ڕێك نەكەوت. ئەوەى ڕاستى بێت دەمویست لە (نەوت) بخوێنم، بەڵام لەبەر ئەوەى زۆر لە بابم بەدوور دەكەوتمەوە بۆ خوێندنى نەوت دەبوایە بڕۆمە (باكۆ) یان (قازان)، ئەو دوو شوێنە زانكۆى نەوتى لێ بوو ئەو دوو شوێنەش ئەوەندە دوور بوون لەو شوێنەى ئێمەى لى َ بووین باوكم ڕازى نەبوو بڕۆم، لەبەر ئەوە لە زانكۆى (تاشكەند) مامەوە لە كۆلیژى پەروەردە بەشى مێژوو. مانەوەم لە تاشكەند ئەوەى باش بوو ناوە ناوە دەڕۆیشتمە (ڤریڤسكى) ئەوشوێنەى باوكمو منداڵەكانمى لێ بوون. ڕۆژانى پشوو دەڕۆیشتمە لایان، ڕۆژێكى یەك شەم چوومە لاى باوكم بینیم پیاوێكى پیر لاى باوكم دانیشتووەو نەمناسى، پێاوێكى ڕەق ولاواز بوو باوكم پێى گوت: (كاك رەسول ئەوەیە زرار)، ناوبراو چاكو چۆنیەكى گەرمى لێكردم ئینجا دووبەدوو دانیشتینو قسەمان كرد لە قسەكانیدا دیار بوو پیاوێكى ووشیار بوو لە ماوەى دانیشتنمان زۆر شتى مێژوویم لێ بیست، لە دواییدا زۆر بەوردى باسى گرتنى خۆى گێڕایەوە كە چۆن لە نەغەدە لە ساڵى (1946) دەستگیركراوەو بەڕێ كراوەتە سۆڤیەت، لەقسەكانى بەردەوام بوو گوتى: (لە ڕاستیدا من پیاوى ئینگلیزەكان بوم، لە زووەوە وەك كاربەدەستێكى شەریكەى نەوتى كەركوك باوەڕ پێكراوى ئەوان بووم پەیوەندیم بە زۆر كەسەوە هەبوو لە كوردستان، لە كاتێكا هێنامیان بۆ ئێرە هەموو شتێكم پێ گوتن، ئەوانیش بەریاندام، لەوكاتەى بیستم ئێوە هاتوون بۆ سۆڤیەت داوام لێ كردن بمبەن بۆ لاى بارزانیەكان، مەلامستەفا دەناسم ئەوانیش هێنامیان بۆ ئێرە) ڕەسول زۆر لە مێژ بوو چاوەڕوانى مەلامستەفا بوو، بەڵام لەكاتى هاتنى ناوبراو بۆ (ڤریڤسكى) نەیهێشت بڕواتە لاى چاوى پێ بكەوێت گوتبوى: (نامەوێت چاوم پێى بكەوێت با لێرە بڕوات پیاوێكى خراپە بۆتە نۆكەرى ڕوسەكان!!). لە دواى ئەوەى ڕیگاى پێ نەدرا بڕواتە لاى مەلامستەفا، (رەسول ناجى) دەمى بەرداو پەردەى لەسەر كۆمەڵێك نەهێنى لادا كە هى ئەوە نین بنوسرێن.
دۆزینەوەى كوردێكى سەرپەڕو ئاوارە
لە هاوینى(1957) بۆ چارەسەرى نەخۆشى (ڕۆماتیزم) بەڕێ كرامە باكورى (قازاغستان) شارى (سۆلى لێتسكى) شارى ناوبراو گۆماوێكى سوێرى خوێیاوى هەیە ئەم جۆرە نەخۆشانە خۆیان تێدا دەشۆن، نەخۆشخانەى لێیە بۆ چارەسەرى ڕۆماتیزم، لەو نەخۆشخانەیە لەژێر چاودێرى پزیشكەكان بووم، وا ڕێك كەوت ڕۆژێك لەگەڵ چەند برادەرێك ڕۆیشتین بۆ سەیركردنى ئەو ئافرەتەى (لینین)ى بریندار كردبوو ئافرەتەكە ناوى(قەپلان)بوو لەلاپەڕگەى شارى ناوبراو لە كۆشكێكى دوو نهۆم دا بەندبوو، بەڕۆژ دەهاتە سەرئەو تارمەیەى ڕووى لە ڕێگاى گشتى دابوو بۆ دانیشتن، ڕۆژنامەى دەخوێندەوە خەڵك دەچون بۆ دیتنى، ئەوەبوو ئێمەش چووینو بینیمان، لە گەڕانەوەماندا بۆ شار لەگەڵ شوفێرێك گەڕاینەوە زانى من كوردم گوتى: (من جیرانم كوردەو خەڵكى كوردستانى عێراقە ناوى على بارزانى)ە، لەگەڵى ڕۆیشتم بۆ ناسینى هەرچەندە دووریش بوو لە شار، بەڵام بەداخەوە لە ماڵ نەبوو، ڕۆژى دووەم دواى نیوەڕۆ دیسان ڕۆیشتم ئەمجارەیان دیتم لەگەڵى كەوتمە قسەكردن دیار بوو كوردى و رووسى تێكەڵاوى یەكترى دەكرد چونكە ماوەیەكى زۆر بوو لەگەڵ كەس بە كوردى قسەى نەكردبوو هەر بە رووسى قسەى كردوە، لەو بەیەك گەیشتنەمان بۆم دەركەوت على بارزانى نەبوو، بەڵكو خەڵكى سلێمانى بوو ناوبراو لە سەردەمى كۆمارى كورد لە مهاباد لەگەڵ (جەلال ئەمین بەگ) بووە لەگەڵ تێكچونى كۆمارى كورد دەربەدەر بوەو ڕووى كردۆتە سۆڤیەت.
ئەوانیش ڕەوانەى ئەو شوێنە دوورەیان كردبوو بێ هاوارو بانگ، ڕۆژى سێ یەم ڕۆیشتمەوە لاى كاتێ چووم كچێكى بچوكى مردبوو، لە دواى ناشتنى گەڕامەوە، بەڵام ئەدرەسى شێخ سلێمانو میرحاجو هى خۆم پێدا لە ئۆزبەكستان، ئەدرەسى مەلامستەفاشم پێدا لە مۆسكۆ، لە دواییدا لەگەڵ ئێمە گەڕایەوە كوردستان.
برسكەیەك بۆ جەمال عەبدوالناسر (1956)
لە كاتى دەست درێژیە سێ قۆڵیەكە كرایە سەر میسر لە ساڵى (1956) (شێخ سلێمان بارزانى) بروسكەیەكى ئامادەبوونى هەندێ لە پەنابەرە بارزانیەكان بۆ حكومەتى میسر بەرێ كرا كە ئێمە كۆمەڵێك لەو كوردە پەنابەرانەى لە سۆڤیەت دەژین ئامادەین بێین بەشدارى بكەین لە ڕووبەڕوو بونەوەى داگیركەران. ئەوەى بەدیاركەوت (جمال عبدالناێر) لە ڕێگاى كارمەندێكى باڵوێزخانەى سۆڤیەت لە میسر سوپاسى شێخ سلێمانى كردبوو.

هاتنى ڕەحیم قازى لە باكۆ بۆ تاشكەند:
ئەوەى زاندرا (ڕەحیمى قازى) بانگ كرابوو بۆ كۆنگرەى ئەدیبو نوسەرانى ئاسیا لە تاشكەند كە لە ڕێكەوتى (10/6/1957) بەسترا، پێش هاتنى ڕەحیم بۆ تاشكەند (سلێمان بەگ)ى بە بروسكەیەك ئاگادار كردبۆوە، لەكاتێ كە گەیشتە تاشكەند (شێخ سلێمان) لەگەڵ چەند كەسێك ڕۆیشتبونە بە خێرهاتنى، داوایان لێ كردبوو سەردانى (ڤریڤسكى بكات) ئەو شوێنەى شێخ سلێمانو باوكمى لێ بوو، لەسەر ئەو داوایە (ڕەحیم) سەریدا لەو شوێنەو پێشوازیەكى گەرمى لێكرا لەلایەن لایەنگرانى شێخ سلێمانو ئەوانى تریش، لەسەرەتا میوانى سلێمان بەگ بوو دوایى لاى شێخ سلێمان میوان بوو، شەوو ڕۆژێك لامان مایەوە، ڕێزێكى زۆرى لێگیرا وەك كەسایەتیەكى ناسراوى بنەماڵەیەكى كوردپەروەرو ڕۆشنبیرێكى كورد،

چارەسەركردنى كێشەكان: لە پایزى (1957)دا مەلامستەفا لە مۆسكۆ هاتە تاشكەند بۆ ماوەى چەند ڕۆژێك لە ڤریڤسكى مایەوە، لە سەر داواى یەكێك لە تابیعە ناودارەكانى بارزانى (یوسف سەفتى) شێخ سلێمانو میرحاجو سلێمان بەگ لەگەڵ مەلامستەفا دابنیشن، بەڵكو ڕادەیەك بۆ ئەو كێشانە دابنێن كە لە نێواندا هەبوون. ئەو دانیشتنە لە بنكەى مریدەكانى (یوسف) ڕێكخرا، كاتێك ناردیانە دوو باوكم منیش لەگەڵى چووم لە سەرەتاى دانیشتنەكەدامەلامستەفاو شێخ سلێمان كەوتنە دووان، مەلامستەفا گوتى: (ئەو نێوان ناخۆشیە بۆتە گەورەترین كۆسپ لەڕێگاى بەرەو پێش چوونى ئێمە بیر لەوە ناكرێتەوەكە ئێمە نوێنەرى نەتەوەى كوردینو دەنگى گەلى كوردمان پێیە بیدەین بە سۆڤیەت،) جارێكى تر دابەزیەوە سەر ئەوانەى ژنیان هێنابوو گوتى: (ئەوانەى ژنیان هێناوە كوردیان بەبیر نەماوە ژنى خۆیان بە هەموو كوردستان ناگۆڕنەوە هەر ئەوەشە ئێمەى توشى ئەو هەورازە كردووەو لێى سەرناكەوین) ئینجا دەربارەى ئەوانەى ژنیان هێناوە گوتى: (مام ئەوە جارى چەندەمە ئەوە دوپات دەكەیتەوەو لۆمەى ئەوانە دەكەیت كە ژنیان هێناوە ئەوانیش بەڵگەیان بە دەستەوەیە كەوا بۆچى ژنیان هێناوە). مەلامستەفا لە قسەكانى شێخ سلێمان نیگەران بوو هەستا بەتوڕەیى ڕۆیشتو یەكسەر گەڕایەوە تاشكەند. لە دواى ڕۆیشتنى مەلامستەفا، سلێمان بەگ بە شێخ سلێمانى گوت: (نەدەبوایە ئەوها تووند لەگەڵ مامت بدوێى پێم خۆش نەبوو بەو شێوەیە دڵشكاوى بكەیت باش نیە بگاتە ئەو ڕادەیە).
گەشتێكى خۆش گوزارى بۆ دوورگەى قڕم
لە كۆتایى ساڵى (1957)و سەرەتاى (1958) توشى نەخۆشى بووم، ماوەیەكى زۆر لە نەخۆشخانەكان كەوتم، نەخۆشیەكە پەرێشانى كردبوم، كاتێك لە نەخۆشخانە دەركەوتم بۆ ئەوەى لە پەرێشانىو لاوازىو بێ توانایى ڕاست ببمەوە بەڕێ كرام بۆ دورگەى (قڕم) كە خۆشترین شوێنى پشودانو كات بەسەر بردن بوو لە یەكێتى سۆڤیەت، بۆ ماوەى چل ڕۆژ لەو دورگەیە مامەوە، دورگەى ناوبراو دەكەوێتە سەر لێوارى دەریاى ڕەش، خەڵكێكى زۆر بۆ حەسانەوە دەچوونە ئەو دورگەیە. لە دواى دەركەوتنم لە نەخۆشخانە، وەزارەتى پەنابەران تەواوى كارەكانیان بۆ سازكردم لە ڕۆژى دیاریكراو بەڕێ كەوتم لە تاشكەند بە ڕێگاى مۆسكۆدا بەرەو دورگەى قرم لە دواى سێ ڕۆژو چوار شەو ڕۆیشتن بە شەمەندەفەر گەیشتمە مۆسكۆ لەوێ لە میوانخانەى (ئەوروپا) دابەزیم سێ ڕۆژ لە مۆسكۆ مامەوە، بە تایبەتى بۆ دیتنى هەندێ شوێنى مێژویى گرنگ، لەو دیدەنیانەدا ئەوەى بەلامەوە سەرنج ڕاكێش بوو(میترۆ) بوو لە ژێر شار بۆ هەموو لایەك دەڕۆیشت ئەوەى زۆر جوان بوو سەركەوتنو دابەزین بوو بۆ وێستگەكانى میترۆ بە دیمەنێكى زۆر جوان دەكەوتە بەرچاوم.
ڕۆژى دووەم سەر لە بەیانى ڕۆیشتمە گۆڕەپانى سوور لەگەڵ ئەو خەڵكەى كە بەڕیز وەستابوون بۆ تەماشاكردنى تەرمەكانى (لینینو ستالین) وەستام، گۆڕەپانى سوور دەكەوێتە پێش كۆشكى (كریملین) خەڵكێكى زۆر وەستا بوون كەچى زوو گەیشتمە (مەوزەلى) یانى (ئارامگە) ئەوەى شایانى باسكردنو تێڕامانە ئەو دوو سەربازەى لەبەردەرگا وەستابوون وات دەزانى گیانیان لەبەردا نیە، بەو شێوەیە وەستا بوون بێ جوڵە، كاتێك ڕۆیشتمە ناو ئارامگە چاوم بە تەرمەكانى ئەو دوو ڕابەرە كەوت ئەوەى بەلامەوە زۆر سەیر بوو لینین ئەوەندە لە مێژ بوو مردبوو كەچى وات دەزانى تازە خەوى لێكەوتووە. ئێوارەى هەمان ڕۆژ ڕۆیشتمە كتێبخانەى گشتى، كتێبخانەكە ئەوەندە گەورە بە قەبارەو ئەوەندە دەوڵەمەند بە كتێب مرۆڤ كە دەچێتە ژورەوە سەرى سوڕ دەمێنێ نەمدەزانى سەیرى چى بكەم. بۆ شەویش ڕۆیشتمە (بەلشۆى تیاتر).
ڕۆژى سێ یەم ڕۆیشتمە مۆزەخانەكان، لە سەرەتادا چومە مۆزەخانەى ناو (كریملین) كە مۆزەخانەیەكى مێژوییە كەلوپەلى دەسەڵاتدارانى ڕابردووى ڕوسەكانى تێدا پارێزراوە، هەروەها مۆزەخانەى گشتىو ئەوانەى چاوم پێیان كەوت كە پڕ بوون لە كەلوپەلى مێژوویىو شتى سەرنج ڕاكێش ئەگەر لەسەریان بنوسم هەرگیزاو هەرگیز تەواو نابێت، بەڵام ئەوەى جێگاى باسە تۆپە كۆنەكانى ناو حەوشى (كریملین)ن و زەنگوڵەكانیان بەڕاستى سەرنج ڕاكێش بوون، ئەوەى زۆر بیرم لێ دەكردەوە ئەوە بوو لە سەردەمى ڕابردو ئەو زەنگوڵە گەورانە بەچ شتێك بەرز كراونەتەوەو لەو شوێنە داندراون!! دواى نیوەڕۆى ئەو ڕۆژە ڕۆیشتمە ناو(گووم) یانى (فرۆشگاى گشتى) لە دواى دیتنى فرۆشگاى گشتى چوومە سەر ڕوبارى (مەسكەوە ریكا) لەوێ بە بەلەمى ناو ڕووبار كەمێك گەڕام، دەبوایە كاتژمێر هەشتى ئێوارە لە وێستگەى ئەو شەمەندەفەرەى بۆ قڕم دەڕۆیشت ئامادە بم بۆ ئەوەى بڕۆم بۆ (سیمفیرۆپۆل) لە وێش بۆ شارى (یاڵتە) لە سەر لێوارى دەریاى ڕەش.
لەكاتى دیاریكراو لە وێستگە ئامادە بووم، شەمەندەفەرەكە كاتژمێر نۆ لە مۆسكۆ دەركەوت بەیانى لەگەڵ گزنگى هەتاو گەیشتمە(سیمفیرۆپۆل) لەوێ دەبوایە بە ئۆتۆمۆبێل بڕۆمە شارى (یاڵتە) دیار بوو گەراجى ئۆتۆمۆبێل ئامادە بوو ئەو ئۆتۆمۆبێلەى ئێمەى هەڵگرتبوو بە ناو شارە خۆشەكەى (سیمفیرۆپۆل) دا تێپەڕى لە زۆر شوێنى شار نیشانەى كاولكارى شەڕى پێوە دیار بوو، كاتێك لە شار دەركەوتین بە ڕێگایەكدا ڕۆیشتین بە ڕێگاى (ڕواندز ـ حاجى ئۆمەران) دەچوو ئەوەندە دڵگیر بوو زۆر بەئارەزوەوە سەیرى ئەملاو ئەولاى ڕێگام دەكرد، لە گەروێك سەركەوتین لە دیوەكەى تر ئۆتۆمبێل لە قەدپاڵى چیا دەڕۆیشت لە خوارەوەى (دەریاى ڕەش) بوو، دیمەنەكەى ئەوەندە جوان بوو هەر حەزت دەكرد سەیرى بكەى، كاتێك لە پێچو كەندو دۆڵەكانیدا تێپەڕ بووین ئەملاو ئەولاى ڕێگا دارستانێكى چڕو پڕ بوو لە دارى جۆراوجۆر، لەو ڕێگا خۆشە بەناو دوو شارۆچكەى زۆر خۆشو جوان تێپەڕ بووین كە بریتى بوون لە(ئالووپكاو ئالووشتە)جیا لەوەش هەندێ گوندى جوانیش كەوتە سەر ڕێگامان لە كۆتاییدا گەیشتینە گەروێك شارى(یاڵتە)مان لێ بەدیاركەوت لە سەر بەرزاییەكە شارى (یاڵتە) دیار بوو كەوتبوە سەر لێوارى دەریا پشتى لە چیاى (ئاى پیتر) بوو، بەشێكى شار كەوتۆتە قەدپاڵى بەرزاییەكانى چیاى ناوبراو، كاتێك لەبەرزاییەك دەركەوتین زۆر بە ئارەزوەوە سەیرى ئەو دیمەنە جوانانەم دەكردو دڵم پێیان دەكرایەوە، لە دەریاشەوە پاپۆرەكان بەرەو (یاڵتە) دەهاتن لە چەند لایەكەوە دیار بوو ئۆتۆمبێلەكان هاتووچۆیان دەكرد، لە گەروەكە شۆڕ بووینەوە بۆ ناو شار لە گەراج دابەزین پرسیم: (سەنەتۆریاى ئۆزبەكستان لە كوێیە؟) لەوێ تاكسیەك هەڵیگرتمو بردمى بۆ (سەناتۆریاى) ناوبراو، بەناو یاڵتەدا تێپەڕین ماوەیەكى تەواو بە پێچاوپێچ سەركەوتین لە نزیك تاڤگەى (ئووچان سوو) لە شوێنێك ڕۆیشتینە ناو حەوشى باخێك لە دەرگاى خانویەك وەستاین دیار بوو خانوەكە لە خانوە كۆنەكانى دەوڵەمەندەكانى سەردەمى ڕابوردوو بووە، كرابوە شوێنى كارمەندانى سەناتۆریەكە، (سەناتۆریا بەماناى شوێنى حەسانەوەو چاودێرى پزیشكى). لە دواى دابەزین ڕۆیشتمە لاى كاتبەكەو نوسراوەكەم دایە كچێك سەیرى كردوو هەر زوو یەكێكى بانگ كردوو لەگەڵى ناردم ماوەیەك بە ژێردارەكاندا ڕۆیشتین لە بەردەرگایەك وەستاین كاتێك رۆیشتینە ژورەوە لە ژورێك چوارپایەكى بۆ دیاركردو گوتى: (ئەو چوار پایە هى تۆیە) ئێوارەى ئەو ڕۆژە لەگەڵ ئەوانەى لەوێ لەلام بوون ڕۆیشتینە شوێنى نان خواردن هەر زوو كچێك هات گوتى: (بفەرموو چیت ئارەزوە با بۆتى بهێنم)، بەو شێوەیە لەوێ بەپێى كەتەلۆك خواردنمان پێ دەدرا. لە دواى چەند ڕۆژێك دابەزیمە ناو شارى (یاڵتە) بۆ دیتنى شوێنە خۆشو مێژوویەكان، یەكەم جار ڕۆیشتمە ئەو كۆشكەى كە كۆبونەوەى سەرۆك دەوڵەتەكانى هاوپەیمانانى لەساڵى (1943) تێدا دەبەسترا، (سەرۆكى ئەمریكا رۆزڤیلتو سەرۆكى سۆڤیەت ستالینو سەرۆكى بەریتانیا چەرچیل) لەو كۆشكەدا بەیەك گەیبشتبوون كۆشكەكە كراوەتە مۆزەخانەیەكى مێژوویىو وەك خۆى ماوەتەوە، ئەو كەلوپەلەى لەوكاتە لە ناوى دابووە دەستى لێ نەدراوە. بەڕێكەوت چاوم بە كۆمەڵێك قوتابیانى زانكۆى ئاسیاى ناوەڕاست كەوت هاتبوون بۆ گەشت وگوزار بۆ دورگەى (قرم) لەگەڵیان كەوتمە قسەكردن، (گوتیان ئامادەبە دەڕۆینە سەردانى شوێنەوارە مێژوویەكان)، ڕۆژى (2/7/1958) سەرلەبەیانى لەگەڵ قوتابیەكان لە(یاڵتە) دەركەوتین بە نیازى شارى (باخچە سەراى) شارى ناوبراو لە سەردەمى پادشایەكانى دورگەى قرم پایتەختى دەوڵەت بووە.
سەردانى شوێنە مێژووییەكان: بەڵێ ڕۆژى (2/7/1958) بەیانى لە (یاڵتە) دەركەوتین بۆ شارى (باخچە سەراى) كەلە سەردەمەكانى پێشوو پایتەختى شایەكانى قرم بووە، كە لە یاڵتە دەركەوتین پێچاوپێچ سەركەوتینە سەرچیاى (ئاى پیتر) كاتێك سەركەوتین دیار بوو لەسەر چیا گۆڕەپانێكى خۆشكراوى پانو بەرین هەبوو، گۆڕەپانەكە ڕازاوەى گوڵو دارى جوان بوو لە شێوە پارك لە ناوەندى گۆڕەپانەكە گۆرستانى ئەو پارتى زانانەى لە شەڕى ئەڵمانەكان شەهید ببون بوو، زۆربەیان لەوێ بەخاك سپاردرابوون، گۆڕى دوو جەنراڵیشى لێ بوو، ماوەیەك وەستاین دواى سەرەو ژێر بەناو دارستانێكدا ڕۆیشتین بە درێژایى ڕێگا گوڵو گوڵزارو دارى دەست چین بوو، كاتێك گەیشتینە شارى (باخچە سەراى) ڕوومان كردە كۆشكە كۆنەكەى شاى قرم، كۆشكى ناوبراو كراوە بە مۆزەخانە هەموو كەلوپەلەكانى ماڵى شا وەكو خۆى ماوەتەوە بێ دەستكارى كردن شوێنى دانیشتنى شا چۆن ڕاخستراوە وەك خۆیەتىو دەستى لێ نەدراوەو دەست لێدانیشى قەدەغەیە، لە دیدەنى ئەو كۆشكە گەورەیە ئەوەى بەلامەوە سەرنج ڕاكێش بوو ئەوە بوو لەناو داڵانەكەى بەردەرگاى ژوورى شا سەرێك دروست كراوە كە سەرى ئافرەتەو دەجولێتەوە بەملاو ئەولاداو فرمێسك دەبارێنێ، دەربارەى ئەو سەركە بۆیان باس كردین گوایە شا خۆشەویستێكى لێ مردووە بۆ ئەوەى لە بیرى نەكات زانایەكان ئەوەیان بۆ دروست كردووە تا ئێستاش پارێزراوەو خەڵك سەیرى دەكەن، بە زمانى فارسىو عەرەبیش لە سەرى نوسراوە. لەشارى باخچەسەراى دەركەوتین بۆ دیتنى شوێنەوارێكى مێژوویى زۆركۆن ئەویش شارێكى دروستكراوى كۆنە، مێژوەكەى دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمى ئەهرامەكان، شوێنەكە چیایە، هەر چوار دەورى هەڵدێرە تاكە ڕێگایەكى بۆ دەچێ لە هیچ لایەكى ترەوە ناتوانى بۆى بچى، ئەم شارە زۆر بە ئامێدى دەچێ، لەوانەیە كەمێك سەخت تر بێت، ئەو ڕێگایەى دەچێتە ناوى دەرگایەكى بۆ دروست كراوە كە جێگاى سەرسوڕمانە مرۆڤى ئەو سەردەمە چۆن ئەو دەرگایە گەورەو پتەوەى دروست كردووە!!
شوێنەكە ناوى (جفوودكالە)یە، ئەوەى ئەو دەستكاریە ببینێ بیر لەوە دەكاتەوە ئەو ئەشكەفتانە بەدەست كۆڵدراونو تیایدا ژیاون، ئەشكەفتە دروستكراوەكان زۆرن لە ناو ئەشكەفتەكان پاردەى لەسەر دانیشتن دروست كراوە كە بەڕاستى عەقڵێكى زۆر بە توانا بووە. هەر بەو شێوەش كۆمەڵە بیرێكى گەورەو زۆر قوڵ بە شێوەیەكى وەستاكارى لە شاخ كۆڵدراون، بیرەكان لە سەرەوەیان دەرگایەكیان هەیە هەر ئەوەندەیە زەلام دەتوانێ بڕواتە ناوى، لە ناوەوە زۆر بەرینو قوڵن كە جێگاى سەرسوڕمانن. دروست كردنى ئەو بیرانە دەڵێن بە زستان بیرەكان پڕ دەكران لە بەفر بۆ كاتى مەترسىو ئابڵوقە، دەرگا گەورەكەش دیوارێكى بۆ كراوە دوو مەتر بەرینەو هەرماوە ڕێگاكانى هاتووچۆشى بەرد ڕێژ كراونو بەردەكانى شۆردراونو دەزاندرێ زۆرى لەسەر ڕۆیشتوون، ئەوەش ئەوەمان بۆ دەردەخات كە ماوەیەكى زۆر لەو شوێنە ژیاون. بێگومان (جفودكالە) كراوەتە مۆزەخانەیەك زۆر بەجـوانى پارێزراوە، خەڵكێكى زۆر دەڕۆنە دیدەنى، لە ناو ئەو مۆزەخانەیەدا چەند گۆڕێكى لەبەرد داتاشراوى لێیە كە بەدەست دروست كراوە لە هى مسریەكان دەچێ، تەرمى شایەكانى ئەو سەردەمیان لە ناو دایە،یەكێك لە گۆڕەكان دوو تەرمى لەناودایە كە ژنو مێردن، گۆڕەكە یەك بەردە جێگاى دوو مردووى تێدا دروست كراوە لە نێوان هەردوكیان ناوبڕێكى زۆر تەنك هەیەو لە ڕاستى سەریان كوونە. ئەوەى ڕاستى بێت ئەگەر باسى ئەو شتە كۆنانەى سەردەمى پێشووى مرۆڤى كۆن بكەین كە لەو شوێنە بینیمان قەت بەنوسین تەواو نابێتو نانوسرێت. كانتۆرێكى كۆنى دروستكراو لە دارگوێز لە ناو ژوورێكدایە كە تەمەنى (507) ساڵە. لەگەڕانەوەماندا ئێوارە هەر بەو ڕێگایەدا گەڕاینەوە كە پێیدا هاتبووین.
لە (4/7/1958) لە ناو دەریا بە بەلەمێك گەڕاین لەنزیك میردڕەوى بەلەم وەستابووین دووبەدوو قسەمان دەكرد لەگەڵ یەكێك لە بریندارە خۆبەختكەرەكانى جەزائیر كە ناوى (منعیم) بوو، لە كاتى قسەكردنماندا پیرە پیاوێكى ڕووس لە نزیك ئێمەوە وەستا بوو، كاتێك گوێى لە ناوى كوردستان بوو لێمان نزیك كەوتەوەو پرسى: ئێوە كوردن؟ گوتم: (بەڵێ من كوردم فەرموو مامەگیان چیت دەوێت لەخزمەت دام بەپێى توانام). پیرە پیاوەكە زۆر بەدڵخۆشىو سۆزەوە گوتى: (من قەرزارى كوردانم نانى ئێوەم خواردوەو چاكەتان لەسەرم هەیە، من لە شەڕى (1914) لە كوردستان بریندار بووم كوردەكان نەیاندامە دەست توركەكان، لەگەڵ كاروانێك بەڕێیان كردمەوە كوردستانى ئێران، كورد مەردن، نان دەرنو خاوەن شەڕەفن). زۆرى هەوڵدا لەگەڵى بڕۆمە ماڵیان نەمتوانى بڕۆم، چونكە دەبوایە بگەڕێمەوە سەنەتۆریا. بۆ جارى دووەم لەگەڵ قوتابیان ڕۆژى (6/7/1958) ڕۆیشتینە شارە خۆڕاگرەكەى (سیڤاستۆپۆل) بۆ دیدەنى پاناڕۆماى ئەو شارە، بەو ڕێگایە خۆشەدا ڕۆیشتین ئەوەى لە قەد پاڵى چیا دەڕوات لە خوارەوەشى دەریایە، ماوەیەكى زۆر بەو ڕێگا خۆشەدا ڕۆیشتین كاتێك گەیشتینە شار چوینە هەندێ لەو شوێنانەى شەڕى تێدا كرابوو، لە دواییدا پانۆڕاماكەشمان بینى، ناتوانم ئەو باسە بكەم ئەوەى ئەوان بۆیان باس كردین دەربارەى ئەو شەڕانەى لەوێ كراون، لەو خۆڕاگریەى سوپاى ئابڵۆقەدراوى سۆڤیەت ئەو ماوە درێژە بەڕاستى مرۆڤ سەرى لێ دەشێوێ، ئەگەر بیر لەو هەموو لێكدانەى ئەو هێزە شەڕ كەرانە بكاتەوە، ئەوەى زاندرا سێ ساڵ ئەو شارە لە ژێر ئابڵوقەدا بەبێ هیمداد مابۆوە، هەندێ جێگاش هەبوون ڕێگەیان نەدا بۆ دیدەنى بڕۆینە ناوى.
ڕۆژى(9/7/ 1958) سەر لە بەیانى بۆ جارى دووەم بەسەركەوتمەوە گازینۆیەكانى تاڤگەى (ئووچان سو) ئەو شوێنە لە بەرزاییەكانى قەدپاڵى كێوى (ئاى پیتر)ە شوێنى پشودانو كات بەسەربردنەو تا بڵێى خۆشە، بەسەر شارى یاڵتەدا دەڕوانێت، دەریاى ڕەشیش بەتەواوى دیارە، كاتێك دانیشتبوین، بوو بەبارانێك هەر ئەوەندەمان بۆكرا هەریەكەمان بڕۆینە ژێر هەیوانێك تا بارانەكە وەستا. ڕۆژى (11/7/1958) سەرلەبەیانى بەئارەزوو جارێكى تر بەسەر كەوتمە سەرچیاى (ئاى پیتر)، لەوێ لەناو گۆڕستانى پارتیزانەكان خەریكى خوێندنەوەى نوسینى سەر كێلەكان بووم لە پرێكا چاوم كەوت بە یەكێ لەو ئەفسەرانەى لە(باكۆ) دەرسیان بە ئێمە دەگوت ناوى (قولیف)بوو، ناوبراو هەر منى دیت گرتمیە باوەشو زۆر بە سۆزەوە چاكو چۆنى لەگەڵ كردم لە دواییدا بۆم دەركەوت ناوبراو لەسەر ڕادار بوو، پێش ئەوەى ئەو ئەفسەرە ببینم ڕادارم لە دوورەوە دەدیت كە كارى دەكرد نەم دەزانى ڕادارە، كاتێك لەگەڵ (قولیف)كەوتینە قسەكردن ئەو گوتى: (سەرى ئەو چیایە پڕە لە ڕادارو موشەك بە هۆى ئەو ڕادارانە هەموو شوێنە سوپاییەكانى توركیا لەبەر چاوى ئێمە دیارن بەتایبەتى فڕۆكەخانەكانیان، هەر فڕۆكەیەك لە توركیا هەڵدەستێ دەبیندرێت بۆ كوێ دەچێت، موشەكەكانیش داندراون ئاراستەن بۆ لێدانى ئەو شوێنانەى ئارەزومان بێت لێى بدەین). ئەو هەموو موشەكانە ڕوویان لە توركیا بوو ئەوەى ڕاستى بێت زۆر بە ووردى سەیرى ڕادارەكانو موشەكەكانم دەكرد لەبەرئەوەى یەكەم جاربوو شتى وا ببینم. ماوەى چەند كاتژمێرێك لاى ئەو مرۆڤە بەرێزە مامەوە لەو شوێنە بڵندو خۆشەى سەرچیاى (ئاى پیتر) لەوەێوە دەریایەكى بێ سنور دیارە هەموو هاتوچۆیەكانى ناو دەریا دیارە، پاپۆرەكان لە بەندەرى یاڵتە وەستابوون بە كورتى وێنەیەكى وات دەخاتە بەرچاو لێى تێر نابى، لەگەڵ ئەو مامۆستایەم زۆر دواینو سەردەمەكانى باكۆمان یاد دەكردەوە، بە درەنگەوە ماڵاوایم لەو ئەفسەرە بەرێزە كردو گەڕامەوە یاڵتە.
ڕاگەیاندنى دەنگى شادى و ئازاد بوون
بەیانى ڕۆژى (14/7/1958) وەك ڕۆژەكانى پێشوو زوو هەستامەوەو دەستم دایە ڕادیۆ لە سەرەتاوە گوێم دایە ڕادیۆى مۆسكۆ بەڕووسى لە دەنگو باسى دەرەوەى گوتى: (لە پەیامنێرى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە ئەم هەواڵەمان پێگەیشتوە، لە عێراق كودەتایەك بووە، بەڵام تاكو ئێستا هیچ شتێكى ڕوون لەم بارەیەوە نیە). لەگەڵ بیستنى ئەو دەنگ وباسە گشت گیانم كەوتە لەرزین كاتێك ئەمەم بیست هەر زوو خۆم پێچایەوەو ڕۆیشتمە هۆڵى گەورەو ڕادیۆ گەورەكەم كردەوەو بردمە سەر ئێستگەى عێراق بێ دەنگ بوو، بردم بۆ سەر ئێسگەى توركیا مۆسیقاى لێ دەداو ناوە ناوەش دەى گوت: (مەلیكو نورى سەعید دەگەنە ئەنقەرە كاربەدەستانى دەوڵەت لە پێشوازیاننو چاوەڕێیانن). بە ڕاستى زۆر ئاڵۆز بووم دیسان بردمەوە سەر ئێسگەى كوردى عێراق هەر ئەوەندەم زانى بە دەنگ هاتوو گوتى: (ئێرە ئێستگەى كوردى كۆمارى عێراقە). ئەمەم بیستو لە خۆشیان نەمزانى چى بكەم دەم گوت، تۆ بڵێى ئەمە خەون نەبێت؟! دەبێ ئەوە ڕاست بێت عێراق بوبێت بە كۆمار!؟ لە دواى پارچە مۆسیقایەك بەیانى ژمارە دووى شۆڕشى خوێندەوە ئەوكاتە دڵم ئارامى گرتو بۆم بە دیاركەوت بەڕاستى شۆڕش بەرپا بووە لە عێراق. لەوكاتەى بەیانێك بڵاوكراوە كە (نورى سەعید) هەڵاتوەو خۆى شاردۆتەوە ئەوەى بیگرێت (10000) دینارى خەڵات پێ دەدرێت، ئەوكاتە بۆم دەركەوت شۆڕش سەركەوتووەو شۆرشگێران لە بەرەو پێش چوون دانو خەریكى دەستو بردنو پێچەقاندنن. ئیتر هەر لەو كاتەوە دەقیقەیەك لە ڕادیۆ دوور نەكەوتمەوە هەردەم چاوەڕوانى ڕاگەیاندنى نوێ بووم لە ڕادیۆ، پاش ئەوەى دڵنیا بووم شۆڕش سەركەوت بروسكەیەكى پیرۆزباییم بۆ لێدان بە بۆنەى سەركەوتنى شۆڕش لە دواى دووسێ ڕۆژ بروسكەكەم چەند جارێك بە كوردىو عەرەبى خوێندرایەوە، ئەوەى ڕاستیە تەنگاوو بوومو كەوتمە پەلە بۆ گەڕانەوەم بۆ (ئۆزبەكستان)، ئارەزووم بوو لەوكاتو ساتەدا بگەڕێمەوە لاى باوكم لە ئۆزبەكستان. ئەو ڕۆژانەى لە دوورگەى قڕم مامەوە لە دواى سەركەوتنى شۆرشى (14ى گەلاوێژى 1958)كۆمەڵێك نامەو بروسكەى پیرۆزبایى سەركەوتنى شۆڕشى عێراقیان بۆ ناردم دۆستو برادەران. ئێوارەى ڕۆژى (17/7/1958) بەسەر كەوتمە ناو دارستانى سنۆبەرەكان لە قەد پاڵى كێوى (ئاى پیتر) لە شوێنێك دانیشتم بە دلێكى شادەوە پارچە هەڵبەستێكى سەر پێیم نووسى بە ناوى موژدە ئەگەر چى ئەوەندە بە هێز نەبوو، بەڵام لەگەڵ سەردەمەكە دەگونجا. ئەوەندە ماوەى لەوێ مامەوە بەردەوام لە تەنیشت ڕادیۆ دادەنیشتم گوێ ڕایەڵى دەنگوباس دەبووم لەو دەمانەى گوێم لە ڕادیۆ دەگرت برادەرەكانم كۆمەڵێك وێنەى منیان گرتبوو بێ ئەوەى ئاگام لێ بێت.
لە ڕێكەوتى (19/7/1958) داوام كرد بگەڕێمەوە بۆ ئۆزبەكستان، ئەگەرچى هێشتا دە ڕۆژم مابوو كە لەوێ بنێنمەوە، بەڵام بەرپرسى (سەناتۆریا) ڕازى نەبوو بڕۆم ئەوەندەى هەوڵم دا لەگەڵىو باسم بۆ كرد كەوا دوور نیە بەڕێمان بكەنەوە بۆ عێراقو ئەوە باوكم بروسكەى بۆ كردوم كە زوو بگەڕێمەوە لاى ئەوان لە(تاشكەند) هەر ڕێگاى نەدا، ئەو داواكاریە درێژەى كێشا تا ڕۆژى (26/7/1958) لە ڕۆژى دیاریكراودا ئامادە بووم بۆ ڕۆیشتن، سەرلەبەیانى دواى ماڵئاوایى لەو برادەرانەى ئەو ماوەیە لەگەڵیان بوومو لە كارمەندانى بەڕێوەبەرایەتى (سەناتۆریا) ئەوجا دەركەوتمو دابەزیمە شارى یاڵتەو لە وێشەوە بەو ڕێگایەدا گەڕامەوە كە پێیدا هاتبووم بۆ شارە خۆشەكەى (یاڵتە)، كاتێك گەیشتمە (سیمفیرۆپۆل) ڕۆیشتمە فرۆكەخانە كارتى فڕۆكەم بڕى بۆ (ئۆزبەكستان) پێش ئەوەى بەڕێ بكەوم بروسكەم بۆ كاك (رەحیمى قازى) كرد گوتم وا دەگەڕێمەوە بە ڕێگاى باكۆ بۆ تاشكەند بەڵكو بتوانم لە فرۆكەخانەى باكۆ بتانبینم .. بێگومان لە فرۆكەخانە ماوەیەكى زۆر چاوەڕوانى نۆرەمان كرد تا فرۆكەى ئێمەش هات، ناوە ناوە ناویان دەخوێندینەوە هى ئەو فرۆكانەى دەڕۆیشتن كاتێك ناوى فرۆكەى ئێمە خوێندرایەوە ڕۆیشتینە ناو فرۆكەو دانیشتین ئینجا بەڕێ كەوتین، فرۆكەكە كەوتە كارو بەسەر شارى (سیمفیرۆپۆل)دا تێپەڕ چوو، ڕوو لە كێوەكانى (قەفقاس) فرۆكەى (لیووشین) لە زۆر شوێن بەسەر هەورەكاندا دەڕۆیشت كاتێك لە فرۆكەخانەى(دنیپرۆپیترۆڤیسكى) نیشتو لەوێ پشوێكماندا ئینجا بەڕێ كەوتینەوە بەسەر دەریاى (كاسپى)دا ڕۆیشتین بەرەو باكۆ، ماوەیەكى زۆر لەسەر دەریا ڕۆیشتین لە فرۆكەخانەى باكۆ نیشتینەوە. دیار بوو كاك (ڕەحیم)و هاورێكانى چاوەڕوانى منیان دەكرد، لە دواى بەیەك گەیشتن كاك ڕەحیم گوتى: (دەبێ لاى ئێمە بمێنیتەوە چەند ڕۆژێك لە غەمى كارتى فرۆكەدا مەبە ئێمە كارتى ڕۆیشتنەوەت بۆت وەردەگرین)، بەو شێوەیە نەیان هێشت بڕۆم لەوێ مامەوە لەگەڵیان ڕۆیشتمە باكۆ لە یەكێ لە میوانخانەكانى باكۆ دابەزین ئەو ڕۆژو شەوەش تا درەنگ دانیشتینو كوڵى دڵمان لە قسەكردن ڕشت لە گشت ڕوێكەوە. ڕۆژى دوایى نانى نیوەڕۆمان لە ماڵى كاك (ڕەحیم) خوارد ئەو ڕۆژە دواین دەربارەى ئەو بارودۆخەى ڕێ ڕۆیشتنو ڕوداوەكانى، دەربارەى ئەنجومەنە كاتیەكەى بۆ كوردان بڕیارى لەسەر درا بوو پرسیم: (كاك ڕەحیم دیكۆمێنتەكان پارێزراون وەك پێویست؟) كاك ڕەحیم گوتى: (بەڵێ تا وتارى میرحاج لەسەر كاسێت تۆمارەو دەمێنێ، جیا لە نوسین)، ئەوندە ڕۆژانەى لاى ئەوان بووم چاومان بە سەركردەكانى پەنابەرانى ئازربیجانى ئێرانى كەوت، لەگەڵیان دانیشتینو باسى زۆر شت كرا، ئەوەى پەیوەندى بەهەردوو لاوە هەبوو، هەروەها لە بارەى ڕۆژنامەى كوردستان ئەوەى لەگەڵ ئەوان بە یەكەوە دەردەكرا زۆر بەوردى لەسەرى دواین، هەوڵ درا ئەو كەمو كورتیانەى تێیدا ڕەچاو دەكرا چارەیان بۆ بدۆزرێتەوەو نەمێننو ڕۆژنامەكە تەواو شێوەى زمانى نوسینى زمانى كوردى بە خۆیەوە بگرێتو پێویستە دووربكەوێتەوە لە وشەى عەرەبىو فارسىو توركى، لەو ڕوەوە شتێكم نووسى لە ژێرناوى نهێنیم لە ڕۆژنامەى كوردستاندا بڵاوكرایەوە.
شەوێك لە پاركى (كیرۆف) بانگ كراین كۆمەڵێك هونەرمەندە گۆرانى بێژەكانى ئەوانەى ناسراوى (ئازربایجان)ن لەوێ گۆرانیان دەگوت كاتێ ئێمەیان بینى چەندین گۆرانیان بە كورد هەڵگوتن، بێگومان ئەوەش بۆ دڵخۆشى ئێمە بوو، ئەو سێ چوار ڕۆژەى لەوێ بووم بە خۆشى لەگەڵ كاك (رەحیم)و برادەرانى سابڵاغیم ڕامبوارد، دووسێ ئێوارەش دەركەوتینە (بۆلڤارى) سەر لێوارى دەریاو گەڕان بەناو شاردا. ڕۆژى گەڕانەوەم بۆ ئۆزبەكستان كاك ڕەحیمو برادەرەكانى لەگەڵم هاتنە فرۆكە خانەو لە باكۆ بەڕێیان كردم، ئەو فرۆكەیەى پێى ڕۆیشتم دواى نیوەرۆ لە باكۆ بەڕێ كەوت فرۆكەكەمان بەسەر دەریادا دەڕۆیشت لەگەڵ ئەوەى دنیا تاریك داهات لە فرۆكە خانەى (ئاشخاباد) پایتەختى (توركمەنستان) نیشتەوە لەوێ كەمێك وەستاین بەو شەوە ڕۆیشتیمە تاشكەند، كاتێك گەیشتمەوە ئۆزبەكستان دیاربوو كوردە پەنابەرەكانمان تەواو تەنگاوو ببون بۆ گەڕانەوە چاوەروانى ئەوە بوون كەى بەڕێ دەكرێنەوە بۆ عێراق، هەر لەوكاتەوە چاوەڕان بووین تا مانگى (3/1959) لە دواى پێنج مانگ بێدەنگى نامەیەكى داواكاریمان دایە دەسەڵاتدارانى سۆڤیەت بۆ ئەوەى بزانین بۆ بەڕێمان ناكەنەوە ئەگەر بەڕێشمان دەكەنەوە بەڵكو پەلە بكەن لە بەڕێ كردنەوەمان بۆ نیشتمان، بۆیە ئێمە پێویستیمان بەوە هەیە بزانین هۆى ڕاگرتنمان چیە؟
ئەبێ ئەو ڕاستیە نەشارینەوە ئەوەندە ماوەى لە دواى شۆڕشى (14/ى تەموز) لە سۆڤیەت ماینەوە، بە قەدەر ئەوەندە ساڵەى لەوێ بووین ئاڵۆزو دڵتەنگ نەبووین، زیاتریش لەبەرئەوەى دیار نەبوو بۆچىو لەبەر چى ڕاگیراوین !! هەر ڕۆژێكمان لێ ببوو بە ساڵێك. ماوەى هەشت مانگ ڕاگیراین. ئەو ماوەیەى بە هیواى گەڕانەوە بووین هەوڵمان ئەوەبوو هەندێ كەلوپەلى بە كەڵكى هێنانەوەى ئێمە دەهات لەگەڵ خۆمانى بێنینەوە بۆ عێراق بكرین، بۆ ئەم مەبەستە دەگەڕاین بە دواى پێویستیەكان. لەدواى ئەوەندە ڕاگرتن وامان لێهاتبوو بێ ئومێد ببینو بڵێین ئەو كەلوپەلانە كە كڕیبومان لێى پەشیمان ببینەوە، دواى هەشت مانگ ئەوجا بڕیارى گەڕانەوەمان پێ ڕاگەیندرا. تەنگاوى ئێمە زیاتر لەوە بوو لە دواى سەركەوتنى شۆڕشى(14/ى تەمووز) مەلامستەفاو هەندێ لەوانەى لاى خۆى بوون, لە مۆسكۆ لەگەڵى گەڕانەوە تەنیا میرحاج لە ئۆزبەكستان بوو، بردیان بۆ ئەوەى لەگەڵ مەلامستەفا بگەڕێتەوە، ئەوەبوو ئەوان لە ڕێگاى حكومەتى (چیكۆسلۆفاك)ى بەڕێ كرانەوە بۆ عێراق، دواى گەڕانەوەى ئەوان بە هەشت مانگ ئەوجا حكومەتى عێراق میرحاجى ناردەوە سۆڤیەت بۆ ئەوەى پەنابەرە بارزانیەكان ڕێك بخات بۆ گەڕانەوەیان. ئەوەى ئاشكرایە لە پێش بەرپا بوونى شۆڕشى گەلانى عێراق لە (14/ى تەمووزى 1958) حكومەتە داردەستەكەى عێراق دەرگاى ئازادى داخستبوو، بەڵام لەگەڵ سەركەوتنى ئەو شۆڕشە مەزنە دەرگا كراوە بۆ ئازادیخوازان، ئەوەبوو پێش گەڕانەوەمان بۆ نیشتمان لە كۆتایى ساڵى (1958)وسەرەتاى (1959) دەستەیەك لە نوێنەرانى ئاشتى خوازى عێراقى لەكوردو عەرەب هاتنە یەكێتى سۆڤیەت، كاتێ ڕاگەیەندرا دەستەى ناوبراو سەر دەدەن لە (ئۆزبەكستان) ئێمە چاوەڕوانیان بووین، پێش بگەنە (تاشكەند) من لەگەڵ قوتابیانى زانكۆى ئاسیاى ناوەڕاست ڕۆیشتمە پێشوازیان لە فرۆكەخانەى تاشكەند، كاتێك دابەزین لە پێشان كارمەندانى دەوڵەتى ئۆزبەكستان پێشوازیان كردن لە دواییدا نۆرەى قوتابیان هات، لەوكاتەى دەستم نایە ناو دەستى (شێخ لەتیف)و گوتم: (زۆر بەختەوەرم كە چاوم پێتان كەوت)، لەگەڵ قسەكانى من ناوبراو گوتى: (لێرە بوەستە،)منیش لەوێ وەستام لە دواى كۆتایى پێشوازى كەران ڕووى لەمن كردو گوتى: (تۆ لەو كوردە پەنابەرانەى كە لەگەڵ مەلامستەفا لێرە بوون)؟ گوتم: بەڵێ ، هەرزوو بە موتەرجیمى گوت: (پێیان بڵێ ئەو پیاوە لەگەڵ من دەبێت تاكو لێرەم). لەگەڵ ئەوان ڕۆیشتم لە میوانخانە دابەزین، بەختەوەرانە لە میوانخانە بە دیدارو ناسینى مامۆستاى بەرزى كورد مامۆستا (گۆران) شاد بووم، ئەو شادبوونەم یەكێك بوو لە ئارەزوەكانم، وە هەروەها لەگەڵ (مەهدى حەمیدو جمیل ڕۆژبەیانى) یەكترمان ناسى، ڕۆژى سێیەم دەستەى ئاشتیخوازان سەریاندا لەو شوێنەى كوردە پەنابەرەكانى لێ نیشتەجێ ببون كەلە شارۆچكەى (ڤریڤسكى) بوو. دەستەى ئاشتیخوازان بریتى بوون لە: (شێخ لەتیف شێخ محمود، مامۆستا گۆرانى شاعیر، مەهدى حەمیدو جمیل ڕۆژبەیانى) بوون لەگەڵ برادەرانى عەرەب.
ڕۆژێكى تەواو لە (ڤریڤسكى) مانەوە میوانى (شێخ سلێمان بارزانىو سلێمان بەگ) بوون، لەو گەشتەدا كۆمەڵێك وێنەمان گرت، بێگومان ئەوەندە ڕۆژانەى لە (ئوزبەكستان) بوون، لە گەڵیان بووم لەسەر داواى (شێخ لەتیف)، سەردانى زۆر شوێنیان كرد، ڕۆژێك ڕۆیشتینە سەمەرقەند سەریاندا لە ئارامگاى شاى نەخشەبەند، بەو شێوە لە تاشكەندیش زۆر گەڕان سەریان لە شوێنەكۆنو مێژوویەكاندا. ئەو ماوەیەى لە ئۆزبەكستان مانەوە توانیم ئەو نوسینەى لە (ئنسكلۆپیدیا)ى سۆڤیەتى لە سەر (شێخ محمود) نوسرابوو لە ڕووسیەوە بۆم كردن بە كوردى لە سەر داواى شێخ لەتیف دوایى نوسینەكەى لەگەڵ خۆى بردەوە.
لە دواى چاوەڕوانیەكى زۆر لە ناوەڕاستى مانگى دووى (1959) ئاگاداركراین كە دەگەڕێینەوە، ئەوكاتە دەست كرا بە چاك كردنى بەڵگە نامەكان ئەوانەى پێویست بوون بۆ گەڕانەوە، بۆ ئەو مەبەستە میرحاج لە عێراق گەڕایەوە سۆڤیەت بۆ ئامادە كردنى كوردە پەنابەرەكان بۆ گەڕانەوەیان بۆ نیشتمان، ناوبراو كەوتە كاركردنو كۆبونەوەى بەوانەكرد كە ژنیان سۆڤیەتى بوون، پێى ڕاگەیاندین كەوا دەگەڕێنەوە بۆ ووڵاتو ڕێگاش دراوە ئەوەى ژنى هەیە لەگەڵ خۆى بیبات ئەوەى بیەوێت لەگەڵ مێردى بڕواتە عێراق، میرحاج گوتى: (داوام لە ئێوە ئەوەیە هەریەكێك لە ئێوە ڕاستى بە ژنەكانتان بڵێن، لەبەر ئەوەى ئەوان لەگەڵتان دێن، هەموتان باش دەزانن ژیانى ئەوان جیاوازیەكى زۆرى هەیە لەگەڵ ژیانى ئێمە، دەبێ ئەو ڕاستیە بڵێن، ئەوەى لێرە هەیە لە عێراق نیە، چونكە ئەگەر لەو شوێنەى كە ئێوەى لێ دەژین، لەبەر ئەوە تكایە درۆیان لەگەڵ مەكەن لە دواییدا گرفت بۆ خۆتان دروست مەكەن دوایى بێنە ئەوێو ڕازیش نەبنو بگەڕێنەوە دەبێتە شەرمەزاریەكى تر).
(میرحاج) داواى لێكردین بەڕاستى باسى ژیانى كوردەوەاریان بۆ بكەینو پێیان بڵێن دواكەوتنى ئێمە لەگەڵ پێشكەوتنى ژیانى ئەوان زۆر لێك دوورە. ئەوەى دیار بوو میرحاج زۆر ماندوو بوو، بۆ ڕاپەڕاندنى كارەكان زۆرى هەوڵدا بۆ ئەوەى تووشى گیرگرفتو ناڕێكىو نا لەبارى نەبین لە داهاتوودا لەگەڵ ئافرەتەكانمان ئەوانەى كە دەهاتن بۆ كوردستان، ناوبراو هەوڵێكى زۆرى دا ڕاستى بەو ئافرەتانە بگوترێت، ئەوانەى بەنیاز بوون لەگەڵ مێردەكانیان بێن بۆ عێراق ئەگەر ڕاستیان پێ بگوترێت ئەوكاتە ئۆباڵى خۆى دەكەوێتە سەرخۆى، ناڵێت نەمزانى.