ئایا ڤۆلتێر .... ڕۆشنبیرێكى ڕاستەقینە بووە !

Thursday, 28/10/2010, 12:00

فرانسو مارى ئەرویە لەپاریس لەدایك بوو , دواترلەزیندانخانەى باستیل لەساڵى 1717ى زاینى ناوى فولتێرى وەك نازناوێك بۆخۆى هەڵبژارد,باوكى نووسەرێكى ڕاستگۆ وسەركەوتوو بوو ودایكیشى خواستێكى ئەرستۆكراتیانەى بوو ,بەڵام ڕۆسۆ لەخێرایى توڕەبوون ودانایى وزیرەكى ولێهاتووى دا لەباوكى دەچوو ولەبلیمەتى وهەڵەشەیش دا لەدایكى دەچوو ,لەكاتێكى تەنگ وسەردەمى ڕەنجدان هاتە دونیاوە ,لەدایك بوونى ڤۆلتێر ببوە هۆى مردنى دایكى ,منداڵێكى زۆر سیس وچروساو ولاواز بوو تەنانەت ئەو سیستەرەى كەلەنەخۆشخانەكەبوو گووتبووى ئەم منداڵە لەڕۆژێك زیاتر ناژێت بەڵام ئەو زۆر بەهەڵەدا چوو وڤۆلتێر هەشتاوچوار ساڵى ڕەبەق ژیا !
لەماوەى ئەو هەشتا وچوار ساڵەدا ڤۆلتێر توانى لەبوارى ڕەخنەگرتن لەدەسەڵاتى كەنیسە وچاكسازى كردنى دین وپێداچوونەوە بەگرفت وكێشەكانى دەسەڵات وكێشە كۆمەڵایەتیەكان وتەنانەت كێشەى مێژووى ولەفەلسەفەى مێژوودا شوێن دەستى خۆى دیارى بكات ,ڤۆلتێر لەفیكر وبیركردنەوەى ئازاددا ولەداهێنانى فیكر ونووسینەوەى مێژوو وپێداچوونەوە بەدەسەڵاتى ڕەهایى كەنیسەدا باشترین ڕۆڵ ببینێ ,پاش ئەوەى ڤۆلتێر هەستى كرد نیشتمانەكەى فەرەنسا لەكۆت وبەندى ستەمكارانى پیاوانى ئاینى وگەندەڵى كۆمەڵایەتى وئابورى ڕزگارى نابێت ڕووە وئینگلتەرا هەڵهات وبەئازادى وبێ ترس دەستى كرد بەبڵاوكردنەوەى یەكەمین بەرهەمى بەنێوى "نامەكان دەربارەى ئینگلیز" ,سەرەتا لەترسى دەسەڵاتى كڵێسا لەترسى ئەوەى نەوەكو تیرۆرى بكەن ,ناونیشانى ئەم بەرهەمەى گۆڕى وبەناوى نامە فەلسەفیەكان بڵاوى كردەوە وبەناوێكى خواستراویشەوە ,كاتێك ڤۆلتێر ڕووى كردە دورگەى ئینگلتەرا كەئەو بەدورگەى ئەقڵ ناوى دەبرد ولە نهێنى سەركەوتنى ئەو دورگەیە تێگەشت ,كەچۆن ئەوان پاشاكەیان بەپێى بڕیارى دادگا لەسێدارە دا وئیعلانى دامەزراندنى پەرلەمانیان دا ولەڕووى فیكر وئابورى وسیاسیەوە گەشەكردنى بەرچاویان بەخۆوە بینى ,بەڵام كاتێك تەماشایى واقیع وباردۆخى فەرەنساى دەكرد كەبەلێشاو خەڵكى بێ تاوان لەنێو كونجە تاریكەكانى زیندانى پاستێل دا وخەڵكەكە زۆر بەئاسانى بەبڕیارە خورافیەكانى كەنیسەى كاسولیكى مەسیحى بڕوا دەكەن ئەم زیاتر هەستى بەتوڕەبوون وشڵەژاوى دەكرد ,هەموو ئەم ڕووداوانەڕۆسۆى ناچار كرد كەژیانى خۆى یەكلابكاتەوە بۆ دژایەتى كردنى فیكرى دۆگما وفەندەمیینتالیزمى مەسیحى ,ئەوەبوو بڕیارى دا كەتەنها پێویستى بەیەك چاپخانە وچەند ڕۆشنبیرێكى بوێر هەیە تاوەكو شۆڕشێك لەبوارى نووسین وقسەكردن دا ئەنجام بدەن وكارێك بكەن كەفەرەنسا لەكاروانى پێشكەوتن وڕوناكبیرى وڕۆشنگەرى بەجێ نەمێنى ونەكەوێتە دواوەى ئینگلیز ,ڕۆسو بەدەیەها بەرهەمى دیكەش بیروڕاكانى خۆى تیادا ڕوون كردەوە لەوانە پەیامێك دەربارەى لێكبورد وڕۆمانى كاندید وفەلسەفەى مێّژوو وچەندەها بەرهەمى دیكە ,ئەگەر تێبینى ووردى ژیان وكاركردەوەكانى ڤۆلتێر بكەین بەپێى ئەو نووسن ولێكۆڵینەوانەى كەلەسەرى نووسراوە لەبەرهەمە عەرەبیە وكوردییەكان بۆمان دەردەكەویت كەڤۆلتێر ڕۆشنبیرێكى ڕاست وڕەوان بووە !پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا رۆشنبیرى ڕاستەقینە وڕەوا كێیە ؟ ئەوەیە كەتەنها دەنووسێت وباكى بەوە نیە كەكێ حوكم دەكات وچۆن حوكم دەكات ؟ئایا ئەو ڕۆشنبیرەیە كەزۆرترین قسەدەكات وزۆرترین وێنەى لەسەر ڕۆژنامە وگۆڤارەكان دەردەكەوێ ؟یاخود ئەو ڕۆشنبیرەیە كەبەرژەوەندى مادى وكەسێتى وترس لەكوشتن واى لێدەكات كەهەر زوو تەسلیمى بڕیارە ناڕاست وچەوتەكان بێت ودان بەحەقیقەت وعەدالەتى شتەكان دا نەنێت ,هەرچەند پێناسەكردنى ڕۆشنبیر زیاتر ئاڵۆزە وهەر كەس بەپێى خواست وبەرژەوەندى خۆى پێناسەى دەكا,بەڵام هەردەبێت پێناسەیەكى پوخت وتاڕادەیەك یەكگرتوو وپەسەندكراوى بۆ بدۆزینەوە! ,ژیانى ڤۆلتێر وەڵامى ئەوپرسیارەمان بۆ دەداتەوە وپێناسەیەكى جوانى ڕۆشنبیریمان پێى دەبەخشى ,لەكتێبى "مدخل الى التنویر الاوربى "كەنووسەرى عەرەب هاشم ێالح نووسیوێتى ولەلاپەڕەى 292دا دەڵێ (ڤۆلتێر بەوپێیەى پیاوێكى زۆر دەوڵەمند بوو ودەیتوانى بەتەنها وئاسودە وبێ ئەوەى دوچارى مەترسى وڕق بێت وڕووبەڕووى تەنگوچەڵەمە بێتەوە بۆخۆى بژى ودەرباسیى هیچیش نەبێت ,بەڵام هەر زوو دركى بەوە كرد كەگەر بێتوو بێ دەنگ بێت لەئاست ئەو تاوانانەى كاتولیكە دەمارگیرەكان بەناوى ئاینى مەسیحیەوە ئەنجامى دەدەن ئەوا خۆى لەچاكترین وبەنرخترین شت دادەماڵى ئەویش داكۆكى كردنە لەكێشەكانى هەق وعەدالەت),كەواتە ڤۆلتێر نەیویستووە خەڵك بەڕۆشنبیرى زۆڵ و ساختە ودووڕوو ووسەخیف ناوى ببەن ,ڤۆلتێر لەووتەیەكیدا زۆر بەجوانى وەڵامى یەكیك لەهاوڕیكانى دەداتەوە كاتێك لێى دەپرسێ ناوى خۆى لەسەر نامەكان وكتێبەكان بۆ نانووسێت ,ئەویش "ڤۆلتێر"لەووڵامدا دەڵى (نابێت هەرگیز ناوى نووسەرەكان ئاشكرا بكەین ,جونكە گرنگ ئەوە نیە كێ حەقیقەت دەڵێت ولەكوێوە دێت ,بەڵكو گرنگ ئەوەیە بووترێت), هەرچەندە ئەوە سەردەمەى كەڤۆلتێرى تیادا ژیاوە مەسەلەى كوشتن ولەناوبردنى مرۆڤ كارێكى سروشتى بووە لاى دەسەلاتى پاپاكان ,هەر كاتێك ولەهەر شوێنێك بۆیان بڕەخسایە مرۆڤەكانیان دەكوشت جا چ جاى ڕۆشنبیر ونووسەرەكان بێت !,بەڵام مەرج نیە ڤۆلتێر لەترسى ئەوەى نەوەكو تیرۆرى بكەن ناوى لەسەر كتێبەكان تۆمار نەكردبێت ,بەڵكو پێدەچێ ئەو هەر ئارەزووى لەناوبانگیەت وشوهرەت وخۆدەرخست نەبووبێت و وەك سەربازێكى وون بەرهەمى بەپێز بڵاو بكاتەوە ,لەڕاستیدا ڤۆلتێر هەر بەووتەیەكەیدا دەردەكەوێ كەئەو مرۆڤێك نیە بیەوێت لەڕێگەى نووسینەوە خۆى بەخەڵك بناسێنى بەڵكو بەپێچەوانەوە ویستوێتى لەڕێگەى وون بوونى خۆیەوە زانست وحەقیقەت وووشەى مەنتقى بدات بەگوێى خەڵك ,ئەمەش سیفاتێكە كەبەدەگمەن ڕۆشنبیرانى نەك تەنها ئەو سەردەمە بەڵكو ئەم سەردەمەى خۆشمان ئەنجامیان دابێت ,بەڵام پێویستە ئاماژە بەو كتێبەى بەڕێز "هەورامان وریا قانیع "یش بدەین كەكۆمەڵە بابەتێكە لەزمانێكى بیانیەوە وەریگێڕاوەتەوە سەر زمانى كوردى وكۆى كردوونەتەوە بەناونیشانى "شۆڕشى فەرەنسا 1789هۆیەكانى بەرپابوونى ودەستكەوتەكانى " لەلاپەڕەى 229دەڵى (ڤۆلتێر بەخشش وپاداشتى پاشاكانى وەرگرتووە وموچەى نهێنێ یاخود ئاشكراى لەم پاشا یان لەوى دیكە وەرگرتووە)ئایا نووسەرێكى وەك ڤۆلتێر بەنهێنى مووچە لەپادشاكان وەربگرێ ئەى چۆن دەتوانى دان بەحەقیقەتى شتەكان دا بنێت !بۆیە لێرەدا پێویست بوو كەكاك هەورامان ڕاوەستانێكى هەبووایە وپۆزشێك یاخود پەراوێزێكى بنووسایە تاوەكو هەرنەبێت گومانێكى لەم كارەى ڤۆلتێردا دروست بكردایە ,ئەوەى كەمن دەمەوێت ئاماژەى پێ بدەم ئەوەیە كەلەكتێبێ "المفێل فى فلسفە التاریخ "ى دوكتۆر هاشم یەحیا مەلاح ولەلاپەڕەى 289دا دەڵێت كەڤۆلتێر برایەكى هەبووە بەناوى "ئارماند "دژایەتى مەسیحیەكانى كردووە وهەڵگەڕاوەتەوە لێیان ومەسیحیەكان حوكمى ئیعدامیان بەسەردا داوە ,بەڵام ئەم مردنەى براكەى نەبووە هۆى ساردكردنەوەى ڤۆلتێر تەنانەت بەگوڕتربووەوە ,ئەمەش دەتوانین وەكو بەڵگەیەك وەریبگرین كەڤۆلتێر مرۆڤێكى زۆر مادى نەبووە وەك ئەوەى كەلەكتێبەكەى هەورامان دا باسى دەكات ,بۆیە بەبۆچوونى من ئەگەر ڤۆلتێر ڕۆشنبیرێكى ڕاستەقینە نەبووایە ئەوا هەر لەوشوێنەى كەناوى دەناسرا ئاوا دەبوو ودەكوژایەوە ,بەڵام ڤۆلتێر ببوە چرایەك وبەردەمى شۆڕشگێڕانى فەرەنساى ڕووناك كردەوە ,لەهەمان كاتدا ڤۆلتێر خاوەن كۆمەڵێك ووتەى بەنرخە كەئەگەر ئەو ووتانە لەسەر پێستى مرۆڤ وبەرد وشاخەكانیش بینووسینەوە ئەوا هەر حەقى خۆى پێنادەین وەكو "ڕەنگە لەگەڵ تۆدا ناكۆك بم وهاوڕات نەبم ,بەڵام لەپێناو دەربڕینى بیروبۆچوونەكانتدا ئامادەم خۆم بەكوشت بدەم "ئەمەش ناواخن وناوەڕۆكى سەرەكى دیموكراسیەتە وبوار بۆهەموو تاكەكانى كۆمەڵگە دەرخسێنى كەهەمووان مافى ئەوەیان هەیە كەقسە بكەن وبیر وڕاى جیاواز بگۆڕنەوە ,كەواتە ڕۆشنبیرى ڕاستەقینە ئەو ڕۆشنبیرەیە كەبەرژەوەندى تەسكى مادى وكەسێتى وشوهرەت وخۆشەویستى دەسەڵات وئارەزووە گشتگیرێكانى ژیان نابێتە لەمبەر وكۆسپێك لەبەردەم مەبدەئو ڕوحانیەتى بیركردنەوەى ودان نانى بەحەقیقەت وعەدالەتى شتەكان دا ....