ململانێی نەژادی: هۆکار و چارەسەر، شاری کەرکوک بە نموونە

Thursday, 23/02/2012, 12:00

لێکۆڵینەوە لە ململانێی نەژادی (Ethnic Conflict) ئاڵۆزە و مامەڵەکردن لەگەڵیدا لە هەردوو بواری تیۆری و پراکتیکی خوێندنەوە و ئەزموونی زۆری پێویستە تا بتوانرێت بەرەنجامی خوازراو بە دەست بهێنرێت. مرۆڤ به گشتی ململانێ له سەر شته دەگمەنەکان دەکات چونکە گرنگ و بەنرخن، وەکو: خاک، هێزی سیاسی، ئیش و کار، هەلی خوێندن، سەرمایه. هەروەها گروپەکان ئامادەی قوربانیدانن لە پێناو ڕێز و کەرامەتیان کە خۆی لە زمان و ئاین و پیرۆزیەکانیان دەبینێتەوە.
دەکرێت بە گشتی هۆکارەکانی ململانێی نەژادی لەم خاڵانەی خوارەوەدا کورت بکرێتەوە:
هۆکاری سیاسی: یەکێکە له هۆکاره باو و سەرەکیەکانی زۆربەی ململانێکان له جیهاندا که له چەندین شکڵ و شێوازدا خۆی نمایش دەکات، بۆ نموونه کێشەی خاک و نادادی سیاسی و وەدەرخستنی گرووپێک یان لایەنێک له کایەی سیاسی و چه وساندنەوەی کەمینەکان، هتد. بۆ چارەسەرکردنی گرفته سیاسیەکانیش بەگشتی پەنا بۆ دوو ڕێگا دەبرێت:
1. پەنابردنە بەر توندوتیژەی بە هەموو جۆرەکانیەوە
2. بەکارهێنانی فشاری سیاسی ئاشتیخوازانه بۆ بەدیهێنانی خواستی یەکسانی سیاسی که هۆکارێکی گرنگی سەقامگیریه له هەر ووڵاتێکدا.
هۆکاری ئابووری: ژمارەیەک له لێکۆڵەران پێیان وایه ململانێی نەژادی له بنەڕەتدا بریتیه له ململانێی ئابووری به مەبەستی گەیشتن بە سەرچاوه ئابووریەکان. بەمانایەکی دیکه ئەم تێڕوانینه سەرچاوه و بنەچەی هەموو ململانێ سیاسیەکان دەگەڕێنێتەوه بۆ هۆکاری ئابووری و پێیان وایه که لایەنە سیاسیه باڵادەستەکان هێزی سیاسی خۆیان بەکارده هێنن بۆ دەستەبەرکردنی بەرژەوەندی بۆ ئەندام و لایەنگرانیان لەسەر حسابی نەیارەکانیان. هەروەک پێیان وایه که زۆرجار بۆ گوزارشت کردن له دۆخێکی ئابووری نادادپەروەرانه زمانی سیاسی بەکاردەهێنرێت. نادادی ئابووری له چەندین شێوازدا دەردەکەوێت، وەکو جیاوازی ڕێژەی دامەزراندنی کارمەندان له دام و دەزگاکانی حکومەتدا، نەبوونی هەلی یەکسان بۆ خوێندنی باڵا، ناهاوسەنگی دابەشکردنی خزمەتگوزاریەکانی وەکو تەندروستی و ڕێگاوبان و کاره با و ئاو، هتد. دەرەنجامی نادادی ئابووری بریتیه له دروست بوونی ڕق و کینە لە لایەن ئەو گروپانەی که هەست بەو نادادیە دەکەن.
هۆکاری کلتوری: کلتوریش ڕۆڵی کارا دەگێڕێت لەتەنگژەو ململانێکاندا و دەکرێت زمان و ئاین وەک دوو پێکهێنەرو سیمای دیاری کلتور ڕۆڵی زیاتریان بێت لە بەرفراوانبوون یان بەرتەسکبوونەوەی ململانێدا.
بەڵام چەند فاکتەرێکی دیکە ڕۆڵی گرنگ دەگێڕن له سەرهەڵدانی پێشوەختی ململانێکان:
1. کاتێك گروپەکان هەست بکەن که ڕێز و کەرامەتیان پێشێل کراوه و ئیهانەیان پێکراوه.
2. کاتێک که گروپێک هەست به هەڕەشەی فیزیکی بکات لەلایەن گروپێکی دیکە یان لەلایەن حکومەتەوە. هه ر چەنده هەندێ جار بەهۆی لاوازی گروپە چەوساوەکان و پەرتەوازە بونیان لەوانەیە نەتوانن دەستبەجێ بەرپەرچی ئەو ستەمە بدەنەوه، لەگەڵ ئەوەشدا هیچ گەرەنتیەک نیە کە ئەو گروپانە تاسەر دان بە خۆیاندا بگرن.
کاتێک ئەم فاکتەرانەی ئاماژەیان پێکرا بوونیان هەبوو، ئەوا تەنها ڕووداوێکی نەخوازراو دەتوانێت ململانێی نەژادی بەرەو خراپترین ئاستی بەرێت، واتە بگاتە توندوتیژی و شه ڕی نەژادی. ڕووداوەکانیش دەکرێت هەریەک لەمانە بن: هەندێک گوتاری وروژێنەری سەرکردە سیاسیەکان کە گروپەکانی تر بێزار بکات، هەڵبژاردنێکی نا سەرکەوتوو، گۆرانکاریەکی چاوەڕوان نەکراو لە ئاسایشی ناوچەکەدا،و زیاد بونی خێرای توندوتیژی لە ڕێی ئاژاوەگێڕیەوە.
دوای ئاماژەدان بەو خاڵانەی پێشوو، دەتوانرێت بوترێت کە تێڕوانینی گروپە نەژادیەکان بۆ یەکتری جۆری پەیوەندیەکانیان دیاری دەکات کە ئایا توندوتیژە یان هێمنانە، ئامادەی دانوستانن یان نا، بەدگومانن لە هەر جوڵەیەکی گروپەکانی تر یان بە ئاسایی وەریان دەگرن. لەسەر ئەم بنەمایەش دەتوانیرێت بوترێت کە سێ جۆر تێگەیشتن هەیە:
1. ئیزێنشڵیست(Essentialist) : لەم جۆرەیاندا هەر جوڵەیەکی گروپی بەرامبەر بە هەڕەشە دەزانرێت بۆ سەر بەرژەوەندیەکانی گروپەکەی تر، جا کۆمەڵایەتی، کەلتوری، یان جەستەیی بێت. دانوستان لای ئەمان مانای لاوازی گروپەکەیان دەگەیەنێت.
2. پراگماتیک(Pragmatic): لەمەشیاندا ململانێی بەرژەوەندیەکان هەر توندە بەڵام دانوستان ئاساییە بە تایبەت لەسەر هەندێک بابەت کە بەلای گروپەکەوە لاوەکیە و بنچینەیی نیە.
3. ڕیسپرەکەتڤ(Reciprocative) : لەمەیاندا گروپەکان دەیانەوێت پەیوەندیەکانیان بە شێوەیەک بگۆرن کە بەرژەوەندی هاوبەشی هەموویانی تێدابێت، وە بۆ ئەم مەبەستەش بە شێوەیەکی سەرەکی دەوڵەت وەک ئامڕازێک بەکار ئەهێنن.

کێشەی کەرکوک
لەبەر ئەوەی کێشەی کەرکوک بە تەنیا نیە و درێژکراوەی کێشەکانی عێراقە ئەوا تێڕوانینی پێکهاتە و گروپەکانی ناو عێراق ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی لە سەر شاری کەرکوک دەبێت. لە باسکردنمان لە تێڕوانینی گروپەکان بۆ یەکتری ئاماژەمان بە سێ تێگەیشتن کرد. هەرچەندە داتای ووردمان لە بەردەستدا نیە بەڵام وا دەبینین کە نەژادەکانی کەرکوک بە کورد و عەرەب و تورکمان و کریستیانەکان و ئەوانی تر تێڕوانینیان بەرامبەر یەکتر زیاتر لە جۆری یەکەمە، واتە هەر جۆرە بڕیار و چالاکی و جوڵەیەکی سیاسی گروپێک لای گروپەکەی تر جێگەی گومانە و بە هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت، ئەمەش ڕەنگە بەشێکی بەرەنجامی ئەو بێ متمانەییە سیاسیە بێت کە مێژووی خراپی پێکەوەژیان لە سەرەتاکانی دروستبوونی دەوڵەتی عێراقیەوە تا ئێستاش دروستی کردوە. لە ڕاستیدا بوونی ئەم جۆرە تێگەیشتنە لە کەرکوکدا چارەسەری نا توندوتیژ و ئاشتیانە لە ئاستی مەحاڵ نزیک دەکاتەوە. بەڵام ئەمە مانای بێ ئومێد بوون لە چارەسەر نیە. بوونی چە ند نەتەوه و نەژادێکی جۆراوجۆر لە کەرکوکدا خۆی لە خۆیدا گرفت نیە، بە ڵکو گرفتەکە لە بێ توانایی بە ڕێوەبردنی ململانێکاندایه چونکە له جیهاندا دەیان شار و ووڵاتی فرەنەتەوە و نەژاد و مە زهەبی هەن کە بە شێوە یە کی ئاشتیخوازانە پێکەوه دەژین.
وەکو پێشتر ئاماژەمان پێدا، نادادی سیاسی و ئابووری دوو هۆکاری سە رەکین کە ململانێکان قوڵتر دەکەنەوە و دەیگەیەننە ئاستی توندوتیژی. به داخەوە ئە م دوو هۆکارە لە کە رکوکدا بوونی هە یە و هەستی پێدە کرێت و ئۆپۆزسیۆنیش لە بەیاننامە هاوبەشەکەیان لە کە رکوک کە ڕۆژی ٨/٢/٢٠١٢ بڵاویان کردە وە لە خاڵی سێ یە مدا جە خت لە سە ر ئە و نادادیە دە کەنە وە. دیارە ئە مە نیگەرانی سێ هێزی کوردی یە بە رامبەر بە شێوازی بەڕێوە بردن لە کەرکوکدا کە کورد باڵادەستە تیایدا ، بە دڵنیاییەوە دڵەڕاوکێ و نیگەرانیەکانی تورکمان و عەرەبەکان و کریستیانەکان زیاترە.
لەبەرئەوەی کێشە ی کەرکوک ڕەگ و ڕیشەیە کی مێژووی قووڵی هەیە و ململانێکەش لەو جۆرانەیە کە پەیوەستە بە پێداویستیە بنەڕەتیەکانی مرۆڤ (Basic Human Needs) وەکو ئاسایش، ناسنامه، دانپێدانان و ئۆتۆنۆمی، بۆیە چارەسەرکردنی کارێکی ئاسان نیە چونکە پێداویستیەکانی مرۆڤ لە بنەڕەتدا لەو جۆرە پێداویستیانە یە کە جێگەی سازش کردن نیە. ئەمە جگە لەوەی کە دەستێوەردانی ووڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش کاریگەری نێگەتیڤی دە بێت لە گە یشتن بە ڕێگە چارەیەکی گونجاو.
بەگشتی لە ووڵاتێکی فرەنەژاددا هێورکردنەوەی ململانێکان تاڕادەیەکی زۆر پەیوەستە بەسروشتی ململانێکانەوە، ئەگەر ململانێ لەسەر بەرژەوەندی بێت ئەوا دەکرێت لەڕێگەی بنەما دیموکراسیەکان و چڕکردنەوەی هەوڵەکانی پێکەوەژیانی ئاشتیانەوە ململانێکە چارەسەربکرێت، بەڵام ئەگەر ململانێکە پەیوەست بوو بە پێداویستیە بنەڕەتیەکان ئەوا میکانیزمەکانی دیموکراسی ڕەنگە ڕۆڵێکی ئەوتۆ نەبینن لە چارەکردنی کێشەکەدا. پێدەچێت نهێنی جێبەجێ نەکردنی مادەی ١٤٠یش تائێستا بەشێکی هەر پەیوەندی بەم فاکتەرەوە هەبێت.
لەگەڵ هەموو ئە وهۆکارانەی سەرەوەدا،پێویستە ڕۆڵی نوخبەی سیاسیش لەبیرنەکرێ که دەتوانن کاریگەری سلبی و ئیجابیان بە سەر لایەنگرانی خۆیاندا هەبێت لە ڕێگەی جوڵاندنی هەستی ئاینی و مەزهەبی و نەژادییەوە. بەواتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین کە هەرچەندە هاوڵاتیانی شاری کەرکوک ڕۆڵی گرنگ دەگێڕن لە دەستنیشانکردنی چارەنووس و ئایندەی شارەکەیان و دەشتوانن بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە زۆریک لە گرێ کوێرەکان بکەنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوەش بڵێین کە نوخبەی سیاسی پێکهاتەکانی شاری کەرکوک دەتوانن هەموو ئەوخەونانە لەباربەرن (ئەگەر بیانەوێت)
لەکۆتایدا دەبێت سەرکردایەتی سیاسی کورد ئاگاداربێت کە ئەگەر لەگەڵ لایەنەکانی ناو کەرکوک و لایەنە عێراقیەکانی تری پەیوەست بەو کێشەیەوە نەگاتە ڕێکەوتنی هاوبەش ئەوا ئەگەری زۆری هەیە کە نەتەوە یەکگرتووەکان دەستوەربداتە کێشەکە. نەتەوە یەکگرتووەکانیش بەزۆری لەچارەسەرکردنی ئەم جۆرە کێشانەدا هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگە چارەیی مامناوەند دەدەن و لە حاڵەتێکی وەهاشدا ڕەنگه کەرکوک بکەنە هەرێمێکی سەربەخۆ، وەک شاری برچکۆ لە بۆسنە و دوورگەکانی ئالەند لە فینلاند.
بە گشتی پێشبینی سێ سیناریۆ دەکرێت بۆ دەستنیشانکردنی ئایندەی کەرکوک کە بریتین لە:
1. کەرکوک بخرێتە سەر هەرێمی کوردستان
2. کەرکوک بکرێتە هەرێمێکی سەربەخۆ
3. کەرکوک بخرێتە سەر ناوەند (بەغداد)
بەو پێیه ی کە ئێستا کورد باڵادەستە لەوشارەدا بۆیە له هەربارێکدا دەکرێت ڕۆلی بەرچاوی هەبێت لە هاوکێشەکانی داهاتوودا. ئەمەش بەوە دەبێت کە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە لەگەڵ تەواوی پێکهاتەکانی ئەو شارەدا مامەڵە بکەن لەهەموو کایە سیاسی و ئابوری و کلتوری و ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتیەکاندا. بەمەش دەتوانن تاڕادەیەکی زۆر زامنی دورکەوتنەوە لە سیناریۆی سێیەم بکەن کە بە دڵنیاییەوە لە دیدگای کوردەوە خراپترین ئەگەرە.



هێڵە گشتیەکانی چارەسەری کێشەی کەرکوک
هەر چارەسەرێک دەبێت ئەم خاڵانەی خوارەوە لە بەرچاو بگرێت:
1. بنەمای سەرەکی هەر چارەسەرێک بریتیە لە هەوڵدان بۆ پێچەوانە کردنەوەی ئاڕاستەی ئەو کاریگەریانیەی کە بەهۆی هۆکاری ململانێکانەوە دروست بوون. بۆ نموونە ئەگەر کەسانێک بەهۆی ئینتیمای نەژادیەوە لەسەر کارەکانیان لابرابن ئەوا بگەڕێندرێنەوە سەرکار و پۆستەکانیان و قەرەبوی زیانەکانیان بۆ بکرێتەوە.
2. دەبێت هیچ گروپێکی نەژادی و ئایینی پەراوێز نەخرێت و هان بدرێن ببنە بەشێک لە چارەسەر چونکە وەک باسمان کرد ئەم جۆرە لە ململانێ پەیوەندی بە پێداویستیە بنەڕەتیەکانی مرۆڤەوە هەیە وەک: شوناس و ئاسایش.
3. دەبێت چارەسەرەکەش هەڵقوڵاوی ناو کەرکوک خۆی بێت و نوخبە سیاسیەکان تەنگژەی ئەجێنداکانی تریان کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە کەرکوکەوە نیە لە سەر حسابی کەرکوک یەکلا نەکەنەوە.
4. ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی لەم ڕووەوە ئەرکیان بریتی دەبێت لە ناساندنی چەمکەکانی پێکەوەژیانی ئاشتیانە بە هەموو پێکهاتەکانی شاری کەرکوک، ئەمەش دەتوانرێت لەسێ ڕێگاوە کاری لەسەر بکرێت:
یەکەم: کۆکردنەوەی چەند بەرپرسێکی پێکهاتەکانی کەرکوک پێکەوە لە پێناو دروستکردنی کەشێکی دۆستانە و لێک تێگەیشتنی زیاتر .
دووەم: کارکردن لە پێناو نزیک کردنەوەی کەسە دیارەکانی پێکهاتە جیاوازەکانی شارەکە لە ڕێگەی بەستنی ۆرکشۆپ بە بەردەوامی و چالاکی تری جۆراوجۆردا وەک (زانایانی ئایینی، نوسەران و ڕۆشنبیران، پیاوماقوڵان، هونەرمەندان ...هتد).
سێیەم: هەوڵدان بۆ دروستکردنی پردی پەیوەندی لە نێوان بەرپرسە سیاسی و ئیداریەکانی شارەکە لەگەل هاوڵاتیان بە جیاوازی پێکهاتەکانیانەوە. ئەم خاڵە زۆر بنچینەییە لە هەوڵدان بۆ گۆڕینی تێڕوانینی گروپەکان بۆ یەکتری و لانی کەم لە (ئیزنشڵیست) وە بۆ (پراگماتیک) کە ئەمەش لە چارەسەر نزیکترمان دەکاتەوە.
5. بە مەبەستی گارانتی پاراستنی هەر ڕێکەوتنێک کە پێکهاتەکانی کەرکوک هەموویان پێی ڕازی دەبن، وا باشە نەتەوە یەکگرتوەکان بکرێتە دادوەر بۆ زیاتر دڵنیابوون لە پابەندی لایەنەکان.
چارەسەرێکی پێشنیارکراو لە لایەن (ئێسکۆبار):
لە ڵێکۆڵینەوەیەکی زانکۆی کۆڵۆمبیادا لە ساڵی ٢٠١١ ، تیمێک بە سەرپەرشتی (گابریل ئێسکۆبار) پێشنیاری ئەوە دەکەن کە کەرکوک بە هاوبەشی لە نێوان حکومەتی عێراقی و حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوکەوە بەڕێوە ببرێت. هاوڵاتیانی کەرکوک هەموو مافێکیان وەک هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان هەبێت و ئەمەش سەڕەڕای مافەکانیان لە دەستوری عێراقیدا، بە تایبەت دانیشتوانی ناو کەرکوک بتوانن بەشداری هەڵبژاردنەکانی هەرێم بکەن یان لە هەرێم ببنە فەرمانبەر.
بەم پێیەش کەرکوک لە ڕووی یاساییەوە بە هەردوو حکومەتی عێراقی و حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەبەسترێتەوە دەسەڵاتە دەستوریەکانیش لە نێوان هەر سێ لایەنی ئاماژەپێکراودا دابەش دەکرێت و هەر لایەکیان هەندێ دەسەڵاتی تایبەت بە خۆیان هەندێ دەسەڵاتی هاوبەشیشیان دەبێت. لە ڕێی میکانیزمی بە نامەرکەزی کردنی دەسەڵات لە کەرکوکدا دەتوانرێت دەسەڵاتێکی بە سیاسی نەکراو دروست ببێت و بەمەش نایەکسانیە نەژادیەکان کەمتر بکرێتەوە.
ئەم تیمە ئامارکردنی دانیشتوان لە ئێستادا بۆ کەرکوک بە لەبار نازانێت و پێی باشە هەڵبژاردن لەسەر بنەمای ٣٢-٣٢-٣٢-٤ بکرێت بەمەش کورد و عەرەب و تورکمان بە هەمان ڕیژە لە هەڵبژاردنی داهاتوی کەرکوکدا بەشداری ئەکەن. لەم پێشنیارەدا چەند سوودێک ئاماژە پێ ئەکەن:
1. دەتوانرێت بەم هۆیەوە بە ئاسانی ڕێگا بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو خۆش بکرێت
2. دروست بوونی ئیدارەیەکی هاوبەش کە هەمووان پێی ڕازین و دەتوانێت ڕێگە بۆ ئامارکردنی دانیشتوانی کەرکوک خۆش بکات
3. ترس لە تەزویری هەڵبژاردنەکان زۆر کەم دەبێتەوە چونکە لایەنەکان تەنها دەتوانن لە ناوخۆیاندا تەزویر بکەن، واتە عەرەب تەنها دەتوانێت فێڵ لە عەرەبێکی تر بکات، کورد لە کوردێکی تر و تورکمانیش لە تورکمانێکی تر
هەروەها، تیمەکە دەنووسن کە هەموو ئەمانە دەبێت لە ژێر چاودێری ڕەسمی نەتەوە یەکگرتوەکاندا بکرێت.
تێبینی: ئێمە تەنها بۆ خستنە ڕووی بابەتەکە ئەم چارەسەرەمان نوسیوە، نەک بەو مانایەی کە ئێمە بەتەواوەتی هاوڕابین لەگەڵیدا.


ئامادەکردنی:
جلال حسن مێگفی نەوشیروان حسێن سعید
خوێندکاری دکتۆرا لە زانکۆی نیوکاسڵ خوێندکاری دکتۆرا لە زانکۆی نیوکاسڵ
بەشی ڕامیاری بەشی ڕامیاری

ناونیشانی پەیجی سەنتەری کوردی بۆ شرۆڤەی هەواڵ:
http://www.facebook.com/KurdishCenter
ئیمێڵی سەنتەر:
[email protected]