جەنگ لە مێژووی گەلی كورددا

Wednesday, 20/08/2014, 12:00

دەسپێك لەم قۆناغە مێژوییەوە
كە پاشای یۆنانی ئەلێكسەندەری مەكەدۆنی هێرش و داگیركردنەكانی بەرەو رۆژهەلات برد دەبوایە بە كوردستاندا بگەرێتەوەو دوچاری شەری گەلی كوردی ئەو ناوچەیە هات. مێژونوسی یۆنانی زەینەفۆن لە كتیبەكەیدا (ئەناباسیس) بەتێروتەسەلی باسی لە دۆڕان و زیانەكانی سوپای ئەلێكسەندەری گەورە دەكات لەكاتی گەڕانەوە بەناوبانگەكەیدا بە ولاتی كارداكاندا كە لێرە تووشی راپەرین دەبێت لەلایەن گەلی كاردۆخیەكانەوە (كوردەكانەوە). ئەم روداوە 400 سال پێش مەسیح بوە. كوردستان هەروەها گۆڕەپانی شەرە خوێناویەكانی نێوان بێزەنتیەكان و ئیمپراتۆریەتی فارسی بوو.

لە دوای دروستبوونی ئیسلام ئیمپراتۆرە عەرەبیەكان بایەخێكی زۆریان بەوەدا كوردستان داگیربكەن. نرخی ئەو ڕاپەرینە لە دژی زلهێزی نوێ زۆرو گەورە بوو. لە حەملەی بە ئیسلام كردن لە لایەن داگیركەرە عەرەبەكانەوە بە دەیان هەزار خێزانی كورد كوژران و خەلكیی لە سێدارە دران و راپێچكران و كەلتورێكی زۆری بەنرخ وێرانكرا. لە دوای مردنی پێغەمبەر ، خەلیفەی عومەری دوەم حەملەیەكی دژ بە فارسەكان دەستپێكرد. عەرەبەكان لە چوارچێوەی ئەم داگیركردنانە ڕوویان كەوتە كوردستان و ئەرمینیای مەسیحی. عەرەبە ئیسلامەكان كەوتنە داگیركردنی شارەكان و سوتاندنی كەنیسەكان و وێرانكردنی شارە كەلتوریەكانی ئاینی سەردەشتی كە دینی بەشێك لە كورد بوە. لەو سەردەمەدا كۆنترین پارچەنوسراو كە لەناوچەی سلێمانی دۆزراوەتەوە لەسەر پارچە چەرمێك هەلكەندراوەو نوسراوە:
"ئەو ناوچانەی لەلایەن عەرەبەكانەوە داگیردەكران كوردەكانیان ناچار دەكرد ئاینی ئیسلام وەربگرن". بۆنمونە بەرێگای ناچاركردنی ئابوری بەشێوەیەك ئەوانەی نەدەبوون بە ئیسلام دەبوایە باجی زۆر زیاتریان بدایە وەك لەوانەی بە ناچاریی ددانیان بەئیسلامدا دەناو ئاینەكەیان قبول دەكرد. لە سەدەی دەیەمدا گەلە سوارئەسپە توركومێنەكان لە رۆژهەلاتی دورەوە هاتن و دواتر ئیمپراتۆریەتی سەلجوقیان دروستكرد. كوردەكان و ئەرمەنیەكان دەبوایە لە دژی ئەم توركە سەلجوقیانە بەتوندی بەرگری لەخۆیان بكەن.

بەلام گەورەترین بەسەرهات هی سەردەمی هێرشی داگیركردنەكانی مەغۆلەكان بوو لە نێوان سەدەكانی 12 و 14 كە سەرجەم ناوچەكەی گرتەوەو روتاندنەوەو وێرانیەكی زۆری لەگەل خۆیدا هێنا. شاری بەغدا وەك ناوەندێكی سیاسی و كەلتوری دەسەلاتی ئیسلام وێرانكرا. لە كتێبی مێژودا چیرۆكی دڕندایەتی هۆلاكۆ بەناوبانگە. بە سەدان قوتابخانە داخران و بەملیۆنان پەرتوك سوتێندران. خەلیفەی بەغدا بەگشت سەروەت و سامانەكەیەوە كەوتە دەستی مەغۆلەكان. مەغۆلەكان لە ئیمپراتۆریەتی سەلجوقیان داو قەسابخانەشیان لەناو كوردەكان كردو ناوچە ئەرمەنیەكانیشیان تالانكرد. دواتر مەسیحیەكان دایانە بەرەی مەغۆلەكان دژ بە ئیسلامەكان. لەسەدەی (15) دا ناوچەكە وردە وردە هەناسەیەكی پێدا هاتەوە. دوای ئەو وێرانكاریانە لەژێر بارودۆخی گۆڕاوی دەسەلاتدا پێكهاتەی سیاسی نوێ هاتە كایەوە. توركیاو ولاتی پارسەكان كە لەژێر داگیركردنەكانی مەغۆلەكان كەمتر تووشی ناهەمواری بوون ، بوونە ناوەندی دەسەلاتی نوێ. عێراقی ئەمرۆ كە لەئەنجامی وێرانكاریەكان گرنگی خۆی لەدەستدا كەوتە چنگی هێزە نوێكانەوە. هاوتەریب بە دەركەوتنی مەغۆلەكان عەشیرەیەكی توركیی بچووك كە بەرێگای باكوری رۆژئاوای ئێراندا هاتنە ئاسیای بچووك لە سەرەتادا چوونە خزمەتی سەلجوقیەكان. سەركردایەتیەكەی لەسەرەتادا لای سولەیمان بوو. دواتر كەوتە دەست كورەكەی سولەیمان كە ناوی ئۆرتۆغرول بوو (1231 1288). لە دوای كشانەوەی مەغۆلەكان ئەم توركانە ئەو تروسكاییە تەسكەیان بەكارهێنا كە دواتر ئیمارەتێكی سەربەخۆی بچووكی دانێ. كە عوسمانی كوڕی ئۆرتۆغرۆل لە سالی 1301 پلەی سولتانی وەرگرت بەم شێوەیە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دروستكرد. هەر ڕاستەوخۆ دوای كشانەوەی مەغۆلەكان حەملەی داگیركردنە بێكۆتاییەكانی عوسمانیەكان دەستیپێكردو بەم شێوەیە كوردستان بووە گۆرەپانی وێرانی شەڕو شۆڕەكانی نێوان تورك و فارسەكان. بەهۆی داگیركردنی مەغۆلەكان و هەوڵی دگیركردنەكانی دواتری عوسمانی و فارسەكان بوونی كۆمەلایەتی كوردستان زۆر توشی وێرانی هات و بوە رێگر لە گەشەكردنی ئازادی خۆیدا. ئەمانە هەمووی جگە لەو دەیان جەنگ و شەڕانەی ئیماراتە كوردیەكان و پارت و عەشیرەتە كوردیەكانی مێژووی دورونزیك لەماوەی دەیان سالی خۆیدا دژ بە یەكتر كردویەتی كە زیانی ماددی و گیانی و مالوێرانی و دواكەوتویی دەرئەنجامەكەی بوەو كوردی لەبواری سیاسی و كۆمەلایەتی وئابوریشدا بردە دواوە.

كە بەریتانی و فەرەنسیەكان لەكوردستان كشانەوە ئەو بەشانەی كوردستان كە لەژێر دەسەلاتی خۆیاندا بوون درانە دەست دەسەلاتدارانی عێراق و سوریا كە لەلایەن خۆیانەوە دانرابوون ، چەندین جەنگ دژ بە گەلی كوردستان لە دەرئەنجامی ئەم سیاسەتە كۆلۆنیالیستیەوە بووە. هەروەك ئاشكرایە كوردستان ئەمرۆكە بەسەر چوار دەولەتدا دابەشكراوەو لەو كاتەشەوە لەژێر چەندین جۆر لەجەنگ دەنالێنێت. تەنانەت لە دەستوری بالای توركیا گەلێك نیە پێی بلێن كورد ، بەواتا دەولەتی تورك جەنگی گەلێك دەكات كە لە دەستورەكەیدا بوونی نیە. ئەمرۆكە لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا كوردستان هەر لەسەر لێواری شەرو مەترسی و جەنگدایە كە دواهەمینی جەنگی داعیشە.

ئەم دۆخە مێژوییانە كوردستانی لە گەشەكردنی كۆمەلایەتی و كەلتوری و ئابوری خۆیدا زۆر بەتوندی فرێدایە دواوە. هەرچەندە كوردستان لەگۆڕانێكی كۆمەلایەتیەوە بەرەو سەرمایەداری رۆیشت بەلام ئەم گۆڕانكاریەش گەشەكردنێكی لاوازو ناسەقامگیرەو هەتا ئەمڕۆكە لە كوردستان نەتوانراوە سەقامگیریەكی كۆمەلایەتی گەشە پێبدرێت هەرچەندە ئەم بارودۆخە لە گشت بەشەكانی كوردستان وەك یەك نیەو وەك یەك گەشەی نەكردوە.

مرۆڤ بەداخەوە هەرزوو روداوەكانی دوێنێی لەیاد دەچێت و بیری كورتە بۆ مێژوو. بۆیە رێگا گرتن بۆ لە یادنەچونەوەی مێژوو ، لێرەدا مێژووی جەنگەكان دژ بە گەلی كورد بە پلەی یەكەم ئەركی دیموكراتخوازو ئاشتیخوازان و بزوتنەوەی ئاشتی و ڕۆشنبیرانە هەروەها ئەركی بواری زانستەو ئینستیتوتە زانستیەكان و دەسەلاتیشە. بابەتی شەڕو ئاشتی ناكرێت بە تەنیا بابەتی سوپا ، یان سیاسەتمەداران بێت بەلكو دەبێت بابەتی بواری زانستیش بێت لە قوتابخانەو زانكۆكاندا لە وانەی سیاسەت و مێژودا بخوێنرێت. پێویستە هوشیاری ڕای گشتی بۆ ئالتەرناتیڤی شەر دروست بكرێت كە بریتیە لە ئاشتی چونكە ئەم بڕیارە دەبێت بدرێت ئەگەر بمانەوێ ئایندەمان مرۆڤانە گەشە بكات.