هونه‌ر له ڕوانگه‌ی (نیچه)دا
Monday, 08/12/2014, 12:00
له‌یادی ئه‌که‌مین ساڵیادی سه‌دساڵه‌ی وه فاتی فریدریک نیچه ( 25ئۆگه‌ستی 1900) ته‌نها وه‌ک سه‌رئه‌نجام بۆ ئه‌و پیاوه مه‌زنه وه ک "أرنست هیمنگوای "له یه‌کێک له نامه‌کانیدا که بۆ هاوڕێیه‌کی نوسیوه ، به‌ر له‌وه‌ی ژیان له‌ده‌ست بدات ،ده‌ڵێت :"ژیانێکی جوان ژیاین به هۆی زۆر شته‌وه ".
ده‌قه‌که :(نیچه له فه‌لسه‌فه‌دا هه‌ردووتایپی جدیی و ته‌عبیری له یه‌کدا :دانایی و چامه .که ئه‌م دووتایپه له تصوری فه‌لسه‌فه‌ی نوێوه هاتوون، ڕێگه ده‌ده‌نه ڕووخسارێکی تر له‌هه‌ر بیریارو بیرێکی تر
.هه‌ر وه‌ها نیچه تێکۆشاوه بۆ (تێپه‌ڕاندنی) هه‌ر مه‌عریفه‌یه‌کی ڕه‌ها ده‌رباره‌ی هه ر توێژینه‌وه‌یه‌ک ئامانجی حه قیقه‌ت بێت ،له به‌رامبه‌ریدا ناوی ده بات بـه"التفسير" و"التقويم". وه له م ڕووه‌وه ، التفسير ئه‌وه‌یه که ڕووکاری "معنى"ده به‌خشێت ،به‌شه‌کی و لاوه‌کیه،به‌ڵام التقويم ئه‌وه‌یه که نرخ دیاری ده‌کات وترتیبی واتا ده‌کات وبه‌شه‌کان ڕێک ده‌خات به‌بێ شاردنه‌وه‌و ئینکارکردنی فره‌ییه که‌ی. وه به شێوه یه کی ورد له هه‌مان کاتدا حیکمه‌ت به‌مانای ته فسیر وشتی شیکراوه دێت،به‌ڵام قصيدة ئه‌وه‌یه به‌مانای هونه‌ری تقويم وشتی مقوم. به‌ڵام مفسر،ئه‌وه‌یه که‌فزيولوجيه وپزیشکێکه ؛ داده‌نرێت بۆ دیارده‌کانی نه خۆشی و به حوکم ده‌دوێت.له کاتێکدا که‌مقوم هونه‌رمه‌نده‌که یه که ماسک لاده‌بات و داهێنان ده‌کات و به قصيدة ده دوێت. که فه‌یله سوفی مستقبل، هونه‌رمه‌ند و پزیشکه و وبه وشه‌یه‌ک ڕه‌وایه‌تی ده‌دات. له‌گه‌ڵ ئه‌و وێنه‌یه‌ی فه‌یله‌سوف، وێنه یه کی زۆرپیرانه وزۆرتر تێکه ڵیه‌که له مێژوو.به تایبه‌ت ، فه‌یله سوفه پێش سوکڕاتيه کان،چۆن له هونه‌رمه‌ندی (المفسر والمقوم) له جیهاندا؛ تێبگه ین. وه‌کو دۆستایه‌تی وهاوڕێیه‌تی به هێزی نێوان ئاینده‌و سه‌ره‌تای؟که فيلسوف ی ئاینده،له هه‌مان کاتدا به‌رهه‌مه‌کانی له جیهانی کۆنه‌وه‌یه ، به سه‌رکه‌وتن و تێکشکانه کانیه‌وه داهێنان ناکات به‌بێ هێزی یاده‌وه‌ری شتێکو به‌درێژایی بیر چونه‌وه .ئه‌و شته‌ی، لای نیچه‌یه، دیاری کردنی نێوان فکر و ژیانه. که یه کێتیه‌کی جدی و ئاڵۆزه: هه‌ر هه‌نگاوێک له ژیان هه نگاوێکه له فکر،له م نێوانه‌دا ، دروستکاری له تایپی ژیانماندا ده بێته تایپی تفكيرله هه‌مان کاتدا تایپێکیشه بۆ ژیان. له م ڕوه‌وه ژیان چالاک کاری فکره ، که بێگومان فکر به ڕۆڵی خۆی ئه‌وه جێگیر ده‌کات و جه‌خت ده‌کاته وه له ژیان.ئه‌وه ی له بیرمان کرد ، فکره‌ی پێش سۆکراتیه‌کان بوو ، نمونه‌مان لایه ده‌رباره‌ی ژیانو فکر(...).بۆ ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژاردنه‌که‌مان له نێوان زاهید و بیریاره شێته‌کاندایه .ژیان عه‌قڵانیه لای بیریار و بیره شێتانه‌کان بۆ هه‌ر کائینێکی زیندوو:کانط و هۆڵده‌رلین.له به‌ریه کێتی نمونه‌یی که تائێستاش توێژینه‌وه‌ی له‌باره‌وه ده‌کرێت.که‌وه‌ک شێت مانایه کیان نیه -یه‌کێتی ئه‌وه هه‌ڵناوه‌شێنێته‌وه که ژیان فکرێکی دانایانه وتقویمی تصوری تازه‌یه بۆ ژیان.
دیار نیه ئه‌وه نهێنیه ،په‌یوه‌سته به به‌رامبه‌ری سۆکڕاتیه‌کانه‌وه که له سه‌ره‌تاوه له‌بیرم کرد.له مه‌دا له‌سه‌رمانه بیر بکه‌ینه‌وه له فه‌لسه‌فه . وه‌ک هێز.که یاسای هێز گریمانه ده‌کات ئه‌و ئیمکانیاته لاناو بارێت که دیاره به بێ شاردنه‌وه له پشت ماسکه‌وه هێزێکی تر هه یه ،که پێشتر بینراوه.له‌به‌رئه‌وه‌ی ژیان یه‌که‌م لاسایکه‌ره‌وه‌ی ماده‌یه . وه‌ک نمونه‌یه‌کی هێزی فه‌لسه‌فی که له یۆنان له‌دایک بوه، که ئینکار کردن بووه له ژیان و پاشماوه‌یه‌کی توندی رابردووی پێوه دیاره لای فه یله‌سوف،که دواتر ده بێته ماسکی کاهینه‌کان.فه‌یله سوفی گه‌نجی یۆنانی وه‌ک یه‌کێک له کاهینه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌کان وتا ئه‌مڕۆش ،فێڵمان لێده‌که‌ن وه‌ک ئه‌و تێکه‌ڵه بێسنوره‌ی نێوان : زرادوشت وهيراقليطس؛ هیندیه‌کان و والإيلييه کان ؛ المصريه‌کان وصينيه کان وأمبدوكل؛ فيتاگور و زۆر ی وتراوه ده‌رباره‌ی چاکه‌کاری فه‌یله سوفی نمونه‌یی ، ده‌رباره‌ی زوهد و خۆشویستنی حیکمه‌ت ، به‌ڵام فکره‌یه‌کمان نیه تایبه‌ت به خه‌ڵوه‌ت و گۆشه‌گیریان وه ک ئه‌و نه‌زانیه‌مان ده‌رباره‌ی شته به هێز و ڕاقیه‌کان ،لانی که‌م دانایی و پشتی ماسک . نهێنی فه‌لسه‌فی که شف کردنی ئاینده یه .مادام له‌سه‌ره‌تاوه دیار نه‌ماوه .سروشتیه ،فه‌لسه‌فه هیچ گه‌شه‌کردنێکی مێژوویی نا ناسێت،ته‌نها به تێپه‌ڕینی داڕمان و شارای خۆی وملکه‌چی ماسکه‌که‌ی.به تێپه‌ڕین له ژیانی چالاک و فکری ئیثباتی ، به گرنگیه‌وه ده‌ڕوانینه قه‌زیه‌کانی ژیان،به‌ره‌و ڕوو ده بینه‌وه له‌گه‌ڵ ناوێکی به‌رزداو ملکه‌چمان ده‌کات به پێوانه‌ی قیه‌م،(..)له هه‌مان کاتدا فکر نه‌رێنی ده‌بێت و ده‌ڕوانین ژیان و داڕمانه‌کانی تا ته‌واوخراپ بوون ونه‌خۆش بوون ده‌ڕوات.که هاوشێوه‌ی قیه‌مه باڵاکه‌یه .که سه‌رکه‌وتنی ژیانی چالاکه ،له‌سه‌ر حسابی فکری ئیثپاتی . هه روه‌ها ئه‌مه عاقیبه‌تی فه‌لسه‌فه‌یه .گرنگی فه‌یله سوفی یاساداڕێژکه نابێته ڕه‌خنه گرتنی قیه‌می لاسایگه‌ری ، هه‌ر قیه‌مێکی مته‌عالی ده‌رباره‌ی ژیان .(...)قیه‌می تازه که قیه‌مێکی ژیانیه که ڕاگه‌یاندنی مه‌بده‌ئی گۆڕانه و له ڕێی المطرقة" Marteau و"التحول" Transmutationوه به‌ڵام ،که وتنی فه‌لسه‌فه تا پاشه‌کشه‌ی فه‌یله سوفی یاسادانه‌ر .شوێنی فه‌یله‌سوفی ملکه‌چه و له‌سه‌ر قیه‌می لاسایگه‌ری (...)هه‌روه‌هافه‌یله‌سوف به‌وه کۆتایی پێدێنێت ،به ڕه‌وانه کردنی فزيولوجيا یان پزیشکی ،که ده‌بێته ميتافيزيقي وه‌ک شاعر ده یکات که ده‌بێته (مامۆستایه‌ک به‌گشتی)که به‌زۆری بانگه‌شه‌ی ملکه‌چیه بۆ حه‌ق و لۆژیک(....)فه‌یله‌سوف خۆشه‌ویستی خۆی به‌وجۆره ده چێنێت : (...)ئه‌و ئه‌وه ته‌جه‌لی ده‌کات که دروستکراوێکی ساویلکه‌یه ، خۆشه‌ویسته له حه‌سانه‌وه‌یدا ،په‌یمانه‌کانی هه‌میشه به‌هێزو باوه ، له‌به‌رئه‌وه نابنه سه‌رچاوه‌ی بێزارکردنی ،له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌کۆتایی ڕێگاکه دانیه جگه له زانستی خالص.فه‌یله‌سوف ئه‌وه‌یه که له ژیانیدابه‌هۆی تواناکانیه‌وه هه‌ڵده‌سێت به هڵگرتنی قورسی و گرانیه‌کانی ژیان.که قیه‌مێکی باڵای هه‌یه چونکه قسه‌کردن "بلادة الذهن" ه ، قسه‌کردن له بیابانێکدا کۆیان ده‌کاته‌وه له نێوان هه‌ڵگرو هه‌ڵگیراو (...)سه‌ره‌تای داڕمانی فه‌لسه‌فه ڕونه که سۆکڕات بو .که به میتا فیزیق ناومان بردن له باره‌ی کام قیه‌مه چاکه‌یه له‌نێوان (فۆرم و ناوه‌رۆک)دا. (راست و هه‌ڵه) و (عه‌قڵی و حسی ) پێویسته ئه‌وه بڵێین که سوقڕات ده‌رباره‌ی میتافیزیق وای ڕوانیوه هه‌مووشتێک له ژیاندا سنورداره‌و پێوانه‌ی هه‌یه ،به ته‌نها فیکر پێوه‌ری ژیانه به قیه‌می باڵا خودا ،خێر ،ماف ، جوانی........له‌گه‌ڵ سوکڕات نمونه‌ی فه‌یله سوفی ملکه‌چ به شێوه‌ی ورد و به‌ویستی خۆی ده‌ست پێده‌کات.به تێپه‌ڕینی سه‌ده‌کان ده‌گه‌ینه کانت که ڕه‌خنه‌ی فیله‌سوف ی یاسا دانه‌ر ده‌کات؟ له مباره‌یه‌وه بانگه‌شه‌ی مه عریفه ی هه ڵه ده‌کات به‌ڵام به‌ڵام باسی نمونه‌یی و ئه خلاقی ناکات هه‌تا سروشتی بۆ نه‌قاش.
(......)
نیچه ئه‌وه‌ی ده‌ربڕی ،ئه‌وه‌ی که یه‌که‌م زانینمانه ته‌نها به‌مردنی خودا کۆتانایه‌ت (...) له یه‌کێک له‌و چیرۆکانه‌دا جوانترینیان ئه‌وه‌یه که ئه‌وه‌ی خواوه‌ندی کوشت "أسوأ الناس". (...)ڕووخساری مێژووی فه‌لسه‌فه له سوکڕات تا هیگڵ ،تاریخی کراهیاتی مرۆڤه .به‌ڵام جوڵه‌ی داڕمانه‌کان به‌ته‌نها تایبه‌ت نیه به فه‌لسه‌فه.بڵکو ده‌ربڕینی صیروره‌ی گشتی و پۆلی مێژوویی بنه‌ڕه‌تی .(....)یه. ناوی نێوان هێزه‌کانی نا به (ئیراده).له‌به‌رئه‌وه‌ی پێش هه‌رشتێک پێویسته هه‌موو ته‌فسیره‌کان ببه‌ینه‌وه بۆ "إرادة القوة"وه به‌مانای"الرغبة في الهيمنة" دێت.وه‌ک مه بده‌ئێکی شێوه‌کاری دێت بۆ هه‌ر گریمانه‌و خه‌مڵاندنێک ی شاراوه ونادیاری قیه‌می تازه ی نه‌ناسراو.(....)ده‌رونناسی لای نیچه "تحليل العدمية" ته و شتێکی تر نیه بێجگه له گه‌ردوون سايكولوجيا ی "الكون" "Cosmos".(...)
(..)، وه‌ئێمه وای داده‌نێین که مردنی خودا،ڕووداوێکی درامیه وه‌ک قه‌زیه‌یه‌کی نێوان خودای اليهودي والإله المسيحي (....)که ئه‌مه‌ش فکره یه کی نه هیلیستیه .(...)
(...)ئه و ده‌ڵێت : بۆ هه‌ربێهووده ییه‌ک به بێ که‌ڵک،مردنێکی نه‌رێ باشتره !هه‌ڵواسینی ویست باشتره له ویستی نه‌بوون!به‌ڵام ویستی نه هیلیزم چۆن هڵده وه‌شێت؟هه‌ڵده گه‌ڕێته‌وه به فه‌زڵی ئه‌و دابڕانه (...)تا ڕاده‌ی کۆتایی هێنان به‌و نه هیلیزمه و گه‌یشتن به که‌ماڵ (منتصف الليل)، که هه‌ریه که ده گه‌ئه‌نێته گه‌شه (...)
پێشتر ، هه‌ر یه‌که له لوكريتس "Lucrce" وسبينوزا Spinoza، خاوه‌نی ئه‌و تصوره بوون، پێش نیچه، وه‌ك قوة للإثبات، وبه فعلي دژه فێڵ وده‌رکردنی سلبی).
به دڵنیاییه‌وه که دینزیوس، ئه‌وه‌ی زانیوه که ميلادی تراجيديا، به‌هۆی به ر هه‌ڵستکاری سکرات دامه‌زراوه ، زیاتر له داوای ئه پۆڵۆن: سوکڕات محاکمه ی ژیان ده‌کات به‌ناوی قیه‌می باڵاوه له م کاته‌دا دینزغوس، جیاواز له سوکراته‌و حه‌زناکات محاکمه ی بکات وه نیچه دێت ئه مه پێش ده‌خات.
که رقص، وشاردنه‌وه‌ی و پێکه‌نین هه ریه‌که‌یان تایبه‌تمه‌ندی دینزیوسه. که‌وتار بێژی دینزغوس له خوطبه که یدا أريان: ("لديك أذنان صغيرتان، لك أذناي: أطنبيهما بكلمة فطنة").(...)
لێره‌دا ،خوێندنه‌وه یه کمان بۆ نیچه کرد،چوار تفسيری پێچه‌وهانه‌و مومکنی هه‌یه:
1 به تایبه‌ت إرادة القوة: (باوه‌ڕمان وایه که به مانای: "الرغبة في الهيمنة" أو "إرادة السلطة").
2 به تایبه‌ت الأقوياء والضعفاء: ( باوه‌ڕمان وایه که به مانای "تسلطا" له سیستمێکی کۆمه‌ڵایه‌تی دیاری کراودا، سیمای ـ ألأقوياء").
3 به تایبه‌تی العود الأبدي: (باوه‌ڕمان وایه که وه‌رگیراوه‌له( الإغريق، الهنود أو البابليين...؛ گه‌ڕانه‌وه‌ی سه‌رمه‌دی.
به‌تایبه‌تی له دانراوه‌کانی کۆتاییدا : (باوه‌ڕمان وایه که به مانای ، زائدة أو مقصية سلفا بواسطة الحمق).
________________________________________
(*): حسن أوزال
ئاماده‌کردنی : ڕێباز محه‌مه‌د جه‌زا
(*) تمت ترجمتنا لهذه النصوص عن كتاب:
Nietzsche, Sa vie, son uvre, avec un expos de sa philosophie par Gilles Deleuze. Presses universitaire de France.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
