شانبەشانی پەیکەری موستەفا ئەتاتورک، کە لە هەموو شوێنێکی تورکیا دانراوە، نوسراوە: "خۆشبەختە ئەو کەسەی بڵێت من تورکم."

(ئەم وتارەی "ئاشتی ئیبراهیم ئەفەندی" دەربارەی راپۆرتێکی "ژوری توێژینەوەی سیاسیی بزووتنەوەی گۆڕان"ە کە تیایدا لە پەیوەندیی نێوان تورکیاو هەرێم دەدویت. راپۆرتەکە لە ئاستی سروشتی پەیوەندیی نێوان تورکیاو هەرێمدا دەست دەگرێت بە چاویەوەو بۆ ئاکامی ئەو پەیوەندییە لاسەنگ و گومان لێکراوەش کە لە کێشەی داعشدا دەرکەوت دەنوسێت کە "رۆڵی‌ لاوازو بێ‌ هه‌ڵوێستی‌ توركیا به‌رامبه‌ر به‌هه‌رێمی‌ كوردستان به‌دیاركه‌وت." و "هەرێم ئومێدی‌ زۆری‌ له‌سه‌ر توركیا هه‌ڵچنی بو." بزووتنەوەی گۆڕان و سەرۆکی پەڕلەمان دورن لەوەوە کە بەرپرسانی ئەم پەیوەندییە بدەن بە دادگاو لاببرێن. لە کاتێکیشدا کە خۆیان بەشێک بن لەم بەرژەوەندییە لێکدانەوەش وەکو نەوت هەر ئاوا بە قاچاغە رێدا دەبرێت.).

راپۆرتەکە کە لە لایەن "هەڵمەت محەمەد" و "گەیلان عەباس"ەوە ئامادە کراوە بەم جۆرە دەست پێ دەکات:

"ماوه‌ی‌ چه‌ند ساڵێكه‌ توركیاو هه‌رێمی‌ كوردستان له‌سه‌ر چه‌ند ئاستێك په‌یوه‌ندی توندوتۆڵی ‌(بازرگانی، ئابوری‌، سیاسی و كلتوری‌... هتد) هه‌یه‌ له‌نێوانیاندا. به‌جۆرێك له‌ئێستادا توركیا نزیكه‌ی‌ (1300) كۆمپانیای‌ بازرگانی‌ و وه‌به‌رهێنانی‌ له‌هه‌رێمدا هه‌یه‌. هاوكات قه‌باره‌ی‌ ئاڵوگۆره‌كانی نێوان توركیا له‌گه‌ڵ هه‌رێمی‌ كوردستاندا ته‌نها له‌ساڵی‌ (2013)دا نزیكه‌ی‌ (12)ملیاردۆلار بوه (١)."

سەنتەری لێکۆڵینەوەی کۆنتراکت

نوسینی: ئاشتی ئیبراهیم ئەفەندی

٢٠١٤/١١/٢٢

ئەگەر پەیوەندیی تورکیا و هەرێم لەسەر بناغەی هاوسەنگیی دوو لا بێت ئەوا ئەبێت هاوسەنگیی قازانجی هەردو لا لەو پەیوەندییەدا لە دوو تای تەرازویەکدا وەکو یەک بێت لە ئاستی بازرگانیی، ئابووریی، سیاسیی و کولتورییدا. ئەگینا بەسەر لایەکیاندا دەڕوخێت کە ئەو لایەش لێرەدا دیارە دەبێت هەرێم بێت.

تورکیا خاوەن ئەزمونێکی دەوڵەمەندە لە جۆری زاڵکردنی زمانی تورکیی و کولتورەکەیدا بەسەر میللەتانی ژێر دەستی خۆیدا. مێژووی ئەم ئەزمۆنەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستەڵاتی ئیمپراتۆریی عوسمانیی لە ناوچەکە.

خۆشەویستکردنی زمانی تورکیی، بەرزنرخاندنی تورکبوون و چەسپاندنیان لە مێشکی تاکەکانی میللەتانی ژێردەستی تورکیادا، زانستییانە ئیشی بۆ کراوە. بۆ نمونە، لە سەر تابلۆیەک، کە شانبەشانی پەیکەری موستەفا ئەتاتورک لە هەموو شوێنێکی تورکیا دانراوە، نوسراوە: "خۆشبەختە ئەو کەسەی بڵێت من تورکم."

بۆ ئەم مەبەستانە تورکیا لە هەرێم توانیویەتی بنکەی ئاینیی، پەروەردە، میدیا، هونەرو تەرفیهیی وەکو ئامراز بەکار بهێنیت. لەم رێگایەوە تورکیا دەیەوێت بچێتە ناو پێکهاتەکانی کۆمەڵگای کوردییەوە لە هەموو ئاستەکاندا. بە دەیان مزگەوت، قوتابخانە و دایەنگا بە زمانی تورکیی، کەناڵی تەلەفزیۆن، رۆژنامەو گۆڤاری سێبەر، رێستورانت و ئۆتێلی تورکیی بوونی هەیە لە هەرێم. ئەو بنکانە بوجەی تایبەتی بۆ تەرخانکراوە، هەریەکە لە ئاستێکدا کار دەکەن، پڕکراون لە خەڵکانی سەر بە میتی تورکیی و لەلایەن چاودێرانی ئەو دەزگایەوە ئاراستە دەکرێن، بە بەرنامەیەکی داڕێژراو کار دەکەن بۆ گەیاندنی پەیامی تایبەتی نەتەوەیی خۆیان و زاڵکردنی زمان و کولتووری تورکیی لە ناو میللەتانی هەرێمدا. بۆ نمونە کەناڵی "رووداو" پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی تورکیای بە راستەوخۆ بەردەوام پەخش دەکرد بۆ میللەتانی هەرێم. بەڵام تورکیا تاوەکو ئێستا رێگای نەداوە هەرێم مزگەوتێک، قوتابخانەیەک، دایەنگایەک بە زمانی کوردیی، کەناڵێکی تەلەفزیۆن، گۆڤارێکی کوردیی هەرێم لە تورکیا دابمەزرێت! ئەمە جگە لەوەی کە ملیۆنەها کوردی باکووری قەدەغەکردووە کە بە زمانی دایک قسە بکەن.

حکومەتی تورکیا کاریگەریی سەرەکیی هەیە لە داڕشتنی کارنامەی سیاسیی و بەرێوەبردنی حکومەتی بنکە فراوانی هەرێمدا. تا ئەم کاتە تورکیا بنکەی سەربازیی هەیە لە هەرێم. شارەکانی کوردستان بە رەسمیی بارەگای میتی تورکیان لێیە. بە دەیان پارتی سیاسیی تورک و پیاوی تورک لە نێو کۆمەڵگای کوردی هەرێمدا بوونیان هەیە و پشتیوانیی ماددیی و مەعنەویی دەکرێن لەلایەن حکومەتی تورکیاوە. بەڵام حکومەتی بنکە فراوان بۆی نییە تەنیا ئاوڕێکیش لە کارنامەی حکومەتی تورکیا بداتەوە. یەک بنکەی پێشمەرگە، زێرەڤانیی دەزگای پاراستن، هەواڵگریی، دژە تیرۆر بوونیان نییە لە ناو شارەکانی تورکیادا.

بناغەی ئابووریی هەرێم لەسەر فرۆشتنی بەرهەمی سامانە سروشتییەکانە بەتایبەتی نەوت و گاز. حکومەتی هەرێم بەفەرمیی و ئاشکرا لە ساڵی (٢٠٠٥)وە نەوت هەڵدەهێنجێت و دەیفرۆشێت. هەرێم بواری بۆ گەلێک کۆمپانیای بیانیی رەخساندووە کە بازرگانیی نەوتیان لەگەڵدا بکات وەکو تورکیا، ئەوروپا، کەندا، ئەمریکا، چین، هیند، روسیا، ئیمارات و هەندێک وڵاتی تریش. خواستە دوای ساڵێکی تر لە ساڵی(٢٠١٦)دا دەرهێنانی نەوت بگات بە یەک ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا. ئەگەر نرخی هەر بەرمیلێک نەوت وەکو ئیمڕۆ بمێنێت ئەوا دەرامەتی فرۆشتنی تەنیا نەوت بەبێ ناوچە وازلێهێنراوەکان دەکاتە ٣٥ بیلیۆن دۆلار لە ساڵیکدا. ئەمە جگە لە دەرامەتی گاز لە هەرێم. مانای وایە دەرامەتی نەوتی هەرێم وەکو وڵاتی ئازربیجان و ئەکوادۆرە. لەگەڵ ئەوەشدا هەرێم نەبۆتە خاوەنی ژێرخانێکی ئابووریی پتەو لە پێگەیاندنی ئابوورییەکی نەتەوەییدا. سەرئەنجام هەرێم نەیتوانیووە سەنگێکی ئابووریی بۆ خۆی دروست بکات. ئەمەش بۆتە هۆکارێک بۆ نەبوونی پێگەیەکی پتەوی ئابووریی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەرست و دونیا. نەبوونی پێگەیەکی ئابووریی پتەویش دەبێتە هۆی دروستنەبوونی پەیوەندییەکی هاوسەنگ لە بواری ئابوورییدا لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی وەکو تورکیا.

تورکیا وڵاتێکە بە یەکەمین سودمەند هەژمار دەکرێت لە دەرامەت و ئابووریی هەرێمدا. بەهۆی نەبوونی هاوسەنگیی لە پەیوەندیی ئابووریی و بەرژەوەندیی بازاڕەکاندا هەرێم سەرکەوتوو نەبووە لە بەکارهێنانی دەرامەتی نەوت و گازدا بۆ بوژانەوەی بوارەکانی تری ئابووریی. بوژانەوەیەک کە دەکرێت ببێت بە سەرچاوەی دەرامەتهێنان و کەمکردنەوەی قەیرانی بێکاریی. بۆ نمونە بوژانەوە لە بواری پیشەسازیی، کشتوکاڵ، بیناو ئاوەدانییدا و پێگەیاندنی کادری هونەریی کە لە هەموو بوارەکاندا دەگمەنە. بۆیە هەرێم ناچارە بۆ دەستی کرێکاری لێزان پەنا بۆ تورکیا ببات. بەمەش بەشێک لە قەیرانی بێکاریی ئەو وڵاتە چارەسەر دەکات، بەڵام ئەو پەیوەندییە بۆ کورد ئەو سودەی نییە. سێ بەشی پێداویستییە سەرەتاییەکان لە بازاڕی رەشی تورکییدا بەرهەم دێن کە گوڕ دەدەن بە بازاڕی تورکیی. پێچەوانەی ئەمە تێبینی ناکرێت بۆ بازاڕی هەرێم. تەنیا یەک پیاوی بازرگانی تورک لە شاری غازی عەنتاب ساڵی پار بایی ٢٠٠ میلیۆن دۆلار مەکەرۆنیی، رۆنی ئاژەڵ و رۆنی گوڵەبەرۆژە و بایی ٨ تا ١٠ ملیۆن پۆینت کەلوپەل و کاڵای تورکیی هەناردە کردووە بۆ هەرێم. هەموو ساڵێک ئەو بەرهەم و کەلوپەلەی هەناردەی هەرێمی دەکات لە سەدا بیست تا لەسەدا سی زیاد دەکات. 

هەرێم خاوەنی نەخۆشخانەیەکی پێشکەتوو نییە کە تەقەت کرابێت بە ئامێرو تەکنۆلۆجیای سەردەم تا ببێت بە جێگەی متمانە و خەڵکی تورکیا بۆ چارەسەرکردن رووی تێ بکەن. بەڵام تورکیا بۆ چینی پارەداری کوردی هەرێم توانیویەتی ئەوە دابین بکات و بیکات بە سەرچاوەیەکی ئابووریی و دەستکەوت و داهاتێکی باشی بێتە دەست. لە بواری گەشتوگوزاردا هەرێم لە ئاستێکی گەلێک نزمدایە بە بەراووردکردن بە تورکیا. بۆیە خەڵکی تورکیا بیر ناکاتەوە بۆ خۆشیی و گەشت روو لە هەرێم بکات. بەڵام تورکیا پێچەوانەی ئەوەیە بۆ هاوڵاتیانی هەرێم. هەرێم سەرکەوتوو نەبووە لە بەرهەمهێنانی کاڵایەکی تایبەت تا بە هۆیەوە ناوبانگی بازرگانیی دەربکات و بیکات بە سەرچاوەیەکی داهات و لە سەر ئەو بنەمایە پەیوەندییە ئابوورییەکانی دابڕێژێت. حاڵی حازر لە هەرێم ١٣٠٠ کۆمپانیای تورکیی بوونی هەیە. بەڵام هیچ کۆمپانیایەکی کوردیی بوونی نییە لە تورکیا. تا ساڵی ٢٠١٣ ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان تورکیا و هەرێم ١٢ ملیار دۆلار بووە. لەو ئاڵوگۆڕییە ئەگەر نەوت و گازی لێ دەربکرێت هەرێم هیچ بەرهەمێکی تری نییە بگات بە خراپترین ئاستی بەرهەم و کاڵای تورکیی هەتا بتوانێت لە بازاڕی تورکیادا پێشبڕکێ بکات و کڕیار لەو بازاڕە بۆ خۆی پەیدا بکات. 

لە دەرئەنجامی ئەوانەدا هەرێم کاتێک لەگەڵ وڵاتێکی وەکو تورکیا، کە بە یەکێک لە وڵاتە هەرە بەهێزەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەژمار دەکرێت، پەیوەندیی ئابووریی دەبەستێت، هەرێم تەنیا توانای ئەوەی دەبێت کە ببێت بە بنکەیەک بۆ کۆمپانیا تورکییەکان و بازاڕێکی کراوە بۆ ئەو وڵاتە. لەوە زیاتر هەرێم ناتوانێت خەون بە هەندێک داخوازیی سیاسیی ترەوە ببینێت و بیکات بەمەرجی گرێبەستە نەوتییەکان. بۆیە دەتوانرێت لێرەدا بوترێت کە "ژوری توێژینەوەی سیاسیی بزووتنەوەی گۆڕان" بە هەوەسی رۆژ، نەک بەگوێرەی بنەمایەکی زانستیی، لەم بارەیەوە قسەی کردووە. ژور دەنوسێت:

"پێشتر حكومه‌تی‌ هه‌رێم و كۆماری‌ توركیا له‌ ساتی‌ ئه‌نجامدانی‌ گرێبه‌ستی‌ هه‌نارده‌كردنی‌ نه‌وتدا، به‌شێك له‌ گرێبه‌سته‌كه‌یان ته‌رخانكرد بوو بۆ به‌ڵێندانی‌ توركیا بۆ پشتگیری‌ سیاسی‌ و سه‌ربازی‌ و ئابوری‌ بۆ هه‌رێمی‌ كوردستان، له‌ دۆخێكدا ئه‌گه‌ر هاتو هه‌رێم پێویستی‌ به‌هاوكاری‌ بو، یاخود ئه‌گه‌ر روبه‌ڕوی‌ هه‌ڕه‌شه‌ بویه‌وه‌."

وەکو لە رووی ئەقڵیی و لۆجیکییەوە دیارە کە پەیوەندیی نێوانی تورکیاو هەرێم ناتوانرێت چاوەڕێی پەیوەندییەکی هاوسەنگی لێ بکرێت، لە کردەوەشدا لە هێرشەکانی داعشدا ئەم راستییە دەرکەوت.

ئەو قسانەی "ژوری توێژینەوەی سیاسیی" ئەوە دەگەێنن کە هەموو سەرکردەکانی پارتەکانی هەرێم ئاگاداربوون لە گرێبەستە نەوتییەکانی نێوان تورکیاو حکومەتی بنکە فراوان و مەرجەکانی. ئەو پەیوەندییە ئابورییە بە چاوەڕوانیی ئەوەوە بووە کە یەکەم، لە کاتی مەترسییە سەربازییەکاندا تورکیا سوپاکەی بەکاربهێنت بۆ پاراستنی هەرێم. دووەم، هەڵوێستی هەرێم وەکو هاوپەیمانی تورکیا دڵسۆزانە بێت، بواری سوپاو جەندرمەی تورکیی بدات سنوری هەرێم ببەزێنێت بۆ ئەنجامدانی چالاکیی سەربازیی دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" وەکو لە رابوردودا کراوە.

تورکیا لە ئامانجە سیاسیی و ستراتیژییەکانیدا لە گەمەیەکی سیاسی گەورەتر گلاوە، بە تایبەتی لە دژایەتیکردنی نەتەوەی کورد لە ناوچەکە. بۆیە ئەگەر سەرۆکی هەرێم و سەرۆکانی پارتە بەشداربووەکانی دەستەڵاتی هەرێم پێیان وا بووبێت یان چاوەڕێی ئەوەیان کردبێت یاخود بیکەن کە تورکیا پشتیوانیان بێت لە کاتی قەیرانەکاندا ئابووریی، سیاسیی یان سەربازیی بێت، ئەوا هەرێم توشی هەڵەیەکی سیاسیی گەورە بووە. لەگەڵ توندبوونی ناکۆکیی نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەنددا لەسەر نەوت کە هەرێم لەگەڵ تورکیادا گرێبەستی پەنجا ساڵەی مۆر کردووە، سەرۆکی هەرێم جگە لە هەڕەشەکردنی جیابوونەوە لە عێراق راستەوخۆ هەڕەشەیەکی تریشی راگەیاند. ناوبراو وتی:

"من نامەوێت هیچ تەهدیدێک بکەم یان گەف و گوڕێک بکەم. بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەیڵێم. وە مەبەستمیشە چی ئەڵێم. ئەگەر دەستەڵاتدارانی بەغدا بەردەوام بن لەسەر ئەم رەفتارە، هەڵوێستێکی وامان دەبێت کە لە تەوەقوعی ئەواندا نەبێت. وە ئەوەی گومانی هەیە کە پێمان ناکرێت با چاوەڕوان بن ببینن. دەیبینن پێمان دەکرێ یان نا (٢)."

ماوەیەکی کورت دوای ئەم هەڕەشەیەی سەرۆکی هەرێم، موسڵ و دواتر شەنگال لە لایەن داعشەوە بێ بەرنگاریی گیران. ئەم گرتنانە بوون بە مەترسییش لەسەر هەولێرو لەقاندیان. دەستەڵاتی هەرێم تەنها توانای گلەییان هەبوو کە چاوەڕێی زیاتریان کردووە لە تورکیا. هێرشەکانی داعش بۆ سەر کوبانی لە رۆژی (١٥/٠٩/٢٠١٤)ەوە تا هات دەریان خست کە تورکیا یارمەتیدەری داعشەو پەیەدە بە تیڕۆڕیست لە قەڵەم ئەدات. ئایا ئەمە کام پەیوەندیی نێوان هەرێم و تورکیا رون دەکاتەوە؟ ئایا ئەو پەیوەندییە ئابوریی و کولتورییەی نێوان هەرێم و تورکیا کە هاوسەنگیی تیادا نییە ئەتوانێت رێکەوتنێکی سیاسیی و سەربازیی لێ بکەوێتەوە کە هەرێم تیایدا فاکتەرێک بێت؟ ئەگەر نا، ئەوا ئەو پشتگیرییانەی تورکیا بۆ هەرێم کە "ژوری توێژینەوەی سیاسیی گٶڕان" باسیان دەکات هەر قاوغن. لە ناواخندا زیاتر ئەوە دەگەیەنن کە شانبەشانی نەبوونی هاوسەنگیی لە ئابوریی و کولتورییدا، هەر تورکیایە کە بۆ بەرژەوەندییە سیاسیی و سەربازییەکانیشی دەستەڵاتی هەرێم بەکار دەهێنێت بۆ خۆی. لە رابوردوشدا دەستەڵاتدارانی کورد شتێکی پێچەوانەی ئەمەیان پیشان نەداوە لە پەیوەندییاندا لەگەڵ وڵاتاندا.

تورکیا جگە لە تەماعی فراوانکردنی سنوری جوگرافیای خۆی و گەلێک بەرژەوەندیی ئابووریی، سیاسیی و سەربازیی تری لە ناوچەکە، مەبەستی سەرەکیی لێدانی دۆزی ڕەوای کوردیشە لە هەر چوار پارچەکەی کوردستاندا. بەڵام دیارە بینینی ئەم راستییانە سودیان تیادا نییە بۆ ئەو دەستەڵادارانەی چارەنوسی کوردیان لە دەستدایە.

ئاشتی ئیبراهیم ئەفەندی

٢٢/١١/٢٠١٤

سەرچاوە:

"كاریگه‌ری‌ په‌یوه‌ندی‌ نێوان ده‌وڵه‌تی‌ ئیسلامی‌ (داعش) و توركیا له‌سه‌ر هه‌رێمی‌ كوردستان" سایتی سبەی

-1

٢: لینکی قسەکانی سەرۆکی هەرێم بە ڤیدیۆ

extension' for business By Daniel Dombey -3 

2013 Wınter 51 -4 

Northern Iraqs Oil Chessboard: Energy, Politics and Power 

Robin M. Mills*