تێڕوانینێكی كۆمەلایەتی و سایكۆلۆجی بۆ كەسایەتی سەدام حسێن

Monday, 10/12/2012, 12:00

هەموو دیكتاتۆرێك مێژویەكی خۆی هەیە بەلام هەمویشی بریتیە لە مێژویەكی نەگەتیف. هەر دیكتاتۆرێكیش لەمێژودا بەشێوەیەك كۆتایی هاتوە. لێرەدا كەمێك لەمێژوی ژیان و سیاسەتی دیكتاتۆر سەدام حسێن دەكۆلمەوە. زۆرن ژمارەی ئەوانەی سیاسەتمەدارن ، سەركردەی دەولەتن ، كەسانی ناسراون و بەپرسن لەچارەنووسی هەزاران و ملیۆنان مرۆڤ ، لەپۆستە هەمەچەشنەكانی دەولەتن بچووك یان گەورە ، لەنێو خێزانداو لەنێو كۆمەلگادا... زۆرێك لەمانە بەتەنیا دیكتاتۆر نین بەلكو دوچاری قەیرانی كەسایەتی و رۆحی و سایكۆلۆجی بونەتەوەو زۆربەی كات سادیستانەش مامەلە دەكەن، ئەوانەی مەترسیدارن بۆ كۆمەلگا. نەقسە كەسایەتیەكانیان بە رێگاو شێوازی جیاواز دەشارنەوە؟ بەرێگای پۆست ودەسەلات / پارەو سامان / ئەوانەی بۆ شاردنەوەی نەقسەكانیان حەز بە فەرمانرەوایی و كۆیلەكردنی مرۆڤەكان ئەكەن. لە سایكۆلۆژیەتی ئەمانەدا خۆیان لە كەسی تر بەگەورەتر دەبینن و ئەوانی تر بە بچووك. ئەم دیاردانە هەگیز بێهۆ نیە ، گەر بە شوێن هۆكارەكاندا بگەرێین دەگەینە زۆرێك لە وەلامەكان. پەروەردەو كۆمەلایەتی / نەخۆشی سایكۆلۆجی ، ویراسی و بایۆلۆجی.. تاد. كەسێك بكوژیت پێت دەوترێت پیاوكوژ یان شێت ، بەلام چەندین شێت و پیاوكوژ لەبەرئەوەی لەسەر تەختی فەرمانرەواین بەهەزاران بكوژن یان كۆمەل كوژیی بكەن بەناوی سیاسەت و دەولەتەوە پێیان دەوترێ سیاسەتمەدارو پیاوی دەولەت. لەم جۆرە لێكۆلینەوانە دەكرێ تێروانینمان بۆ سروشتی كەسان و رژێمی تری هاوشێوە هەبێت، بۆ سیاسەتمەدارەكانی رۆژهەلاتی ناوەراستیش بەوانەی لای خۆشمان. زۆرن ژمارەی ئەو سەدامانەی لەنێوماندا دەژین.

(سەدام حسێنی قۆناغی هەرزەكاری)

سه‌دام حسین عبد المجید التكریتی لە 28/4/1937 لە العوجە وەك مندالی خێزانێكی جوتیار دێتە دنیاوە كە دەكەویتە لای تكریت شوێنی لەدایك بوونی سولتان سەلاح الدین الایوبی و شارۆچكەیەكی بچوكەو دەكەوێتە 120 كم باكوری بەغداد. سبحە تلفاح بێ مێرد سكی بەسەدام پر دەبێت ، بەواتا ئەم مندالە (سەدام) بۆ كۆمەلگای رۆژهەلاتیی وەك زۆڵ لەدایك بوە. كاتیك سەدام تەمەنی هەشت مانگ بووە لە سكی دایكیدا برا گەورەكەی بە نەخۆشی ژیرپەنجە دەمرێت. سبحەی دایكی هەولی خۆكوشتن ئەدات بەلام لە لایەن خێزانێكی یەهودیەوە رێگری خۆكوشتنی لێدەكرێت و هاوكاری دارایی سبحە ئەكەن. دایكی هەولیدابوو ئەم مندالە زۆلە (سەدام) بەكاری قورس و خۆعەزیەتدان لەبار بەرێت. سبحە تلفاحی دایكی دوایی شویكرد بە ابراهیم الحسنی خزمێكی خۆی كە لە گوندەكەی خۆی بە حەسەنی درۆزن ناسرابوو. ئەم باوەپیارەیەی حەزی بەچارەی ئەم مندالە غەریبە نەدەكرد. خواستی سەدام بۆ خویندن لە قوتابخانە لەلایەن دایكی و باوەپیارەكەی رەدكرایەوەو لەبری ئەوە نێردرا بۆ كاری كشتوكالی و لەلایەن باوەپیارەكەیەوە كاری دزی پێدەكرا كە بووە هۆی ئەوەی سەدام هەر لە تەمەنی مندالیدا توشیی بەندكردنێكی كورت بێتەوە. سەدام روبەرووی ئازاردانی جەستەیی و دەروونی باوەپیارەكەی ببۆوە. سەدام دەركرایە لای خیراللە التفاحی خالی كە ئەفسەری كەرتێكی سوپای عێراقی بوو. خیراللە تلفاح لەسالی 1941 بەشدار بوو لەراپەرینێك دژ بە رژێمی مەلیك فەیسەلی دووی هاشمی. خیراللە تلفاح گیراو وەك گەورەی خێزانەكە بۆ چەند سالێك خرایە بەندیخانە. دوای ئازادكردنی خیراللە التفاح سەدام مالی باوەپیارەكەی جێدەهێلێت و رادەكاتە لای خالی بۆ تكریت كە لەوێ سەدام بە تەمەنی دە سالی دەخاتە قوتابخانەو ئەم مندالە بە رۆحی ناسیۆنالیزمی عەرەبی پەروەردە دەكات. لە تەمەنی 14 سالیدا سەدام گومانی لێدەكرێ بەهۆی تۆلەسەندنەوە تەقەی لە برای مامۆستایەكی كردبێت و برینداری كردبێت. تۆمەتەكە لەسەری لاواز دەبیت و دەتوانێت بەردەوامی بە قوتابخانە بدات. دوای تەواوكردنی قوتابخانە كچە گەورەكەی خیراللە تلفاحی (ساجدە) ی پێئەدرێ. سەدام لەناوەراستی كاتێكی پرتەوژم و فەرتەنە گەورە دەبێت. خەلكی دێكە كەئاگاداری ئەوەن سەدام بەزۆلێتی لەدایك بوە كەس توخنی ناكەوێت. دەوامی قوتابخانە ناكات و خۆی دەدزێتەوەو گومانی مامۆستاكانی تكریت لەسەر خۆی دروستدەكات. وەك مندالێكی تەمەن 10 سالە زۆر حەزی لە تیرۆرو ئەشكەنجەو ئازاردان كردوە كە درەنگانێك گەیاندیە لوتكەی سیستەمێكی كوژەری خەتەرناك.

(سەدام حسێن ، كەیسێك بۆ دەرونناس و كۆمەلناسان)

ئەوانەی ئاگاداری چیرۆكی ژیانی سەدامن و خودی سەدامیش باسی لێوەكردوە دەگێرنەوە سەدامی هەرزەكار هەمیشە شیشێكی پێبوە كە لەهاورێكانی قوتابخانەی پێداوەو سەگی دێكەی پێ دوور خستۆتەوەو پەرش و بلاوەی پێكردوون. لەقوتابخانە ئەم شیشە ئاسنەی لەژێر جەلابیەكەی شاردۆتەوەو جاروباریش لەنێو ئاگری داناوە هەتا سوور هەلگەراوەو بەبەر چاوی مندالانی دەوروپشتی خۆی ناویەتی بەقنگی پشیلەو سەگەوە كەدەیان گرتن. ئەم ئاسنە شەرەف و باوك و دەسەلاتی بووە* تەنیا هاورێی و پارێزگاریكەری بووە لە بەرامبەر كۆمەلگایەكی توندو رەق كەلەخۆیان دوور دەخستەوە چونكە سەدام بەزۆلێتی لەدایك بوەو دایكی شووی كردۆتەوەو كەس نازانێت لەكوێ دەژی. تەنیا شت كەسەدام خۆی پێوە دەگرتەوە شیشە ئاسنە سورەوكراوەكەی بووە كە ئەوانەی بەئەشكەنجەو ئازارەوە پێكوشتوە كە ئەم پێی وێراون و زالبوە بەسەریاندا. ئەمانەش بریتی بوون لە ئاژەل (سەگ و پشیلەو...). بەم رەفتارە ویستویەتی كەموكوریە كەسایەتیەكەی پێبشارێتەوەو، سەرنجی دەوروپشتەكەشی بەلای خۆیدا رابكێشێت. ئەمانە هەمووی شوێنەواری سایكۆلۆجی قورس لەقۆناغی ژیانی مندالیدا هەیە كەدواتر رەنگدانەوەی نەگەتیڤی خۆی لە سەر بیركردنەوەو ژیان جێدەهێلێت. رەفتاری ئەو دەیان سالەی ژیانی سەدام بەروونی نیشانیداین كەچەندە رقی لە كۆمەلگاكەی خۆی بوو. هەر بەهەمان شێوە زۆرینەی كۆمەلگاكەش رقیان لەم كەسە بوو. بینیمان لەدوا چركەی گرتنی وەك پشیلەیەك لەناو كوونی نێو ژێرزەمینێكدا بەو دیمەنە ناشیرین و پیس و پۆخلیەوەی بێبەرگری كردن ترسنۆكانە خۆی تەسلیم بەفەرمانی بەرامبەرەكەی كرد. بینیمان چۆن وەستاوەو چاوەریی بەزەییە.

ئەم چركەیە ئەوە دەهێنێت هەلوەستەیەكی لەسەر بكرێت و بدرێتە دەست دەرونناسەكان لێكۆلینەوەی خۆی بۆبكەن. زۆربەی ئەوانەی كەلەكاتی دەست رۆیشتویدا زەبروزەنگ بەرامبەر بەمرۆڤ بەكار دەهێنن و بێبەزەیین لەو مرۆڤانەن ترسنۆكن و رۆحی خۆیان لا خۆشەویستە. ئەمانە لەسایكۆلۆجیەتی سەدامی گەورەدا رەنگی دایەوە. سەدام دەیتوانی خۆی بكوشتایەو ئەو هەموو سوكایەتی و لە سێدارەدانەی قبول نەكردایە.

* (Efraim Karsh. Inari Rautsi : Saddam Hussein - A political biography, New York, 1991, S. 6-12)

(داوای خۆشەویستی لە كۆمەلگایەكی كۆیلەكراو دەكرد)

لەبری شیشی ئاسنی سورەوكراوە كە لەئاژەلی پێئەداو دەسوتاند، دواتر سەدامی تەمەن گەورە بەدەزگای داپلۆسین و چەك و فرۆكەی جەنگی وچەكی كیمیاوی و ئەنفال و وێرانكردنی ژینگەو كۆچ پێكردنی مرۆڤ و سوتاندنی كانە نەوتەكانی كوێت و جەنگی دژ بە هاوسێكانی و بەكۆمەل كوشتن و بەند كردنی هەزاران مرۆڤ و لەسێدارەدان و كوشتن بەدەستی خودی خۆی دەربری. وێنەی خۆی لە هەموو شارو شارۆچكەو دێهاتێكدا هەلواسیبوو. بەم شێوەیە ناخی خۆی و سایكۆلۆجیەت و نەخۆشیەكانی خۆی دەردەبری بەلام ئەمجارەیان بەناوی سیاسەت و دەولەتەوە. ئەمانە هەمووی كەلتوری سەدامی هەرزەكارو گەورەش بووە. دیارە بۆ تۆلە سەندنەوەش لە رابوردوی خۆی ژیاوە، بۆ پركردنەوەی بۆشاییە كەسایەتیەكانی خۆیشی. سەدام لەگەل ئەو هەموو بێویژدانی و زۆردارێتیەیەوە لەخەلكی ولاتەكەی دەكرد، كەچی لەهەمان كاتیشدا چاوەرێی خۆشەویستی لێدەكردن. بەلام دەیویست بەزۆر و بەزەبری ترس خەلكیی خۆشی بوێت. بەلێ داوای خۆشەویستی لەكۆمەلگایەكی كۆیلەكراوی بێدەسەلاتی ژێردەستە دەكرد. سەدام جارێك بە جلوبەرگی سەربازیەوەو چەك بەدەست ، جارێك بە هی مەدەنیەوە ، جارێك وەك باوك و جارێك لەگەل مندالدا وێنەی دەردەكەوت.

(سەرەتای فكری سیاسی سەدام حسین)

هەر لەسەردەمی قوتابخانەوە سەدام دلخۆشبوە بە ئامانجە ناسیۆنالیستیەكانی حیزبی بەعس كەئەو كاتە چالاكی ژێرزەمینی دەكرد. ئەو ئایدیۆلۆجیەتە خەتەرەی كە ئەم كەسە نەگەتیڤە نوێنەرایەتی كردوە تەنیا دەتوانێت مرۆڤی وەك ئەمی لێبەرهەم بهێنێت. ناسیۆنالیزمی عەرەبیی ، سەدام و حیزبی بەعسی بەرهەمهێنا. هەندێ جار چەوساندنەوەو ژیانی نائاسایی مرۆڤ دەكاتە شۆرشگێرو رزگاركەری دەیان ملیۆن مرۆڤ ، زۆرجاریش وەك سەدام حسێنی لێدروست دەكات كە دەبێتە هێنەری كوێرەوەری بۆ دەیان ملیۆن مرۆڤ. هەربۆیە دەبێت تێبگەین كە دروستكردنی كۆمەلگایەكی مەدەنی و ئاشتیخوازو دادپەروەرو سیستەمێكی پەروەردەی تەندروست چەندە بۆ ژیان پێویستن.

(یەكەم پیاوكوشتنی سەدام)

لە سالی 1955 خالی دەگوازێتەوە بۆ بەغدا. سەدام لێرە دەچێتە قوتابخانەی الكرخ و لەناوچەی التكارتە گەورە دەبێت. ژمارەیەكی زۆری بنەمالەی تكریت سەرچاوەی ژیانیان بەدزی و جەردەیی سەرجادەكان پەیدا دەكەن و بەشێوەی مافیا كۆمەلگای بەغدادیان داگیر دەكرد. بنەمالەی تكریت لەبەرەوە دەسەلات پەیدا دەكات و گیروگرفت و روداوی بنەمالە بەرێگای خوێن رشتن چارەسەر دەكەن. یەكەم پیاو كوشتنی سەدام لێرەدا دەبێت. بەفەرمانی خالی ، چەتەیەكی ناكۆكی خۆیان، مامێكی دووری خۆی (سعدی) رەمی دەكات و دەیكوژێت. بەم رەفتارە سەدام پەیوەندی تەسك و نزیك بەبنەمالەی تكریتەوە دووپات دەكاتەوە. هەنگاوێكی یەكەم كەبوونی خۆی بەتیرۆرو زەبروزەنگی بێبەزەیی و دل رەقانە تەئمین دەكات.

(سەدام حسێنی قۆناغی گەورەیی)

لە هەلسەنگاندنی كۆتایدا دەبینین سەدام حسین كەسێكە شێت و شەیدای دەسەلإت بوو ، لە رووی دەرونیەوە كەسێكی ناسەقامگیر بوو. خۆشی دەبینی لە كوشتن و خوێن رشتن و بە كۆمەل مرۆڤ لەناوبردن. بەتایبەت عدی لە رەفتارو سروشتی مرۆڤ كوشتن و نەخۆشی دەرونی بەتەواوی هاوشێوەی باوكی بوو. سەدام كەسێك بوو بەبێ شەرو جەنگ نەیدەتوانی بژی و تەنها لە كەشوهەوای شەردا هەستی بە سەلامەتی دەكرد. لەو كاتەوە ئەم كەسەو دارودەستەكەی دەسەلإتیان گرتبوە دەست، جەنگیان بە دوای جەنگدا بەرپا كردوە، چ لەنێو عێراق یان لەگەل ولإتانی دەوروپشت بوبێت. ئەم كەسە نەگەتیڤە هیچ كات ئامادەی ئەوەی تێدانەبوە دەسەلإت لەگەل هیچ كەس و لایەنێكی تردا بەش بكات و مەبەستی یەكەم و سەرەكی دەسەلإت و حوكمی تاكرەوی و تالإنی و خۆ دەولەمەند كردن و ئازاردان و نواندنی رەفتاری سەقەت و بەزۆر بەكۆیلەكرندی خەلكی ژێردەستەكانی بووە بێترس لە لێپرسینەوە، بێگوێدانە خورەوشت و ناوزراندنی كۆمەلایەتی و كەسایەتی خۆی و بنەمالەو گەلەكەی كە وەك كۆیلە بینیونی. بۆ ئەم مەبەستەش ئامادەبوە تەرو وشك پێكەوە بسوتێنێت. خێزانی سەدام و بنەمالەكەی، هەروەك بنەمالەی سۆمۆزای نیكاراگوا بە جۆرێك فەرمانرەوایی عێراقیان دەكرد، هەروەك سەروەت و سامانی ولإتەكە هەمیشە هی خێزانێك بوبێت. سەدام خاوەنی 68 كۆشك بوو لە عێراقداو گەلانی ولإتێكی دەولەمەندیشیان كردە سوالكەرو كوێرەوەری و برسێتیان بەسەر ملیۆنەها مرۆڤ هێنا. وایان لەم ولإتە كرد جێگای مرۆڤی زاناو هونەرمەندو رۆشنبیر ، دیموكراتخوازو ئاشتیخوازی تێدا نەبێتەوەو نزیكەی شەش ملیۆن هاولاتی عێراقیی لەبنەرەتدا بەهۆی ئەم رژێمەوە كۆچ و رەویان بۆ دەرەوەی عێراق كردوە.

(بێوەفایی و بێبروایی)

لە سروشتی ئەم كەسەدا درۆزنی و بێوەفایی و بێبروایی رەگی قولی هەیەو ئەمەش ئاساییە بۆ پێكهاتەی كەسێكی وەك سەدام. وەفای بۆ حسێن كامل و كامل سەدامی مێردی دوو كچەكەی خۆی نەبوو. پەیمانی لێبوردنیشی دانێ و كوشتنیشی. وەفای بۆ هاورێی مندالی و كورە خالەكەی خۆی كەسەر بەبنەمالەو هاورێی خۆی بوو كە وەزیری بەرگریی سوپای عێراق بوو، عدنان خیراللە ، بەو شێوە نامەردانەیە لەناوی برد. كوری پیاوێك كە سەدامی بەمندالی گرتۆتە خۆی و زەمەنێك لای ژیاوە. پێشتر لەگەل عدنان خیراللە نانی نیوەرۆی خواردوەو دوای كوشتنیشی لەگەلی چوە گۆرستان و شوێنی كوشتنەكەیشی كردە مزگەوت. پاسەوانی شەخسیی سەدام (كریم عبداللە الجبوری) دوای هەلاتنەكەی بۆ پاریس لەچاوپێكەوتنێكدا لەلایەن گۆڤاری (ترانس ئەتلانتیك) بەتەواوی باس لەشێوەی كوشتنەكەی عدنان خیراللە دەكات و دەلیت ئەم خۆی بە فەرمانی سەدام تەقینەوەكانی لە نێو هەلیكۆپتەرەكەی بۆ داناوە. سەدام ئەمرۆكە پێت دەلێت برامی و هەموو شتت ئەداتی و سبەینی دەتكوژێت و لەگەلیشت دێتە گۆرستان. ملیۆنان مرۆڤی عێراقی كردە كۆیلەو ئامرازی یاری و دەربرینی رق و كینەو پركردنەوەی نوقسانیە كەسایەتیەكانی خۆی. ئایا هۆی ئەوە لە چیدا بوو كەس و رژێمێكی ئاوها بتوانێت 35 سال فەرمانرەوایی بكات بێترسی روخانی سیستەمە سیاسیەكەی بەو هەموو ئۆپۆزیسیۆنەشەوە؟ سەدام حسێن بەرهەمی واقعی كۆمەلگای عێراق خۆی بوو هەربۆیە دیكتاتۆرتر بوو لەدیكتاتۆرەكانی تری ناوچەكە. دیارە زلهێزەكان باش لە سایكۆلۆجیەت و ئەقلی ئەم كەسە سەیرە كۆلیونەتەوەو زانیویانە بۆ بەرژەوەندی خۆیان چۆن مامەلەی لەگەلدا دەكەن. سەدام حسێن هەرچیكرد هەمووی بەقازانجی دەرەوەو بازرگانانی چەك گەرایەوە، بەلام بە زیان بۆ سیاسەت و ئابوری و ژیانی كۆمەلایەتی و ئابرۆی عێراق و ئومە عەرەبیەكەی گەرایەوە.

(سەدام و دیموكراسیەت)

سەدام باش لەو راستیە گەیشتبوو ئەو، و دیموكراسیەت دوو شتی زۆر جیاوازن لەیەكتر. باش دەیزانی بوونی دیموكراسیەت واتای نەمان و لەناوچوونی ئەو ، و كۆتایی هێنانە بە رژێم و بنەمالەو دارودەستەكەی. لەبەر ئەم هۆیە ناچاربوو تەنیا بەجەنگ و تیرۆرو داپلۆسین بتوانێت لەسەر دەسەلإت بمێنێتەوە. بە سیاسەتی زەبروزەنگ و بەزۆرداری دەیویست سەقامگیریی و یەكپارچەیی عێراق بپارێزێت. هەروەها دارودەستەكانیشی باش دەیانزانی چارەنوسیان بەسترابو بە چارەنوسی ئەم و رژێمەكەوە، هەربۆیە بەتوندی بەرگریان لەمانەوەی دەكرد. لەبەر ئەوەی مەبدەئ تێیاندا نەبوو هەربۆیە زوو چەكیان فرێداو لەتەنگانەدا پشتیان لەسەدامیش كردو هەلاتن. كۆمەلگای عێراقی ببوە كۆمەلگایەكی بەرژەوەندی تاك و هونەری مانەوە لەسەر ژیان. حیزب و حكومەت و ئایدیۆلۆژیا دەمێك بوو رۆلی خۆی وون كردبوو. سەدام خۆی كردبوە كاریزمایەكی نەگەتیف دەیویست جێگای هەموو شتێك بگرێتەوە. هەموو شتێك تەنیا لەبەرگی ئەمدابوو. حیزب و ئایدیۆلۆژیاش كرابوە بەری ئەم. ئەنجامی ئەم سیاسەت و بیركردنەوەیەش بۆ خۆی و خێزان و دەولەتەكەش چیبوو بەروونی بینیمان. بەلام ئایا گەلانی عێراق توانیویانە هەلسەنگاندن بۆ مێژووی خۆیان بكەن و لێوەی فێربن؟ سەدام بەئەقلی جەنگ و دروستكردنی چەكی كۆمەلكوژی مامەلەی دەكرد. كەسێك و كورەكانی بەدەستی خۆیان بە سەدان مرۆڤی بێتاوانیان كوشتبێت و دەستی ناموسیان بۆ ئافرەتان درێژ كردبێت ئیتر ئەبێت چ سیستەمێكی پەروەردەو رێفۆرمی كۆمەلإیەتی لەمانەوە چاوەروان بكرێت.

(چانسی مانەوە لەنێو كۆمەلگایەكی سەقەتدا)

ئەم رژێم و كەسانە تەنیا لەنێو كۆمەلگایەكی سەقەتدا دەیانتوانی بژین. هەربۆیە بەرهەمهێنانی كۆمەلگایەكی لەم جۆرەشیان مەبەست بوو ، چیتر شتێكی سەیر نیە دیاردەی خراپ لە نێو كۆمەلإنی خەلكی ئەم ولإتەدا دروستبێت و درۆش ببێتە بەشێكی ئەم سیستەم و كۆمەلگایانە. بۆ مانەوەی خۆیان هەمیشە هەولیانداوە كۆمەلانی عێراق بەو شێوەیە پەروەردە بكەن كە بگونجێت لەگەل ئەفكارو بیركردنەوەو رەفتاری چەوتی خۆیان و بەم شێوەیەش چانسی مانەوەیان بەهێزتربوو. بەواتا ولاتێك كەبەتەنیا جێگای ئەم جۆرە مرۆڤ و كۆمەلانە ببێتەوە. سەدام حسێن و بەعسیش تەنیا نمونە نیە لەعێراقدا.

(هەلسەنگاندنێكی زانستانە لەنامەیەكی دەستنوسی سەدام)

گۆڤاری هەفتانەی بەناوبانگی ئەلمانی شپیگل لە ژمارەی 32 / سالی 1990 دەنوسێت: شارەزایەكی ئیسرائیلی بۆ لێكۆلینەوە لەنوسینی دەستوخەتی مرۆڤ ، دەربارەی نامەیەكی دەستنووسی سەدام حسێن، بێئەوەی پێشتر بزانێت نوسەرەكەی كێیە دوای هەلسەنگاندنێكی زانستیانەو دەرونیانە بەم شێوەیە دەربارەی نامەكە دەدوێت: " ئەم مرۆڤە كەوتۆتە ژێر میزاجێكی زۆر بەرزو نزمەوەو سایكۆلۆجیەت و كەسایەتی چەسپیو نیە. ئامادەیە بریاری قورس بدات و بیشیكات. حەزی لەزەبروزەنگەو مەترسیدارە بۆ كۆمەلگا. پێویستە لە كۆمەلگا دوور بخرێتەوەو بنێردرێتە شوێنی چارەسەر كردنەوە". شەری كوردو وێرانكردنی كوردستان، شەری شێعەو وێرانكردنو وشك كردنی هۆرەكانی خواروی عێراق، هەشت سال جەنگی ئێران. داگیركردنی كوێت و دزی و تالإنی و دەستدرێژیكردن بۆ ناموسی ژنان، هەرەشەكردن لە هاوسێكانی عێراق و بازرگانی كردن بە كێشەی فەلەستینەوە. پركردنی بەندیخانەكان لە بەندو ئەشكەنجەو ئازاردان و لە سێدارەدانی هەزاران مرۆڤ و خولقاندنی گۆری بەكۆمەل. كوشتن بە ژەهری سالیۆم و تواندنەوەی مرۆڤ لە حەمامی تێزابدا. بێسەروشوێن كردنی هەزاران هاولإتی بێئەوەی رۆژێك لە رۆژان بدۆزرێنەوە، كردنی عێراق بە بەندیخانەیەكی گەورە. دروستكردنی چەكی كیمیاوی و بایۆلۆجی و بەكارهێنانی و هەولی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی. بەكارهێنانی گازی ژەهراوی بەسەر هەزاران مندال و ئافرەت و پیرو مرۆڤی بێگوناه كە توانای بەرگری كردنیان لەخۆ نەبێت ، ئەوەی بەسەر زۆرێك لە كەساندا هێنا كە لەژیانی خۆیدا بەسەری هاتوە. وێرانكردنی هەزاران گوند لەكوردستان و كۆچ پێكردنی بەزۆری دانیشتوانە جوتیارەكەی بۆ ئۆردوگا زۆرە ملەیەكان و دواتر نیازی تەرحیل كردنیان بۆ خواروی عێراق هەروەك چۆن دوای هەرەسی بزوتنەوەی 1974 بەرامبەر بەدەیان هەزار هاولاتی كورد ئەنجامدرا كە بووە هۆی وێرانكردنی بەرهەمی كشتوكال وەك یەكێك لەسەرچاوە گرنگەكانی ژیانی مرۆڤایەتی و وێران كردنی ژینگەش لەئەنجامەكانی بوو. هەولی گۆرینی ناسنامەی نەتەوەیی كورد. ئەنفال كردنی دەیان هەزار هاولاتی مەدەنی كوردو بێسەروشوێن كردنیان. هێنانە دواوەی باروگوزەرانی ئابوری و كۆمەلایەتی و رۆشنبیری عێراق كە یەكێكە لەو یەكەم ولاتانەی كە حامورابی دەستوری تێدا نوسی و یەكەم ناوچەیە كەشارستانیەت تێیدا سەری هەلداوە. ئایا خوێندنەمان چیبێت بۆ هەموو ئەم رەفتارە پر تراژیدیایانە؟ ئایا هەموو ئەمانە رەفتاری كەسی نەخۆش ، نەخۆشیكی نۆتالیتیرو دەمارگیر نابەخشن؟ كەچی ئەوەی نەهێنا سەنتەرێكی توێژینەوەی زانستی بێلایەن لە كوردستان بۆ بەعسیزم و فاشیزم دروستبكرێت.

(بەعس و نازیەت)

رژێمی بەعس پەیرەوی هەمان بەرنامەی پرۆپاگاندەو فكری و رێكخراوەیی نازیەتی كردوە بۆ بەنازی كردنی (بەعس كردنی) كۆمەلگای عێراقی. سەدام حسێن دەیووت تەنیا بەعسیەكی باش عێراقیەكی باشە. میشل عفلق وەك دروستكەری فكری بەعس كاریگەریی ئایدیۆلۆژیاو ئەدەبیاتی نازی لەسەربوە. هیتلەری نازی توانی وا لەنەتەوەكەی بكات كەجەنگی سەرتاسەری بوێت. ئەلمانی ئەو سەردەمەی نازی بەشانازیەوە دەیوت"من فاشیستم".

(ئەدۆلف هیتلەر / سەدام حسێن)

ئەدۆلف هیتلەر لەمانگی 4/1889 لە شارێكی پچوكی نەمساوی بەناوی براوناو هاتۆتە دنیاوە. بارودۆخی ئابوری كەس و كارەكەی هەرچەندە خراپ نەبوە، بەلام لایەنی كۆمەلایەتی و مرۆییی خێزانەكە دلخۆشكەر نەبوە. هیتلەر مندالی چوارەم دەبێت لە ژنی سێیەمی باوكی. باوكی موچەخۆری دائیرەی گومرگ بووە. كە هیتلەر لەدایك بوو تەمەنی باوكی پەنجا سال بوو. دایكی 28 سال بوو. باوكی هەر بەتەمەن گەورەتر نەبوو لە كلارای دایكی هیتلەرو لە مندالەكانی، بەلكو پیاوێكی توندو قاسی بوو. گەرمی و خۆشەویستی تێدا نەدەبینرا. ژیانی خێزانیی باوكی، سێ ژن، كە یەكێكیان 14 سال لەخۆی بەتەمەنتر بوو، ژنەكەی تری 23 سال لەخۆی گەنجتر بوو. ژنێكی تەلاق دابوو، و حەوت مندالیشی دروستكردبوو. مندالێكیان لە ئافرەتێك بوو بێئەوەی بوبێت بەخیزانی شەرعی، بەواتای رۆژهەلاتی زۆل بوو. دوو مندالی تری بەماوەیەكی كورت دوای ئاهەنگی ژن هێنانەكەی لەدایكبوون. ئەمانە بارودۆخی كۆمەلایەتی باوك و دایكی هیتلەرو كەشوهەوای ناو خیزانەكەی بووە. مردنی زووی باوكی كاریگەری خۆی هەبوە لەسەر پرۆسەی گەشەكردنی هیتلەری تەمەن هەرزەكار. هەرچەندە زیرەك بوە، بەلام قوتابیەكی پلە ناوەراست بووە لە قوتابخانە. حەزی لەپیشەی بەرزتر كردوەو بەرەو هونەر چووە. لەسالی 1908 بەتەمەنی 18 سالی دەگوێزێتەوە بۆ ڤێنای پایتەخت بۆ ئەوەی ببێتە وێنەكێش. بەلام ئەكادیمیای هونەر دوو جار بەدوای یەكدا داواكاریەكەی رەتدەكاتەوە. هەر بەم جۆرە نەیتوانی بچێتە قوتابخانەی میعماری چونكە خاوەن بروانامەی دواناوەندی نەبوو. دوای فەشەل بوونی نەخشە پیشەییەكانی ، هیتلەر چەند سالێك لە ڤێنا مایەوە هەتا ماوەیەكی كورت بەر لەهەلگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی. بژێوی ژیانی ئەو ماوەیەی بەكاری ئەم و ئەو دەباتە سەرو ژیانی لەشوێنی كەسە بێ مال و بێكەسەكان دەباتە سەرو پەنای بۆ ئەم شوێنانە بردوە. بەلام هیتلەری هەرزەكار هیچ كات پەنای بۆ ئەوەش نەدەبرد پیشەیەكی تەواو رێكوپێك فیرببێت هەروەك چۆن هەرگیز نەیدەتوانی شتێك سیستێماتیك بیروهۆشی ببرێت و لەم بیروهۆشەیدا كاری پێبكات و لەمێشكی خۆیدا هەزمی بكات. دواتر كتیبی (خەباتم - كفاحی) نووسی كە تێیدا رق و كینەی هیتلەری تێدا دەبینرێت و لەكەموكوری خۆیەوە خۆی بەرەگەزێكی سەرو هەموو رەگەزەكانی تر دادەنا. هەروەك سەدام حسێن رقی لەئاین، دیموكراسیەت و یەهودی و ماركسیزم و لیبەرالیزم و ئینسانیەت بوو. ویستی گشت جیهان بخاتە ژێر چنگ و عەزەمەتی كەسایەتی خۆیەوە. سەدامیش هەمان شتیدەكرد ئەگەر بیتوانیایە. لێرەدا ژیانی كۆمەلایەتی و خێزانیی هیتلەری هەرزەكاری و گەوریی خالی هاوبەشی لەگەل ئەوەی سەدامی هەرزەكاری وگەورەییدا هەیە ، بەلام هەریەكەیان لەشوێن و زەمەن و كەلتورێكی جیاوازدا. دوو كەسایەتی نەگەتیڤی سەدەی بیستەم لەرووی بیركردنەوەی سیاسی و بیری ناسۆنالیزم و راسیزم (بەعس و نازیەت).

(ئینستیتوی زانستی بۆ لێكۆڵینەوە لە جەنگ وئاشتی)

مرۆڤ خێرا روداوەكانی دوێنێی لە یاد دەچێت و بیری كورتە بۆ مێژوو. بۆیە رێگاگرتن لەیاد نەچونەوەی مێژوو بەپلەی یەكەم ئەركی دیموكراتخوازو ئاشتیخوازان و بزوتنەوەی ئاشتی و رۆشنبیران و سیستەمێكی سیاسی تەندروستە، ئەركی بواری زانستەو ئینستیتوتە زانستیەكانیشە. ئێستەش لە ئەلمانیا دوای 67 سال دوای جەنگی دوەمی جیهانی ئینستیتوی تایبەت سەرقالی لێكۆلینەوەی سیاسەت و ئایدیۆلۆژیای فاشیەكانی نازیەت و هەروەها ئەدۆلف هیتلەرە. نەك هەر لەو مێژوە مەترسیدارو رەشە دەكۆلیتەوە كە بوە هۆی كوشتن و زامداركردن و بێسەروشوێن كردنی دەیان ملیۆن مرۆڤی ئەم سەرزەمینەو وێرانكاری بەدوای خۆیدا هێنا، بەلكو لەو مەرجانەش كە چۆن ئەم رژێمە توانیویەتی ئەوەندە سال فەرمانرەوایی بكات و سەقامگیری دەولەت رابگرێت بەو هەموو فشارو جەنگانەی روبەروی بوونەوە. گرنگە لە ولاتی خۆشمان ئەم جۆرە ئینستیتوی لێكۆلینەوانە هەبن و ڕوداوەكان بە ئەرشیڤ بكرێت. بۆ نمونە بەناوی (ئینستیتوی زانستی بۆ لێكۆلینەوە لە جەنگ وئاشتی) ئەو جەنگانەی كە مرۆڤ هەلیاندەگیرسێنن. مەسەلەی شەڕو ئاشتی ناكرێت بەتەنیا بابەتی سوپا، یان سیاسەتمەداران بێت، دەبێت بابەتی بواری زانستیش بێت و هەروەها كێشەی هەموانە. پێویستە هوشیاری رای گشتی بۆ ئالتەرناتیڤی شەر، بەواتا بۆ ئاشتی دروستبكرێت. ئەم بریارە دەبێت بدرێت ئەگەر بمانەوێ ئایندەمان مرۆڤانە گەشەبكات.