ئایا كورد نەتەوەیە؟

Thursday, 24/12/2009, 12:00

تێبینی: ئەم وتارە ساڵی 2002 نوسراوە و لە چەند سایتێك و ڕۆژنامە و گۆڤار بڵاو بووەتەوە. لە بەر گرنگی ناوەڕۆكەكەی بە پێویستمان زانی دیسانەوە بڵاوی بكەینەوە. چەند دەستكاریەكی نوێ لە ناوەڕۆكدا كراوە.

پرسیار كردن كارۆكتیڤی هۆشە. گرنگترین شت سەبارەت بە پرسیار، كاتە. ئێستا ئێمە لەكاتێكداین مەسەلە مرۆڤایەتی و كۆمەڵایەتیەكان تەواو بوونە لەمیانەی ئەو كەڵەكەبوونەی لەمێژووی مرۆڤایەتی بۆمان ماوەتەوە.
قۆناغە مێژووییەكان، سەرەتایی و ڕاوچیەتی و كشت وكاڵ و پیشەسازی و پاش پیشەسازی كۆتاییان پێهاتووە.
قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤــ لەڕابردوودا بوونەتە بەشێك لەزانست، یان دەیان خوێنینەوە یان بەڕێگای تر مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین. دۆزینەوەی زەویە لاپەڕگەكان (outlying) ی ئەم ئەستێرەیەی لەسەری دەژین كۆتایی هاتووە. ئێستا زەوی بەهەموو پارچەو دوورگەكانیەوە ئاشكرابووەو ئیتر خاك نەماوە مرۆڤــ پێی نەگات. زمانەكان بەرجەستە بوونەو كۆتایی بەدرووست بوونیان هاتووە. هەر زمانە و سەروسیمای خۆی هەیە. زمانەكان ئێستا دەوڵەمەندن و، هەر یەكەیان لە میانەی مێژوودا، كەم یان زۆر خاوەنی كەرەستەكانیەتی. زمانەكان ئێستا زۆرن و جیاوازن.
فەلسەفە هەڵقوڵاوی ئەزموونڤانی مرۆڤایەتیە، كۆتایی پێهاتووە. ئیتر فەلسەفەی نوێ لە دایك نابێ چونكە مێژووی چەند هەزار ساڵێكی مرۆڤایەتی باسی لەهەموو بنەماو بنەڕەتەكانی ژیانی مرۆڤــ كردوە. لەوانەیە لق و پۆپی فەلسەفە گەشە بكات بەڵام بنەمایەكی نوێ باسی لێوە نەكرابێت نایەتە كایەوە.
گەلەكانیش كە لاشەی زمانەكانیانن كۆتایی بە دروست بوونیان هاتووە. ئیتر گەلی نوێ دروست نابێ و زمانی نوێش لە دایك نابێت. واتە مێژوو چیتر دروست نابێ بەڵكو گەشە دەكا.
گەلەكان و زمانەكان پۆلێن كراون. جوگرافیای جیهان دیاری كراوە، كوێ كوێیەو كام شوێن چ شوێنە؟
گوتمان كاتی پرسیار گرنگە. گەر 500 ساڵ لەمەوبەر ئەم پرسیارە بكرابوایە مەسەلەكە جیاواز دەبوو. هەروەتر جیاوازی زیاتر دەبوو گەر پێش 1000 یان 2000 ساڵ لەمەوبەر ئەم پرسیارە مەترەح بوایە. چون هەر بە پرسیارێكی تر دەتوانین تیشك بخەینە سەر مەبەست: ئایا كوردان بەو حاڵەی ئێستا هەن، پێش 1000 یان پێشتر لەم مێژووە هەبوون؟ ئێستاش كە ئەم پرسیار دەكەین، لەكاتێكداین دروست بوونی نەتەوە كۆتایی پێهاتووە. بۆیە تازە گەلی نوێ دروست نابێ و زمانی نوێ لەدایك نابێ، چونكە ئەمە لەكاتێك دەكرا سەردەمی كۆچی بەكۆمەڵ لەناو مرۆڤایەتی باوبوو، بۆ خاكی بە پێز دۆزینەوەو، بۆ هێز پەیدا كردن، یان بۆ داگیركردن. ئێستاش زەویەكانی جیهان هەرهەمووی بەساحێبن. گەر زەوی لاپەڕگەش هەبێت لەنێو وڵاتەكان ژیانی تێدا نەبێ، هەرگیز ناكرێ و نابێ كۆمەڵانێك خەڵك هجرەتی بۆ بكەن تا لەسەری بژین و زمانێكی نوێ دروست بكەن (سەرنجی ئەو پێشنیارانە بدە بۆ دروست كردنی وڵاتێك بۆ جوولەكە لە دونیا پێش ساڵی 1948). لێرەدا مەبەست ئەوە نیە لە قۆناغە سەرەتاییەكاندا زمان بەشێوازی فوجائی دروست بووە، زمان بەرهەمی كەڵەكەی مێژووی خۆیەتی، بەهەموو ئەو ڕەهەندانەی لەگەڵیدا هەڵیكردوون وەك كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوری، زانستی...هتد.
لەلایەكی ترەوە ئەم جۆرە كۆچانە لەكاتە سەرەتاییەكانی مرۆڤایەتی دەبوو بەڵام ئێستا ئەمە خەمی هیچ كۆمەڵێك نیە لەم جیهانەدا كە زۆر بەخێرا دەگۆڕێ و پێش دەكەوێ. مەبەستیش لەم نمونە ئەوەیە لەم میانەدا ئەلتەرناتیڤ نیە تەنها بە خۆ داماڵین نەبێ لەوەی (تۆ)ی تۆ بگۆڕی بە (ئەو)ی تر. دواتر ئەم مەسەلە ڕوون دەكەمەوە.
كەواتە ئێستا زەڕوورە بزانین (كورد) چی دەوێ و دەیەوێ چی بكا؟
زمان شوناسی هەر گەلێكە، بەڵكو ئەدیبان و زانایان و ڕۆشنبیرانی گەلان، زمان بەخودی نیشتمان پێناسە دەكەن. كە دەڵێن مرۆڤێكی فەڕەنسی یان ئینگلیزی یان عەرەب یا فارس، جیاوازی نێوانیان، بەزمان دروست دەبێ. زمانیش ئەو هەگبەیەیە، میژوو و شوناس و ڕۆح و فەلسەفە و وێژەی میللەتێكی هەڵگرتووە. ئەی چۆن ئەم هەموو داناو زانایانەی مێژووی ئیسلام، بە جیاوازی ڕگەزەكانیان، بەعەرەب دەناسرێن؟ چونكە هەر بەم زمانە هزر و زانستەكانیان پێشكەش كردووە. زمانیش وەك چوارچێوە كەلتور، كەلەپوور، مێژوو، سایكۆلۆژیەت، سیاسەت وئابووری، عەقڵیەت وكەسایەتی هەر میللەتێك دەگرێتە باوەش. كەواتە زمان بەروبوومی بزوتنەوەی هەر نەتەوەیەكە، لەهەموو بوارەكانی ژیان لەمیانەی مێژوودا. ئەو زانایانەی ئەمڕۆ بە ئینگلیزی دەینوسن، ئەگەر ئینگلیزیش نەبن، پاشەڕۆژ بە بەشێك لە جیهانی ئینگلیزی دەژمێردرێن، وەك جیهانی ڕۆمانی كۆن وجیهانی ئیسلامیش و شارستانیەكانی دی دونیا.
مێژووی گەلی كورد مێژووێكی تەماویە. كوردان پاساوی ئەمە بەوە دەكەن خۆیان هەمیشە ژێر دەستە بوون و مێژوویان لای دوژمنانیان نوسراوە. گەر ئەم قسەیە ڕاست بێت ئەوا گەورەترین كارەسات ڕووبەڕووی تاكە كوردەكان دەبێتەوە. گەلێك هەمیشە كەوتۆتە ژێر داگیركردن و زوڵم، چۆن بەدرێژایی مێژوو خۆی پێ ڕزگار نەكرا؟! ئایا كەسایەتی گەلێكی ئاوا بە پێی ئەم قسەیە- ڕەنگی كۆیلایەتی سەندووە، بەبێ هەبوونی ئەم كۆیلایەتیە ناژیێت؟!
ئەو مێژووە مرۆڤایەتیەی دروست بووە، چەمكی ئوممەتی فەراهەم هێناوە، بۆ جودا كردنەوەی نەتەوەیەك لەیەكێكیتر. لەكاتی ئێستامان زۆر نەتەوە لەجیهاندا هەن و ناسراون. ناسراویەتی هەریەكەیان وەك تەنێكی جیاواز لەمیانەی مێژووی مومارەسەكردنی جوداخوازی هەر یەكێكیانە بۆ سەلماندنی بوونی خۆ. جودا خوازی بەمانا فراوانەكەی نەك ئەو زاراوە سیاسیەی ئەمڕۆ بۆ چەند گڕوپێك بەكاردێ.
نەتەوە (ئوممەت) چەمكێكی سەروەریە (سیادی)، كە عاقبەتی گەشەكردنی گەلڤانیە (قەومی یەت)، ئەمەشیان چەمكێكی ڕۆشنبیریە (سەقافی) لەزمان دەست پێدەكا وەك بازنە بۆ وەخۆگرتنی وێژە، دیرۆك، زانست، كەلەپوور و كەلتوور، پاشان ڕەهەندێكی ڕامیاری وەردەگرێ كە سەروەریە، سەروەریش وەزیفەی نەتەوەیە.
ئێستا با بزانین زمانی كوردی لە چ ئاستێكدایە و چۆنە و، كاردانەوەی لەسەر كۆمەڵگای كورد چۆنەو، پەیوەندی نێوان كوردان و زمانی كوردی چۆنە؟
پێش هەمووشتێك بۆ چارەسەركردنی هەركێشەیەك لەم ژیانەدا دەبێ پێناسەی شتەكان بەڕاستی بكەین، پاشان گرێبەست دروست بێ لەسەر پێناسەكردن بە پێوەری زانست. ئنجا پەیوەندی پێناسەكراوەكان لەگەڵ ئامانج و مەبەستدا لەلایەك و لەگەڵ ڕاستی و ڕەوش لەلایەكی تر تاوتوێ بكرێ.
ئەو پێناسەی دەمەوێ لێرە ڕاستی بكەمەوە ئەوەیە، زمانێك نیە بەتەنها بەناوی زمانی كوردی، بەڵكوو ئەوەی پێی دەڵێن زمانی كوردی، چەند زمانێكی جیاواز و سەربەخۆن. بەهەر زمانێك بگووترێ زمان، چەند كەسێك ئاخافتنی پێدەكەن ئەوەیە بە ئاسانی و بێ تەكلیف لەیەكتری تێدەگەن بۆ هەموو ئەو مەسەلانەی زمان دەوری خۆی تیادا دەبینێ. چەند كەسانێكی دی زمانی خۆیان هەیە و لە زمانی كۆمەڵی پێشوو تێناگەن، ناتوانن ئیددعای پابەند بوونیان بكەن بەزمانی ئەو كۆمەڵە چونكە بە ئاسانی تێی ناگەن.
ئەو كۆمەڵە جیاوازانەی ئێستا پێیان دەگوترێ كورد بۆ شتە ئاسانەكانی ژیان و پێداویستیە هەرە گرنگە سەرەتاییەكان، لەیەكتری تێناگەن. ڕۆشنبیرە كوردەكان بۆ ئەوەی لەشەرمی جیاوازی (چونكە جیاوازی زۆر جار چەمكی یەكەی نەتەوە بوون هەڵدەوەشێنێتەوە) ڕزگاریان بێت، شرۆڤەی ئەم تێنەگەیشتنە، بەو سنورانە دەكەن لەسەرەتای سەدەی بیستەم لە نێو كوردان دیاری كراون، بە دابەش كردنیان بۆ چەند وڵاتێكی بێگانە بەخۆیان و ئنجا نەبوونی دەوڵەتی كوردی.
لە ڕاستیدا ئەم شرۆڤەیە وێڕای ئەوەی خۆ عەفو كردنە لە لێپرسراویەتی كەوتن، پڕوپاگندەیەكی لاوازیشە چونكە هیچ سنورێك نیە لە نێوان بادینان و سۆران، هەورامان و سۆران، هەولێر و دهۆك، كۆبانێ و عەفرین، قامیشلی و كۆبانێ، كرمانجی و زازایی، كرماشان و شكاك...هتد
ئەمانەی باسم كردن بە داخەوە لە زمانی یەكتر تێناگەن. من خۆم لە سوریا و لوبنان ژیاوم، تێكەڵاوی كوردانی ئەوێ بوومە و لە گەڵ كوردانی باكور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەڵس و كەوتم كردوە. ئێمە لافو گەزافی یەك نەتەوەیی لێدەدەین كەچی بۆ ئاسانترین شت لە یەكتر تێناگەین و بە زمانەكانی دەوروپشتمان ئاخافتن دەكەین. ئنجا زەرەری گەورەی ئەم ڕەوشە هەر لەوەدا نیە ئێمە ئاستەنگ لە نێوانماندا هەیە، بەڵكو گرفتی گەورە لەوەدایە ئێمە وەكو كەسایەتی لە ئاستی نەتەوە و شوناس، بە درێژایی مێژوو بە جیاوازی ماوینەتەوە و بەم شێوە جیاوازەش سیما و فوڕمی هەبوونمان خۆی داكوتاوە. ئەم گیروگرفتە لە كوێوە سەری هەڵداوە؟
لە كۆمەڵناسیدا، مێژووی گەلان لەسەر بنەمای كۆچ كردن دامەزراوە، ئنجا ژیاریش (civilazation) هاتۆتە كایەوە. ئەوەی جێگای ئیتیفاقە لە نێو مێژوونووسانی كوردستان ئەوەیە، لە مێژووی كۆندا چەندین شەپۆلی كۆچ بۆ كوردستان هاتووە. ئەم كۆچانە لەلایەن نەژادە جیاوازەكان ڕوی داوە، لە كات و شوێنی جیاوازدا. چونكە كوردستان ناوچەیەكی شاخاویە بۆیە ژیارێكی توند و بەهێز تیایدا دروست نەبوو.
لە پێش سەردەمی (میدی) دانیشتوانی كوردستانی ئێستا جیاواز بوون ، بەسەر كەوتنی میدیەكان (لە هاوپەیمانی گروپە جیاوازەكان پێك هاتبوو دژ بە ستەمی ئاشوریەكان) یەكگرتنێك دروست بوو لە نێوانیاندا. مێژوونووسێكی كورد ،جەمال ڕشید، ئەمە بە سەرەتای دروستبوونی نەتەوەی كورد دادەنێ. لە كاتێكدا ئەم ڕایە زۆر دوورە لە ڕاستی هەڵقوڵاوی خەمێكی زۆر كوشندە و بە هێزیشە. لە داهاتوو باسی ئەم گەڕانەی ئینتلجنسیای كوردی دەكەم بەدوای سەنەدی مێژوویی بۆ نەتەوەی كورد.*
جوگرافیای كوردستان شاخاوییە و سەختە. هەر گروپێك یان هەر خێڵێك، شاخێك یان ناوچەیەكی گرتووە و لە كۆنەوە كوردستان بەشی جیاواز و، چەندین تخوبی جودایە، لە نێوان كۆمەڵە جیاوازەكانی ئەم نەتەوەیەی پێی دەگوترێ كورد. لەو كاتەوە تا ئێستاش، ئەم جیاوازیە هەروەك خۆی ماوەتەوە.
بیرۆكەی دەوڵەت لاواز و بێ كەڵك بووە بۆ دانیشتوانی كوردستان كە لە پێكهاتەی عەشیرەت و تائفەگەری خۆی هەڵێناوە، هەر لەكۆنەوە تا سات و كاتی ئێستامان بەم شێوازە ماوەتەوە. بۆیەش هزری دەوڵەت بێ كەڵك بووە، چونكە هیچ هێزێك بە درێژایی مێژوو نەیتوانیوە بەتەواوی كۆنتڕۆڵی ئەو ناوچە سەختانەی ئێمە بكا، كە لە بنەڕەتدا گرنگیەكی ستراتیجی نەبووە بۆ هیچ دەوڵەتێك و ئیمپراتۆریەتێكی بێگانە بە كورد. بنەمای سەرەكی دەوڵەت كۆكردنەوەی باج و سەرانەیە.
بۆ سەرنجدان، گەلانی دەور و پشت دەوڵەتیان هەبووە و كوردان تەنها شوێن كوتوویان بوون (جگە لە كایەی ئیسلام نەبێ كە لە ناویدا كورد دەسەڵاتی دروست كردووە لە قۆناغی جۆراو جۆردا). ئاسۆی ستراتیجی خێڵ زۆر تەسكە. ئینتما لە كوردستان تا ئەمڕۆش بۆ بنەماڵە و هۆز و عەشیرەتە. لەسەر دەسەڵات و تخوب هەمیشە شەڕو ململانێ ڕویداوە لە نێوان هۆز و كۆمەڵە جیاوازەكانی كوردستان. لێرەدا هەر خێڵێك و ناوچەیەكی بۆخۆی داگیر كردووە و، هەوڵدراوە شوێنەكە سەخت بێ دژ بە دوژمنەكان كەهەمیشە خێڵێكی تری كورد بووە. ژیان لەسەر مەڕ و ماڵات و كشتوكاڵ بەڕێوەچوە. لەهەمان كاتدا زمانەكانی ئەم تائیفە و عەشیرەتانە جیاوازی تایبەتی سەندووە و تا ئێستاش هەر لە مێژووی كۆنەوە (كوردەكان دەگەڕێنەوە بۆ چەند ڕەچەڵەیەكی جیاواز) ئەم زمانانە بە پرۆسێسی پێشكەوتن تێنەپەڕیون و هەر بە دواكەوتوویی ماونەتەوە و، تا وای لێهاتووە تێگەیشتنی كۆمەڵانێكی كورد لە كۆمەڵانێكی تر مەحاڵ بێ. هۆیەكەشی چونكە شتێك نەبوە گرێیان بدا بە یەكەوە لە پەیوەندیەكی موحكەمانەی ئابوری یان سیاسی یان ڕۆشنبیری، بۆیە تێكەڵاوی كەم بووە لە نێوانیان. كەچی كوردان بە ئاسانی لە گەلانی بێگانە بەخۆیان تێدەگەن. بەپێچەوانەوە گەلانی دەوروبەر و خاوەن دەوڵەت، بەدوای زەوی و كەناری دەریا حەوداڵ بوون و سەرقاڵی شارستانیەت و پێشخستنی زمان و ئەدەب و زانست بوونە. لەبەرامبەر ئەمەدا، زانست و ئەدەب بەدرێژایی مێژوو بایەخی نەبووە لەناو كوردەكان. ئەوەی سەرنج بدات زۆر لەزانایانی بەناوبانگی عەرەب و فارس و تورك بەڕەچەڵەك كورد بوون. باشە بۆ ئەمانە وەك كورد نەناسراون و لە ناو واقیعی كورددا هەڵنەكەوتن؟ زۆر بە ئاسانی چونكە هیچ زەمینەیەكی گونجاو نەبوو بۆیان، لە ناو گەلە جیاوازەكانی كوردستان. لە زۆربەی حاڵەتەكاندا بێ بایەخ بووە بۆ خەڵكی گوند و پێكهاتەی خێڵ، چونكە شتێكی عەمەلی و بەكەڵك نەبووە بۆ خەڵكانێك نانی ژیانیان لەسەر كشتوكاڵ بووە و بە بەردەوامی تابیعی دەسەڵاتێكی دی بوونە كە لە ئاستی ڕۆشنبیریدا پێیان نامۆ بووە. ئەمە لە كاتێكدا هیچ دەسەڵاتێكی كوردی بەهێز و بریقەدار نەبووە بایەخ بدات بە زانست و ئەدەب، بۆ ڕەواج پێدانی لەناو گەلێك نە زمانێكی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیەو، نە یەكگرتنی قەومی. دەسەڵاتە دواكوتووەكان و عەشیرەتگەریەكانی كوردستانیش هەمیشە كەوتوونەتە ژێر ڕكێفی جیاوازی زمانەكانیان و جیاوازی كەڵەكەی مێژوویان كە دەست و پەنجەی دیارە لە وێنەكێشانی سەر و سیمای ئە جیاوازیەی پێكهاتەی بەناو كوردە. زمانیش تا قسەكەرەكانی كەم بن، بێ بایەخ دەبێ لەمیانەی زانست و ئەدەبدا. هەر بۆیە زانایانی بەرزی كورد لە مێژوودا بە عەرەبی نووسیویانە، چونكە خودی زمانی كوردی چەند زمانێكی لەیەكتر جیاواز و بێ بایەخ بوون. دەبێ ئەوەشمان لەبیر بێ، نەخوێندەواری لە نێو كوردان زۆر زیاتر بووە لە گەلانی دەوروپشت. ئەو گەلانەی لە بەداوەت و كشتوكاڵ دەژین، ئاستی خوێندنیان نزمەو لە پلەكانی ژێرەوەیە. سەرنجدانی ئەحمەدی خانی و شاعیرانی دی، ئەم گیروگرفتە بە ڕوونی دەخاتە ڕوو. ئێمە دەبێ ئەم مێژووە بخوێنینەوە ئایا ئەو شاعیر و زانایانە، بۆ ئاوا هەمیشە ڕەنجاو بوون؟ بۆ هەمیشە لە غوربەت و لە ماڵی بێگانە كەوتبوون و لەوێدا سەریان ناوەتەوە؟ بۆ ئیبن خەلەكان و ئیبن سەڵاح شارەزووری و مەولانا خالید نەقشبەندی و نالی و حاجی قادری كۆیی و سەعیدی نورسی و...هتد لە نێو دراوسێكانمان جێگایان بۆتەوەو زانستیان بەرهەم هێناوە، سكاڵاشیان لە گەلانی خۆیان كردووە؟
لە نێو كۆمەڵە خەڵكانێكی وەكو كورد، كە گیرۆدەی داب و نەریتی خێڵ و چینایەتی و دواكەوتنە، مەعریفەو زانست دەكەوێتە ژێر پلە نزمەكانی گرنگی. بۆیەش كۆمەڵگای كوردی بێ مەدەنیەت ماوەتەوەو هەر گیرۆدەی خێڵ و ئاغاو ڕەعیەت و دواكەوتوویی بووە. شەپۆل دوای شەپۆل خەڵكانی كورد بوونە و دەبن بە تورك و عەرەب و فارس و توركمانیـــــــــش (توركمانیەتی كوردستان فۆڕمێكی دی پەرەسەندنی پێكهاتەی كوردە و بە زمانی عەرەبی و كوردیش باسی دروستبوونی بەناو پێكهاتەی توركمانم كردووە كە بە چ ئاقارێكی نەخۆش ئەم سیمایەی ئێستای بۆ دروست بووە)، كە كومەڵگای پێشكەوتووتریان هەبووە بەرامبەر بەگەلێكی وەكو كوردی پەرتەوازە و دۆڕاوو دواكەوتوو، كە تا ئێستاش زمانەكانی (دوژمنان)ی خۆیان پێ خۆشترە لە زمانە كوردیەكان! (سەرنجدە ڕەواجی گۆرانی و تەمسیلی و پڕۆگرامی تەلەفزیۆنی جۆراوجۆری توركی و فارسی و عەرەبی لە نێو پێكهاتەی كورد)!
بۆیە گەڕان بە دوای سەدا بۆ دەنگی زانست و ئەدەب لە ناو گەلێكی دواكەوتوو، وەك هاوار كردنە لە كەناری دەریا. چون سەدا لەگەڵ شەپۆلەكان وون دەبێ، لە نێو گەلی دواكەوتووش سەدای زانایان و ئەدیبان وون دەبێ.
شاعیرە كوردەكان یەكەم جار شیعریان بە فارسی نوسیوە، بەڵام هیچ ڕەواجێكی نەبووە لە ناو فارسەكان، چون شاعیری خۆیان بە تواناتر و ڕەوانتر و خۆشتر هەبووە.
شاعیرە كوردەكان گەڕاونەتەوە بۆ زمانی دایك، بۆ وەدەستهێنانی داهێنان. بەڵام كۆمەڵانی كورد تەنها شاعیریان هەبووە ئەویش بە لاسایی كردنەوەی عەرەب و فارس ئەم حاڵەتە دروست بووە. بۆیە زانست و مێژوو و فەلسەفە و كۆمەڵناسی بە زمانە كوردیەكان نەنووسراون تا گەلێكی گونجاو فەراهەم بێنن. شاعیرانی كورد بە بەردەوامی گلەییان كردووە بەرهەمەكانیان بێ بایەخە و بەردەوام هەستیان بە كەمایەتی كردووە، بەرامبەر بە شاعیرانی فارس و عەرەب (ئەحمەدی خانی دەڵێ: مەمو زینم بۆیە نوسی تا نەڵێن كرمانج گەلێكی گێژو نەزانە و خۆشەویستی نازانێ و شیعر تەنها لای گەلانی ترە. ئاماژەش بە شاعیرانی فارس دەكا وەك ئەوەی بە چاوێكی شكۆوە تەماشایان بكا). فەقێ تەیرانیش دەڵێ: كرمانجۆ، بە وجودی شیعرەكانم پێویستیت بە حافز شیرازی نەما. نالیش عەیبدار كرا بەوەی چۆن بە زمانی كوردی شیعر دەنوسێ كە زمانی شیعر نیە، گوتی: كەس بە ئەڵفازم نەڵێ خۆ كردیە خۆ كوردیە... مەحویش تكا دەكا قەسیدەی بەحری نوری عیلم و عیرفان بێتە ڕیزی قەسیدەی (بوردیە)ی بوسەیڕی عەرەبی. لە شوێنێكی تر دەڵێ: هەر كەسەو ئیفتخار بە زمانی خۆی دەكا، ئیتر تۆش مەحوی بەسە، كوردیت. ئەمە پاش ئەوەی مەحوی بە فارسی شیعری دەنوسی. تەماشا كردنی شیعری كوردی پڕە لەم خۆ بەكەم زانینە بەرامبەر بە شاعیران و دانایانی گەلانی دراوسێ.
شاعیرانی كورد لە بنەمایەكی كوردی ئەم بونیادەی شیعریان دروست نەكردووە وەكو عەرەب و شیعری پێش سەردەمی ئیسلام، یان یۆنانیەكان و ڕۆمانی ئیلیادەو ئۆدیسی هۆمیرۆس. ئەم ئەساسە لە مێژوودا عەرەبیە و دواتر فارسەكانیش كەوتوونەتە ژێر ڕكێفیەوە. لە رێگای ئەم دوو سەرچاوە كوردەكانیش زۆر درەنگ هەوڵیان داوە شتێك فەراهەم بێنن. بۆیە لە مێژوودا شتێك نیە بە ناوی عەقڵی كوردی، گەر بمانەوێ ڕەخنە لە عەقڵی كوردی بگرین. عەقڵیش لێرەدا مەبەست بەروبوومی فەلسەفی و زانستی و فیكری و ئەدەبیە، ڕۆڵی نەتەوەیەك بەرهەمی دێنێ و هەروەها بزوتنەوەی مێژووی نەتەوەیەكە دەرەنجام ئەو هاوبەشیانە لە نێوان تاكەكانی گەلێك دروست دەكا، هەموو ئامرازی هاوبەشیان بۆ دروست بووە، لە زمان و ئیرادە و ئامانجی هاوبەشیان بۆ سەروەری و سەرفرازی فەراهەم دێنێ و عەقڵی هاوبەش دروست دەكا. ئەم كۆمەڵە خەڵكانەی پێشووتر باسمان كردن، شەپۆل دوای شەپۆل دەبن بە تورك و عەرەب و فارس و...هتد، خائین نین، بەڵكو لەم حاڵەتە بە ناو كوردیە دەسڵەمێنەوە. ڕاستیەكەی ئەمە گەشتی گەڕانە بە دوای ئەلتەرناتیڤ، ئەلتەرناتیڤی دواكەوتن و خێڵەكیەتی و، وێڵ بوون بە دوای شار. هەر ئەم هۆكارەشە وای لە كوردی هەندەران كردووە بە ماوەیەكی كەم كوردبوونیان كاڵ بێتەوە تا وای لێهاتووە وەچەی دووەمی هەندەران، نازانێ بە كوردی بخوێنێ و بنوسێ و لە پێش بێگانەش زۆر جار حاشا كراوە لە باكگڕاوندی ئەتەنی كورد (پێویستم بە بەڵگە نیە چونكە زۆربەی كورد لە دەرەوە ڕەوشی مناڵەكانیان دەزانن چۆنە)!
جا با پرسیار بكەین بۆ ئەم ئەلتەرناتیڤە لە نێو كورد خۆی دروست نابێ؟ بەواتایەكی تر لەجێ ی بوونی سۆرانی و كرمانجی و سنەیی و كرماشانی و زازایی و هەولێری بە تورك و عەرەب و فارس، بۆ نابن بە كورد؟!

نەبوونی ئەلتەرناتیڤی كوردی لە مێژوودا
لە سەردەمی ئەمڕۆدا مرۆڤایەتی شانازی بەوە دەكا چەرخی هەنوكە چەرخی (communication) ە، واتە پەیوەندی كردن و نەمانی سنوور و، نزیككردنەوەو ئاسانی گەیشتن و تێگەیشتن.
بەڕای من، تڕاژیدیایەكی قوڕسە پێكهاتەیەك لافو گەزافی نەتەوە بوون لێدەدا و چەند هەزار ساڵێكە لە نێو جەرگەی جیهان و شارستانیەتە كۆنەكان ژیان بەسەر دەبا، كەچی بۆ كەمترین و ئاسان ترین گفتوگۆ لەیەك حاڵی نابن!
ئەم حاڵتە هەموو بەشەكانی ژیانی كوردان دەگرێتەوە، لە هەموو بوارەكاندا. ڕۆژنامەگەری كوردی زۆر جیاوازو دوورو نەگونجاوە لەگەڵ یەك. ڕۆژنامەی كرمانجی بە تایپی لاتینی دەنووسرێ، لەگەڵ ڕۆژنامە سۆرانیەكان و لە گەڵ ڕۆژنامەی بادینی و زازایی بە ڕاژەی زمانێك بۆ زمانێكی تر جیاوازن. تەلەفزیۆن و ڕادیۆ و بوارەكانی تری زمان بە هەمان شێوە ڕێڕەون. هۆیەكەشی كۆمەڵانی هەر یەكێك لەم زمانانە لە زمانەكەی تر حاڵی نین و ڕازیش نین تەنازول بۆ یەكتری بكەن تا لە یەك فۆڕمدا كۆ ببنەوە.
سۆرانی تەنها بە زمانی سۆرانی دەخوێنێتەوە. بادینیەكانیش هەر بە شێوە زاری خۆیان و كرمانجەكانی لاتینی و زازاییەكانیش بە هەمان شێوە. كۆی هەمووش ڕاژەیەكی كەمە (لە جۆردا نەك لە چەندیەتی) لەبەر ئاستی بەرزی نەخوێندەواری و هەروەها لە بەر ئەوەی ئەم كۆمەڵە جیاوازانە بە زمانەكانی تر دێنە كۆڕی ژیان وەك: عەرەبی، توركی، فارسی.
ئەم حاڵەتە كۆنە، بووە بە شێرپەنجە. تەماشا كردنی نوسراوە كوردیەكانی مێژوو -لەگەڵ ئەوەی كەمیشن- زۆر جیاوازن. زمانی مەلای جەزیری و خانی زۆر لە زمانی مەولەوی دوورە، بە ڕاژەی دووری زمانێك بۆ زمانێكی تر. زمانی مەولەوی و زمانی خانیش بەهەمان شێوە دوورن لە زمانی مەحوی و گۆران.
ئەم ڕەوشە وایكرد یەكەم كۆنگرەی نیشتمانی كوردستان هەرەس بێنێت.
شێخ عوبەیدوڵلای نەهری لە ساڵی 1880 لە شەمدینان ویستی كوردان یەكخات، بەڵام هۆی سەرەكی و گرنگی ڕوخانی كۆنگرە جیاوازی زمان بوو لە نێوان هۆز و خێڵەكان و تێنەگەیشتن لە یەكتر. جگە لە لافو گەزافو گۆرانیە حەماسیەكان، شتێكی كاریگەر كوردەكان نابەستێتەوە بەیەكتری. نە ئابوری و نە ڕامیاری و نە سیستەمی دەوڵەت و نە زمان و نە خوێندنیش. كرمانجێك هەموو ئامرازی پەیوەندی لەگەڵ توركێكدا هەیە بە پێوەرێكی فعلی و زانستی بەیەك نەتەوە بخوێندرێنەوە. سۆرانیەك لەگەڵ عێراقیەك و سنەیی و كرماشانیەك لەگەڵ ئێرانیەك و زازاییەك لەگەڵ توركێك و قامیشلیێك لەگەڵ سوریەك بە هەمان شێوەیە. بە سەر ئەوە هەموویەوە و لەوەش ترسناكتر ئەوەیە، كوردەكان بە درێژایی مێژوو بە یەك زمان نەیان خوێندووە و كەڵەكەی ڕۆشنبیریان نیە، تا عەقڵێكی هاوبەشیان بۆ دروست بێت، یان ببن بە خاوەنی عەقڵێكی یەك كۆمەڵی مێژوویی. بەڵكو بە زمانەكانی دوژمنانیان پەیوەندی دەكەن و لەوەش زیاتر و ترسناكتر ئەوەیە بیر (هزر)ی پێدەكەنەوە، ئەمەشیان لە سێدارەدانی زاتی كوردە. بۆیە لە قوڵاییدا زاتێك نیە بە ناوی كورد تەنها لە ئاستێكی تەسك و لاپەڕگە نەبێ كە نەیتوانیوە پێشبڕكێی كەلوپەلی دراوسێ جیاوازەكان بكا. تۆ كە بە زمانی خەڵكانی تر بیر بكەیتەوە و كاروباری ژیانت بە ڕٍێوە ببەیت، ئەی بوونی خۆت كامەیە؟! زاتی كورد بوونی نیە، بۆ بەرەنگاربوونەوە لە گەڵ تەحەددیاتەكانی ژیان. ئەوەی ئەمڕۆش لە هەرێمی كوردستان دەگوزەرێ گەواهی ئەم بۆ چوونە دەكا، كە چۆن بۆ نمونە خێڵێكی دواكەوتوو وێڕای زاڵبوونی بە سەر كایەی سیاسەت و دەسەڵات، بە هیچ شێوەیەك هەڵوەدای پەرە پێدانی نەتەوەی كوردی نیە بەڵكو لە زۆر فۆڕمدا زیندە بە چاڵی دەكا. گەر كوردەكان كەڵەكە بوونی مێژووێكی یەك نەتەوەییان هەبوایە، چۆن بۆ چەندین سەدە دەكەوتنە ژێر داگیركردن، هەر وەك خۆیان دەڵێن؟ كوردان دەڵێن ئێمە یەكگرتوو نین. بەڵام تا ئێستا هیچ نووسینێكی كوردی نیە هۆی ڕاستەقینەی ئەم یەكنەگرتنە شرۆڤە بكات. بۆیە ئێمە لێرەدا بەتەنگ ئەم كێشەوەین و دەمانەوێ بە قەدەر توانا شیكردنەوەو ئاخافتن لەم بابەتە گرنگەدا بخەینە سەر خوانی باس.

كوردو دراوسێ بەرەنگاربوونەوە و ناوەڕۆك
بەرەی كورد بەردەوام لاواز و ڕوخاو بووە، چونكە لە بنەڕەتدا زاتی كورد بوونی نەبووە (لە ئاستی نەتەوە). چەند كۆمەڵانێكی جیاواز و دواكەوتوو ڕووبەڕووی نەتەوە/دەوڵەتی بەهێز بوون، هەمیشە كوردەكان خۆیان بەكەم زانیوە لە ئاقاریاندا. كورد هەمیشە بووە بەوانیتر: تورك، عەرەب، فارس و هەتا توركمانیش لەبەر زۆر هۆكار، یەكێك لەوانە سەرسام بوونە بە ئەوانیتر.
كورد بەم شێوە لەیەكەم هەنگاو دۆڕاوە، چونكە بە نەفەسێكی نزم و باوەڕبوون بە دۆڕانێكی ئەزەلی چووەتە مەیدان. هەروەها دونیاو ژیان لە چوارچێوەی خێڵ و بنەماڵەی خۆی دەبینێ و، مێژوو كورت لە میانەی عەشیرەت خۆی هەڵدێنێ. سەرنجدانی گۆرانی و لاوكو حەیرانی كوردی ئەمە دەردەخات. گۆرانی و لاوكو شیعری كوردی پڕە لە وشەی فەلەك خائین و ئاخ زەمان و وای لمن وای لمن...هتد.
ئەمە زیاتر لە ناخی شاعیرە كوردەكان وەك دووكەڵ بەرز دەبێتەوە. عەبدوڵلا پەشێو لە شیعرێكدا دەڵێ: هاوارم كرد، هەتا لە خەویشدا خوا نەهاتە هاواری كورد!
زۆر لە شاعیرانی تر ئەم سنگ كوتانەیان كردوە وەك شێركۆ بێكەس و زۆرانی تریش. لە ئاستی گەلانی پێشكەوتوو، ئەم دەربڕینە شیعریە تەعبیر لە سەرەتایی بوون و دواكەوتوویی دەكات و بە چاوێكی نزم سەیری ئەم جۆرە هەستانە دەكرێ. بۆ نمونە مرۆڤێكی ئەوروپی پاشگەزبوونەوە و كەوتنێكی خۆی ناداتە پاڵ خودا، بەڵكو بۆ هۆكارە خودیەكانی خۆی دەگەڕێ و هەوڵی چارەسەركردنیان دەدا.
وا دیارە ئەم باوەڕە بە دۆڕانی ئەزەلی وایكردوە ئەم كۆمەڵە خەڵكانە باوەڕێكی تریان بۆ دروست بێت بە غەیبەوە، كەسێ یان شتێ بێ و ڕزگاریان بكا، جا خودا بێ، یان ئەمریكا، یان سەركردەیەكی پاڵەوانی كوردی ئەفسانەیی.
هەر لەم سۆنگەیەوە (دكتۆر قاسملۆ) كە دەیگوت: سەربەخۆیی كوردستان خەونە و منیش گرنگی بەخەون نادەم، لە دەروونێكی دۆڕاوو تێكشكانێكی قووڵی مێژوویی ئەم جۆرە بیرە لە ناو سەری مرۆڤی كورد پنگی دەخواردەوە. تاڵەبانی و بارزانییش ئەم جۆرە لێدوانانەیان داوە لە ئاستێكی نزم و قێزەونیش. بۆیە دەبێ بەقووڵی بیر لەم مەسەلە بكەینەوە و بزانین ئەم گیروگرفتە لە كوێوە سەری هەڵداوە ؟ ئەم تەنگ و چەڵەمەیە قووڵ لە ناو ناخی مرۆڤی كورد ڕیشەی داكوتاوە. بۆیە ئێستا كورد، كە ڕازیە بە ئۆقرە گرتن لە باوەشی عێراقێكی پڕ ئاشوب، لەبەر ئەوە نیە خائینن. بەڵكو بەهۆی ئەو قوڕساییەیە كەوتۆتە سەر ڕۆحی كورد، لە ئەنجامی پەرتەوازە بوونی مێژووییانەی زمان و كەلتور و ئەو هەموو نسكۆیانەی، لە مەیدانی جەنگ دروێنەی كردوون، وەك ئەنجامێك بۆ ئەو فاكتەرانەی باسمان كردن. كوردان هەمیشە چەند كۆمەڵێك بوون و دوژمنەكانیشیان چ تاك وەك گەل، یان بە كۆ وەك هەموویان پێكەوە تورك و فارس و عەرەب، یەكبوون دژ بە كوردەكان هەموو. ئاشكرایە بەرەی پەرتەواز ناتوانێت خۆڕاگربێت دژ بە جەبهەیەكی توند و بەهێز و یەكگرتوو. لەم میانە دوور و درێژەش بەم شێوەیەی باسمكرد، ئەولەویەتی خێڵێكی كورد وەك خێڵی بارزان بۆ نمونە، سەروەری نەتەوەی كورد نیە، بەڵكو پارێزگاریكردنی هەیمەنەی خۆیەتی لەم ناوچەیە بۆ زیاتر دەستكەوتی ماددی و هێز. ڕابردووش شاهێدە.
لێرەدا لە میانەی ئەو درزە گەورانەی مێژوو، كوردەكان ڕاهێنانێكی دوور و درێژیان كردوە لە سەر (كۆیلایەتی) بۆ دوژمنەكانیان و، لە نەستیاندا باوەڕیان بە نەبوونی خۆیان هێناوە وەك نەتەوەیەك دەبێ سەروەر بێ و دەیانەوێ گەر قەبول بكرێن -شەرمنانە- ببن بەوانیتر (گەر دەستێك نێتە بڕین دێتە ماچ كردن: حەزی زۆربەی پێكهاتەی كورد بە كەناڵە تەلەفزیۆنیەكانی عەرەبی و فارسی و توركی، نمونەیەكی بچوكی ئەم حاڵەتەیە).
لە سەر ئاستی بابەتمەندیەتی مێژووییانە، سەربەخۆیی لە ئاستی بە نەتەوە بوون ناكەوێتە ژێر ڕێژەداری. كورد خۆی زۆر جار كەوتۆتە دوای شەرعیەتدان بە دوژمنەكانی، بۆ داپڵۆسین و داگیركردنی خۆی. ئەمەش چونكە كوردان خۆیان ئوممەتێكیان پێك نەهێناوە لە نێوان خۆیان، تا دانپێنانی ئەوانیدی وەدەست بێنن. بۆیە دەوڵەت تەعبیرێكی مێژوویی نەتەوەیە و گوزارشتە لە بزوتنەوەی هەر كۆمەڵگایەك بە پێچەوانەوە- نەتەوە ڕەنگدانەوەی دەوڵەت نیە و كورد بێ دەوڵەت ماوەتەوە. كوردیش كە زمانی یەكگرتووی نیە لە بەر ئەوە نیە دەوڵەتی نیە، بەڵكو یەكێك لە هۆكارە گەورەكانی نەبوونی دەوڵەت لەم حاڵتەی كورد دا، نەبوونی زمانی ستاندەرە وەك یەكتا زمان بۆ هەموو ڕۆڵەكانی نەتەوەیەك (مەبەست لێرە ڕەهەندە مێژووییەكەیە كەڵەكەی فەراهەم هێناوە وەك گونجاوی كۆمەڵگا، هاوبەشی هزر و بیر و وێژە، هاوبەشی مەدەنیەتبوون و دروستكردنی ئوممەتێكی گونجاو لە مێژووێكی هاوبەشدا). ئەمەش بۆ دروست كردنی كارێكتەری مێژوویێكی هاوبەشە، لە ڕێگای یەكتایی زمانی ئەدەبی و ڕۆشنبیری و خوێندن بۆ دروست بوونی عەقڵی هاوبەش یان عەقڵی یەك كۆمەڵی، بۆ بەدیهێنانی ئامانجی كۆمەڵ / نەتەوە.
باشە گەر كوردان حەپەساو بمێنن لە بەر تێنەگەیشتن لە یەكتری بۆ شتە ئاسانەكانی ژیان و هەرەس بێنن و پاشگەز ببنەوە، لە بەر هەمان هۆكار، لە سەر خستنی كۆنگرەی نیشتمانی و، یەكبوونیان، چۆن دەتوانن دەوڵەت دروست بكەن؟!
لێرەدا ڕۆشنبیران بە هەڵە حاڵیبوونە، گوایە كورد بێ زمانی ستاندەرە چونكە بێ دەوڵەتە و سنوور لە نێوانیان هەیە. ڕاستیەكەی لە نێو ڕۆح و نەفسی كوردەكان سنوور و هەڵدێری گەورە هەیە: لە نێو تائیفەكان و خێڵەكان و شارەكان و ناوچەكان. ئەگەر نا، چۆن بۆ ماوەی دوور و درێژ خایەن شەڕی ناوخۆ بەردەوام دەبێ؟!
چۆن، بەرامبەر بە دوو ئیمپراتۆریەتی بە هێزی فارس و تورك، پانزە ئیماراتی كورد دەبێ و، بەرامبەر بە یەكتا دەوڵەتی عێراق و یەكتایی هەر یەكێ لە ئێران و سوریا و توركیا، باشورێكی كوردستانی دوو ئیمارەتی دەبێ، بە دوو زمان لە قوتابخانەوە تا دام و دەزگای میدیاو ئنجا دەسەڵاتیش بە دوو ڕێگای جیاواز و، شەڕی ناوخۆی پارتە جیاوازەكان، بەرەو هەڵدێر بەڕێوە دەبرێ؟!
لێرەدا مەسەلەیەكی گرنگ هەیە سەبارەت بە ڕۆشنبیران و نووسەرانی كورد، سەرنجی بدەن، ئەویش (من) و (ئەو)ی ترە، كە شتێكی زیندووە لە نێو پێكهاتەی كورد، لە ئاستی جیاوازی دوو توخمی جیاواز، وەك جیاوازی گەلێك بۆ گەلێكی تر. من سۆرانی و تۆ بادینی، من زازاو تۆ كرمانجی.
كوردەكان خۆیان یەك دەنگ و ڕەنگ بە شێوازێكی بابەتیانە و پێویست ناهێنە مەیدان، لە قووڵایی هەست و نەستێكی ئامادەكراو بۆ بوون بە نەتەوە.
گەر كورد یەك نەتەوەو یەك گەلە، چ گرفتێك هەیە بۆ نموونە گەر سۆرانیەكان زمانی كرمانجی بكەن بە زمانی خوێندن لە قوتابخانەكان یان بە پێچەوانەوە بادینیەكان سۆرانی بكەن بەزمانی فەرمی، بۆ ئەوەی پاش 20 ساڵی تر وەچەیەك دروست بێ لە هەولێر و سلێمانی و سنە بە ئاسانی لە ڕۆڵەكانی ماردین و ئامێدی و قامیشلی و عەفرین تێبگا؟!
ئەم بابەتەیەم لای چەند ڕۆشنبیر و دام و دەزگای كورد لە دەرەوە و ناوەوەی كوردستان مەترەح كردووە، ڕاشكاوانە دژە بەرایەتی خۆیان نواند سەبارەت بە هەر خەملانێك لەم جۆرە!
لەو دیو چەمەوە، لە بادینان لە نەوەتەكانەوە هەوڵدان لە ئارادایە بۆ خوێندن بە زمانی خۆیان چونكە سۆرانی تەعبیر لە شوناسی خۆیان ناكاو بە زمانی خۆیانی نازانن. بەم دواییانەش لە بادینان دەیان هەزار ئیمزا كۆ كرایەوە بۆ جێگیركردنی زمانی بادینی لە خوێندندا، چونكە زانی دایكە، وەك لە یادداشتی ڕۆشنبیرانی ئەوێ هاتووە بۆ ئەم مەبەستە.
ڕۆشنبیرە كوردەكان لە جیاتی ئەوەی خەریكی تاوتوێ كردنی بابەتێكی گرنگی لەم جۆرە بن لە كێڵگەیەكی گەورە كە پڕە لە نەخۆشی كوشندە، ئەوانیش بۆ خۆیان بەرەو سەنگەریان لێداوەو، بە شێوازێكی تر شەڕی نێو گڕوپە كوردیەكان درێژە پێدەدەن و خەریكی كاری لاوەكین!
لەلایەكی تر با بزانین ڕۆشنبیرانی كورد چۆن باسی ئەم بابەتە دەكەن؟
مامەڵە كردنی ڕۆشنبیران لە چەند موسەللەماتێكەوە دەست پێدەكا، وەك زاراوەی: نەتەوەی كورد، قەومی كورد، كوردستانی پارچەكراو. بەواتایەكی تر ڕۆشنبیرانی كورد خەریكی خانو دروستكردنێكن، بێ ئەوەی ئاوڕێك لە بناغە بدەنەوە، چون بە پێی بیروبۆچوونی ئەوان، هەبوونی نەتەوەی كورد، كوردستانی پارچەكراو موسەللەماتێكی حەتمین و ناخرێنە ژێر مەحەكی پرسیارەوە. واتە بیر لە بونیادی ئەم چەمكانە نەكراوەتەوە. ئێمە وای دەبینین، لە لێكۆڵینەوەدا موسەللەمات، یا موقەددەس و، حەتمیات بوونی نیە، تا ئەو كاتەی دەسەلمێندرێن. تا ئێستا لە ناو ڕۆشنبیری كوردی لێكۆڵینەوە نەكراوە، دەربارەی بناغەو باكگڕاوندی چەمك و زاراوەی وەك نەتەوە و قەومیەت و نیشتمان و هاوبەشیە كەڵكدارەكان و ئامانجی هاوبەش و مێژووی هاوبەش لە ئاستی كورد بوونیدا.
دیارە چەند ڕۆشنبیرێك، باسیان لە ئازار و پنك و پێگە و پێكهاتە كوردیەكان كردوە، بەڵام بە هیچ شێوە ئاوڕێكیان لەو بنەما و باكگڕاوندە نەداوەتەوە بۆ هەڵسەنگانی ڕاستی ئەو چەمك و زاراوانەی (ئەوان) وەك سەلمێندراو مامەڵەیان لە گەڵ دەكەن. هەندێ لەو ڕۆشنبیرانە، كورد وەك یەك كایەی قەومی گونجاو وەردەگرێ و، وەك یەكەیەكی نەتەوەیی گومان هەڵنەگر دەیخاتە ڕوو. سەرنجدە وشە گەلێكی وەك: مرۆڤی كورد، ماڵی كورد، كوردستانی گەورە، دابەش بوونی كوردستان. ئەم پێناسەی دواتر هەقە لە تەكیدا بوەستین و پرسیار بخەینە ڕوو بۆ لە مەحەكدانی ڕاستیەكانی ئەم وتارە. دابەش بوون واتا لە پێشوودا شتێك یەك تەن بووە و دواتر دابەش بووە. چونكە دابەش بوون ئەنجامی كردارێكە بۆ یەك تەن و یەك جەستە توشی پەرتەوازەیی یان شكان هاتووە. ئایا ئەم پێناسە و موفرەداتانە بە سەر واقیعی پێكهاتە كوردیەكان دەچەسپێن و یەك دەگرنەوە؟!
لە بنە ڕەتدا ئێمە گیر و گرفتمان هەیە لە بناغەی نەتەوەی كورد. ئەم بناغەیە هەمیشە بە ڕوخاوی و نەخۆشیەوە كەڵەكە بووە بەسەر یەكەوە. هەر دەزگایەك یان بونیادێك گەر لە بنەڕەتدا بۆش بێ یان ڕزی و، ئەوا هەر كەڵەكە بوونێك یان ڕێڕەوێك هەمان بەرهەم دێنێ لە ڕەگ و ڕیشەوە هەیە.
ئا بەم شێوە زمانە كوردیەكان هەر لە كۆنەوە تا ئێستا بە هەژاری و لاوازی و خۆماڵی ماونەتەوە. هەر شتێكیش سنووری خۆی نەبەزاند بۆ وەدەست هێنانی داننان و سەرسام بوون لە وانیتر (مرۆڤــ و گەلانی جیاواز) ، بەرەو هەڵوەرین و مردن دەچێ.
سەدان بەڵكو هەزاران زمان لە ئەفریقا و ئاسیا و شوێنانی تر هەن، بەڵام كەس بایەخیان پێنادا و هیچ نرخێكیان نیە لەم جیهانەدا. بۆیە وەك مردوو وابن وایە، زۆر كەسیش لەم جیهانەدا زیندووی مردوون. نمونەی كەسان نمونەی گەلانە!
ئەم بابەتە لە ئاستێكی ڕۆحیدایە، خەڵكان بۆ سەرفرازی دەژیێن. پێش ئەوەی باسی سەرفرازی بكەم حەزدەكەم ئاماژە بەوە بكەم بێ نرخی زمانە كوردیەكان و، نەبوونی زمانی ستاندەر لای كوردان، وای كردووە سەرسام بن بە زمان و هونەر و ئەدەبی دراوسێیانی دەوروپشتیان.
مناڵانی كورد هەمیشە بە ئاوازی گۆرانی و مۆسیقای زمانی میللەتانی دی گەورە دەبن و، خوێندن بەزمانی ئەوان دەكەن و، هاندەرانی تیمە وەرزشیەكانی ئەوانن و، پاڵەوانی خەیاڵی ناو كەللەی مناڵ و لاوی كورد هەمیشە ئەستێرە بەناو بانگەكانی هونەری و، وەرزشی گەلانی دەوروبەری كوردەكانە.
لەزانست و خوێندنیشدا سەرچاوەی سەقافەتی ڕۆشنبیرانی كورد نووسەر و ڕۆشنبیرە عەرەب و فارس و توركەكانن.
ئەمەش لەبەر ئەوەی زمانە كوردیەكان جیاوازن و خۆماڵین و بێ بایەخ و كزن. قسەكەرانی، خۆیان بۆ ماندوو ناكەن كە بەدیلی باشتر هەیە لەنێو زمانە دەوڵەمەندەكانی دوژمنانی زاڵ بوو!
چونكە جوڵانەوەی ڕۆشنبیری كوردی هەرەوەز نیە و چەند چەندین و جیاوازە، خەباتێكی كەڵەكەبوو دروست نابێ تا دەوڵەمەندی بكا. لە بەر ئەوە گەلێكی یەك عەقڵ و یەك جەستە دروست نابێ ! كێ لە سۆرانیەكان بادینی دەخوێنێتەوە؟ كێ لە بادینیەكان سۆرانی دەخوێنێتەوە؟ كێ لە زازا و كێ لە كرمانجی (لاتینی) و كێ لە كرماشان و كێ لە هەورەمان و كێ لە قامیشلی و كێ لە عەفرین و كێ لە كێ و لە كێ، لە یەكتری تێدەگەن و یەكتری دەخوێننەوە؟! بۆیە ڕۆحی مرۆڤی كورد لەخشتەی توركبوون و فارسبوون و عەرەببوون بە سەر یەكەوە هەڵساوە.
كوردایەتی و كوردستان ناوێكی ڕەق و تەقە. مرۆڤی كورد هەر بەرەنگاری دوژمنانی كوردایەتی و كوردستان دەبێتەوە، بەرەنگاری بەشێكی زۆری خۆی دەبێتەوە، خۆی سەبەبكارە بۆ دروست بوونی ئەم حاڵەتە. لە هەمووی گرنگتر بەشی منداڵێتی و بیرەوەریە سەرەتاییەكانی ژیانیەتی. لە وانەیە ئەم هۆكارانە نەختێك لە ڕوخانی كوردەكان دیاری بكا بەرامبەر دوژمنەكانیان و، نەبوونی نەفەسێكی درێژ بۆ بەرخودان و، زوو كەوتن و دواكەوتن لە ڕێڕەوەی بە نەتەوەبوون بە واتا بابەتیەكەی. شتێكیش لم بابەتە ماوە بیڵێم ئەوەیە، كە جەخت لە سەر وشەی زمان دەكەمەوە مەبەستم تەنها زمانی قسەكردن نیە، بەڵكو هەموو ئەو كایانەی كە زمان دەماری گرێدەرە لە نێویان وەكو: مێژووی هاوبەش، عەقڵی هاوبەش، میللەتیكی گونجاو و ڕۆشنبیریەكی گونجاوی هاوبەش.

سەرفرازی
ئەو بەهایانەی مرۆڤـــ دایناون بۆ پێناسە كردنی خۆی و ئەو شتانەی لە ژیان دا هەن، بە شێوازێكی تەواو ڕەهەندێكی دەروونی و ڕۆحیە.
(بە ڕای فەیلەسوفەكان مرۆڤــ دەژیێ بۆ سەرفرازی، هەروەك هیگڵ لە كۆپلەی دەرەنجامی بۆچوونەكانی ئەم چەمكەی كردە بەروبوومی پێناسەكردنی بۆ ژیانی مرۆڤــ و مەبەست لە هەبوونی. فەیلەسوفەكانی تر بەم چەمكانە شرۆڤەیان كرد، ئەفڵاتون: شەهامەت، میكاڤیللی: خانەدانی و سەربەرزی، هۆبز: لەخۆباییبوون و خۆ بە زل زانین، ڕۆسۆ: خۆشەویستی، هامڵتن: حەزكردن بەناوداری، جێمس مادیسۆن: حەزكردن (تموح)، هاڤیڵ: كەڕامەت.
سەرفرازی جموجۆڵێكی شەهامەتە، پێویستی بەهەست و نەستی ئەویتر هەیە. تەقدیرگرتنی ئەمە شتێك نیە ماتریاڵ بێ، بەڵكو مەسەلەیەكە پەیوەستە بەهستكردن.
مرۆَڤــ بۆ سەلماندنی بوونی خۆی پێویستی بە دداننانی ئەوی ترەوە هەیە، بۆیە خەڵك وێڵن بەدوای سەرفرازی.
ئەو خەڵكانەی لایەنە زیندوەكانیان بەرەو پێش نەچووە، ژیان واتە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ قبوڵكردنی هیچ و پوچیەتی و بیكەرامەتی و ئیهانە كردن.
هیگڵ دەڵێ: هیچ مرۆڤێك ناتوانێ هەست بە بوونی خۆی و كەینونەتی خۆی بكا، واتە زانینی ئەوەی مرۆڤێكی سەربەخۆیە تا ئەویتر ئیعترافی پێنەكا، چونكە مرۆڤــ كائینێكی كۆمەڵایەتیە، هەست كردن بە خۆی و شوناسەكەی پەیوەستە بەو بەهایانەی خەڵكان بۆی دادەنێن) گەر بتەوێ سەرنجدە كتێبی كۆتایی مێژوو لە نوسینی فرانسیس فۆكۆیاما.
كورد نەك هەر بۆ سەرفرازی و كەرامەت ناژیێت بەڵكو ئەو ئیهانە و تێهە ڵدانە و ڕیسوا كردنەی قەبولیدەكا هی ئەوەنیە مرۆڤــ ملكەچیبێت!
ڕۆژانە لە سوریا و عێڕاق و لوبنان و ئێستاش لە هەرێمی كوردستان ، كورد ڕیسوا دەكرێ. نوكتە و قسە نەستەقەكانی خەڵكی ئەم وڵاتانە ، تەنانەت (كەریەتی!) لەشێوەی كورد ڕەسم دەكەن، هەمیشە ڕیسوای ناوی كورد دەكەن . بۆ نمونە (تستكردنی) واتە: بە كورد كردن، هەموو خەڵكی سوریا و لوبنان و عێراق بەكاریدەهێنن مانای كەركردن دەبەخشێت!
كوردەكانیتر بەشێوازێكی تر ئیهانە قەبول دەفەرمون، ئەویش بەئینكاریكردنی كورد بوونیخۆیان و، ئیددعا كردنی شوناسنی گەلەكەیتری زاڵ بوو بەسەریاندا.
كوردەكانی باشور جگە لەوەی شەڕیان لەگەڵ كوردی ڕۆژهەڵات و باكور كرد، بۆ خاتری ئێران و توركیا، لەشكر كێشیشیان كردە سەر یەك، جارێ بە تورك و جارێ بە عێراق و جارێ بە ئێرانەوە! كوشتن و بڕین و هەتككردنی كوردیش لە هەر چوار لاوە شتێكی ئاشكراو ڕوونە.
ئنجا ئەو هەموو زوڵم و ستەمەی دژ بەو پێكهاتەیە كراوە تەنها بە هۆی شوناسی جیاوازیان لەگەڵ گەلانی دراوسێ، كەچی ئەم پێكهاتەیە خۆی دەچێت دەست بە سەر سنگەوە دەنێ بۆ ئەوان دوژمنانەی ئاغان بەسەریانەوە و، ڕازین شوناسی ئەوان قەبول بكەن وەك عێراقی و سوری و توركی. لە گەڵ ئەوەش هێشتا هەر بە كەم تەماشا دەكرێن، چون مرۆڤــ لە ناخەوە ڕوخاو بوو ڕێزی بۆ هەبوونی خۆی نامێنێ و بێ گومان لای خەڵكیش هەروا بێ ڕێز دەمێنێتەوە. تۆ بینیوتە كوردێك كە سەرسەختترین دوژمنی توركەكانن، كەچی لە ساڵی 1991 ەوە هەرێمی كوردستانین خستووەتە ژێر فەرمانی دەزگای جاسوسی و سەربازی و كۆمپانیا زەرەر بەخشەكانی توركیا؟!

لای خەڵكانی دونیا ناوی كورد شتێكی نەزانراو و نامۆیە. سوپاس بۆ میدیای جیهانی لەم چەند ساڵەی دوایی ئەم ناوەی بەر گوێی خەڵك داوە بە تایبەت لە ئەوروپا ئەویش زیاتر بە هۆی هەبوونی پەناهێندەی زۆر. بەڵام لەگەڵ ئەوەش لەگەڵ بیستنی ناوی كورد خەڵك پرسیار دەكا: كام كورد؟ توركی، عێراقی، ئێرانی، سوری؟! سەرباری ئەوەش بوونی ئەم پێكهاتەیە لە ئێستای نێودەوڵەتی بوونێكی تەندروست و سەرفراز نیە، چ لە ئاستی پەناهێندە، لە وڵاتانی ڕۆژئاوا، تا دەگاتە مومارەسەی سیاسی پارت و گروپەكانی پێكهاتەی كوردی.
ئایا ئەمەیە بەش و مەكانەتی نزیكەی 40 ملیۆن مرۆڤــ بە پێی لافو گەزاف یەك نەتەوەیە؟! نەتەوەی وا هەیە ژمارەیان چەند سەد هەزارێكە بەڵام ناسراون و شوێن و مەكانەتی خۆیان هەیە لەژێر ئەم خۆرەی ئاسمان.
مرۆڤی كورد ڕوخاوو دۆڕاوە. ناخێكی خۆ بەكەم زانی بۆ دروست بووە. هیچ وەختێك نەیتوانیوە ئەوانیتر بخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە (جگە لە چەن حاڵەتێكی ناو شارستانی ئیسلام كە ئێستا بە ناو چینی ڕۆشنبیری كورد تف و لەعنەتی بۆ دەنێرێ) و سەروەری بنوێنێ وەك نەتەوە بەسەر خۆی و بەسەر دوژمنانیشی، چونكە كورد ناوێكی وەهمی چەند گروپێك و تائیفەیەكی جیاوازی دژ بە یەك و ناتێگەیشتوو لە یەكە. كورد وەك یەكەیەكی نەتەوەیی و سیاسی و عەسكەری هەڵس و كەوتی نەكردووە بە درێژایی مێژوو جگە لە چەند حاڵەتێكی كەم نەبێ وەك سەردەمی سەلاحەددینی ئەیوبی ئەویش (پان كورد) بە بەشێك لە مێژووی كوردی دانانێ.
لە باشوری كوردستان نزیكەی نیو ملیۆن چەكداری كوردی سەر بە ڕژێمی بەعس هەبوون. لە باكور و ڕۆژهەڵاتیش تا ئێستا بە دەیان هەزار چەكداری سەر بە توركیا و ئێران لە سەر قاچ وەستاون. حزبەكان بۆ بەرژەوەندی خۆیان، هەمیشە پەنایان بردۆتە بەر دوژمنەكانی پێكهاتەی كورد (ڕاستیەكەی من ڕای تایبەتی خۆم هەیە سەبارەت بە لەشكركێشی كردنە سەر یەك. ئەم حاڵەتە پەیوەستە بە باری دەروونی كۆمەڵیی ((سایكولوجیە الجماهیر))، كە یەكتری بە ڕۆڵەی یەك نەتەوە ناخوێننەوە و دەركی پێناكەن لە بەر جیاوازی فراوان و قووڵ لە نێوانیان. بۆیە زۆر جار دوژمنداری دوو حزب یان كۆمەڵی كورد لەگەڵ یەك توندترە لە دوژمنداریان بۆ تورك و فارس و عەرەب).
ئەمەش سیاسەتی پارتانێكە لە سەر زەمینەیەكی نەتەوەیی دروست نەبووە و، پاشكۆیەكی ئوممەتی لە پشتەوە نیە. مێژووی كوردان لە سەر ئەم هێلە ڕێڕەو بووە، بۆیە سەیر نیە گەلانی دەوروبەر بە چاوێكی سوك تەماشای ئەم پێكهاتەیە بكەن!
پرسیاری كۆتاییم ئەوەیە گەر پێكهاتەی كورد زمانی ستاندەر و، ڕۆشنبیری هاوبەش و، مێژووی هاوبەش و، نووسراوی كەلتوری هاوبەشی نەبێت، نە لە ڕابردوو و نە لە ئێستاش؛ ئەی جەوهەری بوونی نەتەوەی كورد لە كوێدایە لە كاتێك نە پیشەسازی هەبووە، نە پەیوەندی ئابوری، نە بازرگانی بە جۆرێ مەدەنیەت دروست بكا، نەسەركردایەتیەكی هاوبەش لە میانەی مێژوودا جگە لە سەردەمی سەلاحەددین نەبێ، ئەویش وەك گوتمان پێكهاتەی كورد بە هی خۆی نازانێ و بەڵكو ئیسلامیش بەئاینێكی بێگانە و داگیركەر دەناسێ؟!
------------------------------------------------------------------------
* بە داخەوە لە وەتای ئەم وتارە نوسراوە پێش چەند ساڵێك دەرفەتممان بۆ نەڕەخساوە تا ئەم بابەتەی ئینتلیجنسیای كورد شرۆڤە بكەین.