سی ساڵ بۆ یەك سەرۆك، یەك ڕۆژ بۆ توڕەیی خەڵك، میسر بەوێنە

Saturday, 29/01/2011, 12:00

 تونس شۆڕشی نانی كرد سەرۆك و حكومەتی گۆڕی، میسریش لەسەروبەندی ئەو گۆڕانەدایە، گۆڕانێك كە بەغەزەبی هەینی تینی سەندووەو وڵاتی گرتۆتەوە بەجۆرێك كە چاوەڕوان دەكرێ گۆڕانی گەورە لەتونسەوە بۆ میسر لەوێشەوە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە،كەتێیدا دیكتاتۆرەكانی وڵاتانی عەرەبی بەرۆكی گەلەكانیان بەردەدەن و ئازادی ڕوو لەچەوساوەییان دەكات. بۆیە یەك ڕۆژی توڕەیی شەقامی عەرەبی كافییە بۆ لەرزاندنی كورسی دەسەڵاتی بەزۆر سەپێنراوی تەواوی وڵاتانی عەرەبی بەسەر گەلەكانیاندا كە بەئاگرو ئاسن و تۆقاندن و تەزویر درێژە بەو حوكمەیان دراوە! واتە ئەوەی كە 30 ساڵە بەوجۆرە ماوەتەوە لەدەسەڵاتدا، بایەك ڕۆژ ئازادی بدات بەخەڵكی وڵاتەكەی! دڵنیابێت لەوەی ناڕەزایەتی و توڕەیی تونس و میسر بەرهەم دێنێ!
 
 میسر، گەورەترین وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیكتاتۆری ناوێ
 میسر ڕۆژەكانی توڕەیی خۆی بەڕێوەدەبات و چاوی هەموو دونیاش لەسەر ڕێڕەوی توڕەیی گەنجەكانی ئەوە، ئەو وڵاتەی كە 30 ساڵە موبارەك بەڕێوەی دەبات و هەزاران ئازادیخوازو ئۆپۆزسیۆنی تێدا بەندو ئەشكەنجەو وەدەرنراوە، ئەو وڵاتەی كەبەمێژووی دێرینی هەڕەمەكان و وڵاتی موساو فیرعەونەكان ناسراوە، ئەمڕۆ لەدیكتاتۆریەت ڕاپەڕیوەو داوای گۆڕانكاری لەدەستورو یاسادا دەكات و بەسەرۆكایەتی محەمەد حوسنی موبارەك ناڕازییەو چیتر قبوڵی هەڵبژاردنی تەزویرو دروشمی درۆی ئازادی ناكات، میسرییەكان داوای چاكسازی ژیانی مرۆیی خۆیان دەكەن، نایانەوێ دوای موبارەك جەمالی كوڕی حوكمی ڕەشیان بكات! چونكە گەلێكە 42%ی لەخوار هێڵی هەژارییەوە بژی دەبێ بۆ ڕازی بێت بەحوكمی موبارەك كە بۆ شەشەمین خولە سەرۆكایەتی ئەو وڵاتەی بەزوڵم و تۆقاندن گرتۆتە دەست، لەكاتێكدا كە 20 حزبی قانونی ڕێپێدراو لەمیسردا بونی هەیە، كە هەموویان كارتۆنین جگە لەحزبەكەی موبارەك، هەروەها 4 حزب لەكاروچالاكی سڕكراوە بەهۆی ئەوەی ناكۆكی هەیە لەسەرۆكایەتی كردنی ئەو حزبانەدا، لەگەڵ ئەوەدا 11 حزب تاكو ئێستە لەلایەن حكومەتی میسرەوە بەفەرمی ناناسرێن و ڕێگری كاركردنیان لێدەكرێ بەوێنەی (ئیخوان موسلمین، حزبی شیوعی، حزبی كەرامە، حزبی ئیێلاح و تەنمیە، حزبی ئیشتراكیینی سەوریین، حزبی وەسەتی میسری، حزبی ئیسلامی كەبۆتە حزبێكی خێرخوازی لەچەكدارییەوە، جەماعەی تەكفیرو هیجرە، جەماعەی ئینقازی میسر، حزبی لیبرالی و حزبی میسری لیبرالی).
 
 بەپێی یاسای هەڵبژاردنی میسر كەس ناتوانێ ڕكابەری حوسنی موبارەك بكات!
 ساڵی 2004 میسرییەكان ڕژانە سەرشەقام، لەبەرامبەر فرۆشتنی كەرتی گشتی و ئابوری وڵات لەلایەن حوسنی موبارەكەوە، بەڵام ئەو خۆپیشاندانانە جێگەی ئومێدی سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن نەبوو چونكە متمانەیان بەوە نەبوو ئەو ناڕەزایەتیانە بگات بەتوڕەبون و غەزەبێك كەنەمركێتەوە، جگە لەوە هەموو سەندیكا پیشەوەرەكان لەلایەن موبارەكەوە كۆنترۆڵ كرابوون و هیچ پشتیوانییەكیان بۆ خەڵكی ناڕازی نەبوو، شۆڕش و ڕاپەڕینی تونس كەلە خۆسوتاندنی محەمەد بوعەزیزەوە دەستی پێكرد، میسریش بەوە گەیشت كە لە هەینی 28/1/2011 بڕژێنە سەر شەقامەكان لەپاش نوێژی هەینی، ئەم خۆپیشاندانانە ڕەوتێكی جیاوازی لەخۆپیشاندانەكانی پێشوو وەرگرتووەو چاوەڕوانی گۆڕانكاری لێدەكرێ، هەرچەندە مەسیحیەكان بەشداری ئەم خۆپیشاندانەیان نەكردووە بەفەرمانی پایا، بەڵام ئیخوان موسلمین و هێزەكانی تری ئۆپۆزسیۆن بەگشتی بەشدارییان تێدا كردووە.
 ئەمجارە میسرییەكان داوای بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی خەڵك و چارەسەری بێكاری و ئیلغا كردنەوەی یاسای كتوپڕو دەستلەكاركێشانەوەی وەزیری ناوخۆو ئازادكردنی هەموو گیراوە سیاسیەكان و هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی گەل و دوبارەكردنەوەی هەڵبژاردن و هەمواركردنی دەستور دەكەن بەجۆرێك كە سەرۆك لەدوو خول زیاتر بۆی نەبێت خۆی كاندید بكات،  ئەمە لەكاتێكدایە كە ساڵی 2009 نزیكەی 180 هەزار گەنج هەوڵی خۆكوشتنی داوە لەبەرامبەر خراپی بژێوی ژیانیاندا.
 ژیانی دیموكراسی لەوڵاتی تونس و میسردا بەجۆرێك كوژراوە كە هیچ كەس ناتوانێ بەو یاسا دیكتاتۆریانە ڕكابەری ئەم سەرۆكانە بكات، بۆ نمونە لەتونس بۆ خۆ كاندید كردن بۆ سەرۆكایەتی بەپێی یاسا پێویستت بە ئیمزای پشتگیری 30 ئەندام پەرلەمان و 30 ئەندامی پارێزگا هەیە كەسەرجەمیان سەربە حزبی تەجەموعی دەستوری دیموكراتی حزبی حاكمی تونسن، لەمیسریش پێویستت بە پشتگیری ئیمزای 65 ئەندام پەرلەمان و 45 ئەندامی ئەنجومەنی شوراو 140 ئەندامی ئەنجومەنی محەلی و 10 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا هەیە كەهەموویان سەر بەحزبی نیشتمانی دیموكراتی حزبی حاكمی ئێستەی میسرن!!
 
 میسر، یەكەمین وڵاتی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
 میسر یەكێك لەو وڵاتە عەرەبیانەی كەدەكەوێتە باكوری ڕۆژهەڵاتی قاڕەی ئەفریقاو زۆرینەی خاكەكەی دەكەوێتە كیشوەری ئەفریقیا، جگە لەو بەشەكەمەی كە پێی دەوترێ دورگەی سینا دەكەوێتە قاڕەی ئاسیا، میسر لەڕۆئاواوە سنوری بەلیبیاو لەباشورەوە بەسودان و لەباكوری ڕۆژهەڵاتەوە بەئیسرائیل و فەلەستین و كەرتی غەزەروەیە، دەریای سور جیای دەكاتەوە لە ئەردەن و سعودیە، قەنات سوێس بەخاكەكەیدا دەڕوات و بەشە ئاسیاویەكەی لەبەشە ئەفریقیەكەی جیادەكاتەوە.
 میسر بەیەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێ كە لەڕیزبەندی چواردەهەمدا دێت لەزۆری ژمارەی دانیشتوانیدا، چواریەكی ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتوانی میسر لەشاری قاهیرەی گەورەدا دەژین، قاهیرە بەگەورەترین شاری ئەفریقاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەكرێ، بەپێی سەرژمێری ساڵی 2007 ژمارەی دانیشتوانی میسر 82 ملیۆن كەسە، چڕی دانیشتوانی بۆ هەر كیلۆمەتر دوجایەك 75 كەسە، ڕوبەری خاكەكەی 1 ملیۆن و هەزارو چوارسەدو نەوەدو نۆ كیلۆمەتر دوجایە، بەرهەمی گشتی نیشتمانیی وڵاتی میسر بەپێی ئاماری ساڵی 2007 بریتییە لە 9 ملیارو 431 ملیۆن دۆلارە. بەرهەمی نیشتمانی تاك 5 هەزارو 400 دۆلارە، عوملەی فەرمی وڵات بریتییە لە جونەی میسری كە یەك جونەی دەكات 100 قرش.
 میسر خاوەنی گەورەترین دامەزراوەی ئیسلامییە بەناوی (ئەزهەر) كە فاتمییەكان بۆ بڵاوكردنەوەی مەزهەبی ئیسماعیلی لەباكوری ئەفریقیا دایانمەزراند، بەڵام لەلایەن سەلاحەدینی ئەیوبییەوە گۆڕا بۆ زانكۆیەكی سونیی گەورەی جیهانی ئیسلامی.
 هەروەها میسر خاوەنی یەكێك لە پێنج كەنیسە گەورەكەی دونیایە بەناوی كەنیسەی ئەسكەندەرییە.
 
 میسر لەئەمەویەكانەوە تاكو مەلیك فاروق
 ئیسلام و زمانی عەرەبی سەدەی حەوتەمی گەیشت بە میسر، لەدوای سەردەمی ڕاشیدین، ئەمەویەكان حوكمی ئەو وڵاتەیان كردووە، پاش ئەوان عەباسیەكان، جگە لەمانە، ئیخشیدیین و تۆلۆنیین بۆ ماوەیەكی كەم حوكمیان كردووە، پاشان فاتمییەكان و دوای ئەوانیش ئەیوبییەكان حوكمیان كردووە، لەكاتەدا ئەستەقوت وڵاتی بەڕێوەبردووە بەحوكمێكی دەرەبەگی سەربازی، تاكو ئەوكاتەی عوسمانیەكان لەساڵی 1517 دێن و حوكمی میسر دەگرنە دەست.
 محەمەد عەلی گەورە كە والی میسر بووە لەساڵی 1805ی میلادی ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە لە گواستنەوەی میسر لەسەردەمەكانی ناوەڕاست بۆ سەردەمی نوێ، هەرچەندە بەفەرمی حوكمی محەمەد عەلی سەر بە دەوڵەتی عوسمانی بووە بەڵام شێوە سەربەخۆییەكی پێوە دیار بووە.
 لەساڵی 1798 میسر لەلەلایەن فەڕەنساوە داگیركراوە بەتایبەت لەكاتی هێرشەكانی ناپلیۆندا بۆسەر ڕۆژهەڵات، ساڵی 1801 میسر لەلایەن بەریتانیەكانەوە لەدەستی فەڕەنسا وەرگیراوەتەوە، پاش تەواو بوونی قەناتی سوێس لە 18/3/1869 میسر بووە شوێنێكی ستراتیجی بۆ گرێدانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا پێكەوە ، لەساڵی 1882 تاكو جەنگی جیهانی یەكەم لەساڵی 1914 بەریتانیا بەشێوەی سیاسی و سەربازی حوكمی میسری كردووە، ساڵی 1922 میسر بەناو لەداگیركاری بەریتانیا ڕزگاری بوو، بەڵام سەربازی ئەو وڵاتەو تەداخول كردنی لەكاروباوی ناوخۆی میسردا مایەوە، میسرییەكان ساڵی 1923 دەستوری وڵاتەكەیان دانا بەڕێبەرایەتی سەعد زەغلول، لەساڵی 1924 تاكو 1936 میسرییەكان ژیانێكی جیاوازیان لەڕووی سیاسەتی فرەیی و لیبراڵیی بەڕێوەبرد، بەڵام پاش ئەوە بەریتانییەكان هاتنەوە سەر دەسەڵاتی میسرو داگیریان كردەوە تاكو ساڵی 1952 كە ئەفسەرانی ئازادیخواز كودەتایان بەسەر مەلیك فاروقی یەكەمدا كردو ناچاریان كرد شوێنەكەی بۆ كوڕەكەی (ئەحمەد فوادی دووەمی) جێبهێڵێ تاكو ئەوكاتەی كە 18ی یۆنیۆی 1953بەسەرۆكایەتی لیوا محەمەد نەجیب كۆماری میسریان ڕاگەیاند.
 
 میسر لە محەمەد نەجیبەوە تا حوسنی موبارەك
 محەمەد نەجیب ساڵی 1954 بەسەرۆكایەتی جەمال عەبدولناێرو هاوڕێكانی خۆی لە ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش دەستبەسەر كرا، لەساڵی 1956 ئیسرائیل و بەریتانیا و فەڕەنسا بەسێقۆڵی ویستیان قەناتی سوێس بخەنەوە ژێر دەسەڵاتی خۆیان و شەڕی سوێس بەرپابوو، لەو شەڕەدا جەمال عەبدولناێر شەعبیەتی زیادی كرد، ساڵی 1958 سوریاو میسر بەناوی كۆماری عەرەبی یەكگرتوو، وەحدەتێكیان پێكهێنا، ئەمەش بۆچونی جەمال عەبدولناێر بوو بۆ یەكخستنی وڵاتانی تری عەرەبی لەو یەكگرتنەدا، ئەم كارەی میسر تاكو مودەتاكەی ساڵی 1961ی دیمەشقی خایاند. پاش ئەوە لەساڵی 1967 ئیسرائیل زفەی غەربی و غەزەو سیناو جۆلانی داگیركردو ساڵی 1970 جەمال عەبدولناێر كۆچی كردو ئەنوەر ساداتی جێگری هاتە سەر حوكم.
 پاش ئەوە بەچەند ساڵێك و دوای شەڕی ئۆكتۆبەر پەیماننامەی ئاشتی نێوان میسرو ئیسرائیل لەلایەن ئەنوەر ساداتەوە ئیمزا كرا، ئەمەش ڕق و توڕەیی زۆری بەسەر ناوبراودا هێناو تاكو ساڵی 1989 میسر لە جامیعەی عەرەبی دەركرا. لەو كاتەوە حزبی نیشتمانی دیموكراتی كۆنترۆڵی حوكمی میسری كردووە، لەساڵی 1981 لەكاتێكدا ئەنوەر سادات لەڕێوڕەسمێكی سەربازیدا یادی سەركەوتنی ئۆكتۆبەری دەكردەوە لەلایەن جەماعەی ئیسلامییەوە بەدەستی خالید ئیسلامبولی كوژراو لەو ساتە بەدوواوە و لە 14/10/1981 ەوە محەمەد حوسنی موبارەك كەجێگری سادات بوو هاتە سەر كورسی حوكم تاكو ئەمڕۆ كە ماوەی 30ساڵە، حوكمیش لەو وڵاتەدا هەمووی بەدەست سەرۆك كۆمارە هەرچەندە هەڵبژاردن و ڕاپرسیش ئەنجام دراوە بەڵام ڕوكەش و پڕ لەتەزویر بووە، لەهەڵبژاردنی ساڵی 2005 حوسنی موبارەك بەجیاوازییەكی خەیاڵی بەسەر ئەیمەن نوری ڕكابەریدا سەركەوت كەلە حزبی غەدی میسری بوو، لەو ساڵەوە بزوتنەوەی كفایە بەرپا بوو كەلەهەموو ئۆپۆزسیۆنەكانی چەپ و لیبراڵ و ئیخوان پێكهاتبوون و داوای لابردنی یاسای كتوپڕیان دەكرد كەلەساڵی 1981 ەوە ڕاگەێنراوەو كاری پێدەكرێ لەمیسردا.