فەندەمێنتاڵیزم و مۆدێرنیتیی وەک دوو ڕێکخستنی سیاسیی هاودژ
Saturday, 17/11/2012, 12:00
فەندەمێنتاڵیزم و مۆدێرنیتیی وەک دوو ڕێکخستنی سیاسیی هاودژ
وتووێژ لەگەڵ سیروان عەبدول
سازدانی/ ڕۆژنامه‌نووس شه‌نکار عه‌بدوڵا
چه‌ند ئیقتیباسێک له چاوپێکه‌وتنه‌که‌وه:
له‌کاتێکدا کە گوتاری فه‌نده‌مینتاڵیزمی ئیسلامیی گوتارێکە دژ به مۆدێرنیتیی، که‌چی په‌یوه‌ستبوونی ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ست ده‌بن به‌و بزووتنه‌وانه‌وه، له ئاکامی ناڕه‌زایه‌تییانه له که‌میی مۆدێرنیتیی له کۆمه‌ڵگادا!
گه‌شه‌ی ئیسلام و ئیسلامی سیاسیی له کوردستاندا په‌رچه‌کردارێکی سۆسیال-سایکۆلۆجییه له‌ئاست کورتهێنانی پرۆژه‌ی مۆدێرنیتی لە کوردستاندا و زیاتر حاسڵی ویست و پێویستیی خەڵکە بۆ وەستانەوە لەبەرامبەر گەندەڵیی و نایەکسانیی کۆمەڵایەتییدا، نەک ئەوەی حاسڵی زاڵبوونی ئارگیومێنتی تیۆلۆجیای ئیسلامیی بێت به‌سه‌ر ئارگیومێنتی زانست و ئارگیومێنتی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی مۆدێرندا.
ئەو کەسانەی سەنگەر لە نەبوونی دیموکراتییەت دەگرن، پۆتێنسیاڵێکی وا گەورەی بەکارهێنانی توندوتیژییان تێدایە کە ئەگەر ئاگادار نەبین بۆی هەیە چالاکیی ئۆپۆزیسیۆنییان لەبەرامبەر نەبوونی دیموکراتییەتدا، چالاکییەک بێت بۆ هەرچی زیاتر بنکۆڵکردنی پایەکانی دامەزراندنی کۆمەڵگای یاسا و دیموکراتییەت.
یەکێک لە هۆکارەکانی گەشەی فەندەمێنتالیزم لە کوردستاندا ئەو هەڵمەتە بەرفراوانەی پرۆپاگەندەی ئایدۆلۆجیی و سیاسییە بوو کە بەدوای بەهاری عەرەبییدا بۆ پیشاندانی هێزە ئیسلامییەکان وەک به‌شێکی گرنگ له ''ئۆپۆزیسیۆنی ڕزگارکەر'' بەڕیخرا. لەمەدا ژماره‌یه‌ک لە ڕۆشنبیرانی هه‌لپه‌رستیش له‌پێناوی شه‌عبییبوونه‌وه‌دا، به عوزرخواهییه‌که‌وه بۆ فه‌نده‌مێنتاڵیزم، بەشدار بوون لە بەتوندڕەوپێشاندانی هەر کەسێک کە قەلەقییەک لە کەوتنەوەی ئاکامێکی نادیموکراتیی لە بەهاری عەرەبیی یان گەشەی هێزگەلێک پپیشان بدات کە جیاوازیی دەبینێت لەنێوان هاوڵاتیی موسڵمان و هاوڵاتیی غەیرە-موسڵماندا.
بەردەوامبوون و بەردەوامنەبوونی بێتۆڵێڕانسیی هێزە ئیسلامییەکان بە ئامادەکردنی چالاکییەکی ڕەخنەییانەی زیندووەوە بەندە لە کۆمەڵگادا کە هەڵوێستگیرییەکانمان بە پێودانگی پلەی هیومانیستیی و دیموکراتیی بپێوێت، نەک پلەی دژایەتیی دەسەڵاتداران.
بەڵێ کۆمەڵگایەک کە لەسەر بنەمایەکی عەلمانیی ئیدارە بدرێت مومکینە هێشتاش ببێتە کۆمەڵگایەکی پڕ لە نادیموکراتییەت و پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ، بەڵام کۆمەڵگایەک کە عەلمانییەت ناکاتە بنەما، بێ هیچ گومانێک دەبێتە کۆمەڵگایەکی پڕ لە نادیموکراتییەت و پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ.
من حیزبە ئیخوانییەکان بە حیزبگەلێکی فەندەمێنتاڵیستی ئیسلامیی دەبینم. لەبەرامبەردا حیزبی ئاک پارتی تورکیا بەلای منەوە حیزبێکی عەلمانیی کۆنسەرڤاتیڤە نەک حیزبێکی ئیسلامی سیاسیی.
پرسیار/ لەئێستادا تەوژمى ئیسلامیى و پارتە ئیسلامییەکان لە کوردستاندا بە توندڕەو و میانڕەوەکانەوە لەگەشەکردندان. بەڕاى ئێوە ئەم گەشەکردنە تاکەى بەردەوام دەبێت و بەچ شێوەیەک بەردەوام دەبێت؟
س. ع./ پرسیاری ئەوەی کە تاکەی بەردەوام دەبێت دەکرێت بە دوو مانا بێت. یەکەم، تاکەی هەر بەو پاڵپشتییه ڕێژه‌ییه زۆره‌وه دەمێنێتەوە له‌ناو خه‌ڵکدا؛ دووەم، تاکەی ئەو گەشەکردنە هەر ڕووەو سەر دەبێت و بەرەو زیاتربوون دەچێت.
وەک وەڵامێکی ڕێتۆریکییانە کەسێک دەتوانێت بڵێت کە تا ئەو هۆکارانەی کە بوونەتە هۆی ئەو گەشەیە، بەردەوام بن، ئەو گەشەیەش هەر بەردەوام دەبێت. بەڵام وەک دەبینیت ئەم وەڵامە هیچ مانایەکی کۆنکرێت نادات بەدەستەوە. بۆیە وەڵامدانەوەی پرسیارێکی وا، لە کەسێک دەخوازێت ئەو هۆکارە یان ئەو هۆکارانە دەستنیشان بکات کە بوونەتە هۆی ئەو گەشەیە.
من پێموایە ئەو ئامادەییە ڕوولەسەرەی ئیسلامی سیاسیی و سەرهەڵدانی دیسکۆرسێکی ئاینیی ئیسلامیی زاڵ و بەرفراوان لە ژیانی کۆمەڵایەتیی و لە ناوەندی سیاسیی ئەم دواییەی کوردستاندا ئاکامی پێکەوەکارکردن و هاوزەمەنکەوتنی چەند هۆکارێکی جیاوازە. هەم هۆکاری ناوەکیی کە پەیوەندیی بە دۆخی سیاسیی و کێشمەکێشە سیاسییەکانی ناو خودی کۆمەڵگای کوردستانه‌وه هەیە و، هەمیش هۆکاری دەرەکیی کە هەم بە شێوەی تەحفیزیی ڕاستەوخۆ کاری کردووە و هەمیش هەر تەنها بە شێوەی ئیلهامپێبەخشین و کارکردی ناڕاستەوخۆ.
بەر لە هەر شت گرنگە ئەو تایبەتمەندییەی ئەو گەشەیە دەست بخەینە سەر کە ئەو ئیسلامیزەبوونە زۆرەی ژیانی شەخسیی هاوڵاتییان و فەزای سیاسیی لە هەرێمی کوردستان لەم چه‌ند ساڵەی دواییدا، زیاتر حاسڵی ویست و پێویستیی خەڵکە بۆ نواندنی پرۆتێست و ناڕه‌زایه‌تییه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تیی-سیاسیی دژ بەو گەندەڵییه زۆره و نایەکسانییه کۆمەڵایەتییه‌ی کە ساڵانێکە پدک و ینک بێ هیچ گوێدانە ڕەخنەیەک، ملهوڕانە فەرزیان کردووە بەسەر خەڵکدا، نەک ئەوەی حاسڵی زاڵبوونی ئارگیومێنتی تیۆلۆجیای ئیسلامیی بێت به‌سه‌ر ئارگیومێنتی زانست و ئارگیومێنتی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی مۆدێرندا. به مانایه‌کی تر، ئه‌و خه‌ڵكه ناڕازییه زیاتر ئه‌وه له ده‌وری خوانی گوتارێکی ئسوڵیی ئاینیی-سیاسیی کۆی کردوونه‌ته‌وه که دژی چی شتێکن، نه‌ک ئه‌وه‌ی لایه‌نگری چی شتێکن. شەرعییەتێک کە ئیسلامی سیاسیی وەریگرتووە لە کوردستاندا ئاکامی شەرعییەتلەدەستدانی ئەو حیزبانەیە کە دەسەڵاتیان لە دەستە. ئه‌مه تایبه‌تمه‌ندییه‌کی هاوبه‌شه له‌نێوان پرۆتێستی خه‌ڵکی کوردستان له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتدا و پرۆتێستی ساڵی پار و ئه‌مساڵی خه‌ڵکی وڵاته عه‌ره‌بییه‌کان له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانی وڵاتانی خۆیاندا. جیاوازیی نێوان دۆخی سیاسیی وڵاته عه‌ره‌بییه‌کان و کوردستان له پله‌یه‌کی ژێرتردایه. ئەو دوو حاڵەتە له‌ژێر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه هاوبه‌شه‌دا، ئه‌و جیاوازییه‌یان له‌نێواندا هه‌یه که له حاڵه‌تی وڵاته عه‌ره‌بییه‌کاندا گه‌نده‌ڵییه‌کی شاراوەتر له هی کوردستان لەناو نوخبەی دەسەڵاتدارێتییدا هەیە، که هاوشانه به سه‌رکوتێکی سیسته‌ماتیکی ده‌وڵه‌تیی بۆ سه‌ر خه‌ڵک و ئۆپۆزیسیۆن، له‌کاتێکدا له حاڵه‌تی کوردستاندا گه‌نده‌ڵییه‌کی پڕفه‌وزا هه‌یه که هاوشانه به فه‌وزایه‌کی ئیداریی که‌متر سه‌رکوتگه‌ر له‌وه‌ی که له زۆربه‌ی وڵاته عه‌ره‌بییه‌کاندا هه‌یه.
به‌ڵام هه‌رچییه‌ک بێت، چی له وڵاتانی عه‌ره‌بیی و چی له کوردستان، تووڕه‌یی خه‌ڵک له ئاکامی ئه‌وه‌یه که پرۆژه‌ی به‌مۆدێرنکردن و سازدانی کۆمه‌ڵگای خۆشگوزه‌رانیی و به‌عه‌لمانییکردنی کۆمه‌ڵگا (نه‌ک عه‌لمانیزم)، له‌به‌ر گه‌نده‌ڵیی به‌ربڵاو و سه‌رکوتگه‌ریی ده‌سه‌ڵاتداران، کورتی هێناوه و نه‌یتوانیوه به‌ر به‌و سه‌رکوتگه‌ریی و گه‌نده‌ڵییه بگرێت که له‌وێدا هه‌یه. بۆیه له دۆخێکدا که زۆربه‌ی خه‌ڵک له هه‌ستێکی پڕ ئیغتیراب و پڕ تووڕه‌ییدا ده‌ژین له‌به‌رده‌م ده‌سه‌ڵاتدارێتییه‌کدا که لووتبه‌رزییه‌کی بێوێنه ده‌نوێنێت و باکی به قورسیی ژیانی ئه‌وان نییه، جێگه‌ی سه‌رسوڕمان نییه ئه‌و خه‌ڵکه په‌نا ده‌به‌نه به‌ر جیهانبینییه‌کی تڕادیشیۆناڵ یان نه‌ریتیی که هەم ڕۆحیان له‌گه‌ڵیدا ئاشنایه و هەمیش که‌شێکی پڕ له سۆلیداریتیی و هاودڵیی ئایدۆلۆجییان لەگەڵ دەوروبەرێکدا بۆ ده‌ڕه‌خسێنێت. جیهانبینییه‌ک که به زه‌مانه‌ت و گارانتیی قودره‌ت و دڵگه‌وره‌یی هێزێکی سه‌رووی مرۆڤه‌وه، به‌ڵێنی دادپه‌روه‌ریی و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ڕێز بۆ نرخی ئینسانیی خۆیانیان ده‌داتێ.
لێره‌وه‌یه خه‌ڵکانێکی زۆر په‌نا ده‌به‌نه به‌ر مزگه‌وت و دەزگا ئاینییە نه‌ریتییه‌کان و له‌وێ په‌ناگەیه‌کی ڕۆحیی و مانایه‌ک بۆ ژیانی خۆیان ده‌دۆزنه‌وه و؛ به‌شێکی تریش - که زیاتر گه‌نجانن، ئه‌و به‌شدارییه ده‌به‌ستن به به‌شدارییه‌کی سیاسییشه‌وه و په‌یوه‌ست ده‌بن به‌و گوتاره ئۆپۆزیسیۆنییە فه‌نده‌مێنتاڵ یان ئسوڵگه‌راییه‌وه که پێ له‌سه‌ر ئه‌وه داده‌گرێت که بنه‌ماکانی ئیسلام و پره‌نسیپه‌کانی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی ئه‌و ئاینه، چاره‌سه‌ری هه‌موو ئه‌و ناڕێکییانه ده‌کات که ئه‌وان لێی تووڕه‌ن و دەیانەوێ شتێکی لەگەڵدا بکەن. لێره‌وه‌یه من گه‌شه‌ی ئیسلامیزم له کوردستاندا به په‌رچه‌کردارێکی سۆشیال-سایکۆلۆجیی له‌ئاست کورتهێنانی پرۆژه‌ی مۆدێرنیتی و گه‌نده‌ڵیی به‌ربڵاو و که‌میی دیموکراتییه‌ت له کوردستاندا ده‌بینم، نه‌ک ئاکامی سه‌لمانی دروستیی تیۆلۆجیا و فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی ئیسلام.
لێره‌دا گرنگه وورده‌کارییه‌ک له‌و دۆخه‌ی کوردستان و وڵاته عه‌ره‌بییه‌کان و هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌دا ببینین که ئسوڵگه‌رایی ئیسلامیی تیایاندا ئاماده‌ییه‌کی زۆریان هه‌یه. ئه‌ویش ئه‌وه‌یه که ئه‌گه‌رچی گوتاری ئیسلامی سیاسیی گوتارێکه دژ به مۆدێرنیتیی و خه‌باته بۆ وەرگرتنەوەی دەسەڵات بۆ کەسایەتییە بەئۆتۆریتەکان و هێنانه‌وه‌ی ده‌زگا نه‌ریتییه‌کان و به‌ها و نۆرمە کۆنه‌کانی دنیای به‌ر له مۆدێرنیتیی، که‌چی ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ست ده‌بن پێوه‌ی و ده‌چنه ئه‌و سه‌نگه‌ره‌وه، په‌یوه‌ستبوونیان له‌به‌ر ناڕه‌زایه‌تییانه لە هەبوونی گه‌نده‌ڵیی و لە خراپبه‌کارهێنانی ده‌سه‌ڵات و لە که‌میی دیموکراتییه‌ت لە وڵاتدا. به مانایه‌کی تر، په‌یوه‌ستبوونیان به ڕیزی دژایه‌تیی مۆدێرنیتییه‌وه له‌به‌ر نارازییبوونیانه له که‌میی مۆدێرنیتی. ده‌ستنیشانکردن و بینینی ئه‌م پاڕادۆکسه له خیتابی ئسوڵگه‌رایی ئاینییدا بیئه‌ندازه گرنگه بۆ ئه‌وه‌ی بزانین چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و قورساییانه‌دا بکه‌ین که ئه‌و هێزانه بۆ پرۆسه‌ی دیموکراتییه‌تی لیبڕاڵ و دۆزی مافه‌کانی مرۆڤ له وڵاتدا دروستی ده‌که‌ن.
دوای ده‌ستخستنه‌سه‌ری ئه‌م هۆکارانه ئینجا ده‌توانم وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌ت بده‌مه‌وه و بڵێم: ئەم دۆخە هەر درێژەی دەبێت ئەگەر دەسەڵاتداران هەر سوور بن لەسەر ئەوەی لەپێناو قازانج و دەسەڵاتدا، بەزەبری گرتن و چاوترساندن کار بۆ هێشتنەوەی ئەو گەندەڵییە بەربڵاوە بکەن کە خستوویانەتەوە. ئەم دۆخە هەر بەردەوام دەبێت ئەگەر ڕۆشنبیران بە جورئەتێکی زیاترەوە نەیەنە قسە. بەردەوامبوون و بەردەوامنەبوونی بێتۆڵێڕانسیی هێزە ئیسلامییەکان بە ئامادەکردنی چالاکییەکی ڕەخنەییانەی زیندووەوە بەندە لە کۆمەڵگادا کە هەڵوێستگیرییەکانمان بە پێودانگی پلەی هیومانیستیی و دیموکراتیی بپێوێت نەک پلەی دژایەتیی دەسەڵاتداران. ئەم چالاکییە ڕەخنەییە ئێستا لە دوای پرۆتێستەکانی ساڵی پارەوە - وەک پارادۆکسێک بۆ ئەوانەی کە حەماسەتی گەورەیان بۆ ئەو ڕووداوانە هەبوو - لەوپەڕی سستیی و لاوازییدایە. کاری دەستبەجێ ئەوەیە ڕەخنە ئامادە بکرێت و ڕۆژنامەنووسانیش کە ئەرکی دێباتخستنەوە و بەرچاوخستنی ڕەخنەکانیان لە ئەستۆیە، ڕا و ڕوانینه جیاوازەکان بەرامبەر یەکتر بکەنەوە و سیاسەت لە دەستی نوخبەی سیاسیی بسەننەوە و بیکەن بە ماددەی دێبات و ده‌مه‌قاڵی ناو فەزای گشتیی.
ئه‌گه‌ر ئه‌مانه نه‌که‌ین، من پێموایه ئه‌و هه‌ستی غه‌درلێکراویی و خۆبه‌له‌سه‌رحه‌قزانییه‌ی لای خه‌ڵکه موسڵمانه هه‌م ئسوڵگه‌راکان و هه‌میش توندڕه‌وه‌کان دروست کراوه و به‌رده‌وام دروست ده‌کرێت، که‌متۆڵێڕانسییه‌کی وا ده‌خاته ناو کۆمه‌ڵگاوه که ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه سانسۆری خودیی ده‌خه‌ینه سه‌ر خۆمان، له هێرشیان پارێزراوین، ئه‌وا بۆ سبه‌ی ڕۆژ ئه‌م ستراتیجییه‌ته داد نادات و مه‌رجی داخراوکردنی کۆمه‌ڵگا زۆرتر ئاماده ده‌کرێت. له درێژەی ئه‌مه‌دا، وه‌ک له چاوپێکه‌وتنێکی تریشدا وتوومه، من پێشنبینیی وێکنه‌هاتنه‌وه و پێکداته‌قانی ناشیونالیزمی ده‌سه‌ڵاتداری گه‌نده‌ڵ و ئیسلامیزمی ئۆپۆزیسیۆنم کردووه. پێکداته‌قانێکی وا بۆی هه‌یه له فۆرمی سه‌غڵه‌تکردنێکی ده‌سه‌ڵاتدا بێت به چالاکیی تیرۆریستی له‌و چه‌شنه‌ی له ساڵانی نه‌وه‌ده‌کاندا له ولاتی جه‌زایر که‌وته‌وه. ئه‌مه به ده‌ستێوه‌ردان و یارییکردنی شاره‌زایانه‌ی وڵاتانی دراوسێ و ته‌نانه‌ت حکومه‌تی مه‌رکه‌زییش له‌سه‌ری، تیرۆریزمێکی به‌هێز دێنێته ناو کۆمه‌ڵگاوه که هه‌ر ئێستا هه‌ست به هه‌ناسه‌کانی ده‌کرێت له په‌نا ده‌ستی کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا. به مانایه‌کی تر، ئه‌وکات ئێمه ئینجا ده‌ست ده‌که‌ین به‌وه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ی وڵاتانی عه‌ره‌بیی دووباره بکه‌ینه‌وه که له ئاکامی ناکۆکییه‌کانی نێوان ده‌وڵه‌تی مۆدێرنی ناشیونالیزم و ترادیشیۆناڵیزمی ئاینیی که‌وته‌وه.
پرسیار/ پرسیارێک کە ڕەوایە لێرەدا بکرێت ئەوەیە کە بۆچی ئەو خەڵکە بەسەر ئەو پارادۆکسەدا دەچن و ئاوا لە تووڕەییاندا لە عاقیبەتەکانی سەرنەگرتنی پرۆسەی مۆدێرنکردنی تەنزیمی کۆمەڵگا، دەکەونە خۆیان بۆ هەرچی زیاتر بنکۆڵکردنی ئەو پرۆسەیە؟
س. ع./ وەڵامی ئەمە زۆر بەسادەیی ئەوەیە کە چونکە خەڵک وەک مافێکی خۆی مولزەم نییە ببێت بە توێژەری ئەکادیمیی و لێکۆڵه‌ری سیاسیی و خۆی لەم قوڵاییانە تێبگەیەنێت.
ئەوە ئەرکی نوخبەی ئەکادیمیی و ڕۆشنبیریی و سیاسییە ئەم قوڵاییە ببینێت و ئامادەی بکات لەناو دێباتی سیاسییدا. وه به‌ده‌وری خۆی ئه‌رکی ده‌سه‌ڵاته خه‌مێک له‌وه بخوات کوالیتیی خوێندن نه‌بێته قوربانیی ده‌ستی گه‌نده‌ڵیی و بڕوانامه و تایتڵی ئه‌کادیمییش نه‌کرێته ئه‌رز و خانوو و سه‌یاره و لایه‌نگریی ئه‌م ڕۆشنبیر و ئه‌و ئه‌کادیمیی پێ بکڕدرێت. بەڵام هه‌رچییه‌ک بێت له‌ئێستادا گرفتێکی گەورە ئەوەیە کە به داخێکی زۆره‌وه نوخبەی ئەکادیمیی و ڕۆشنبیریی و سیاسیی کوردستانی ئێمه، به هه‌ر هۆکارێکه‌وه بێت، بەدەست نەبوونی توانای لێکدانەوە و شیکردنەوەوە دەناڵێنێت. داڕوخانی سیستەمی خوێندن و هاتنەخوارەوەی دراماتیکیی توانای زانستیی ناوەندەکانی خوێندن و خەڵکانی بەشدار لە دێباتی سیاسیی و فیکرییدا، کارێك دەکات هەر خودی ئەهلی فیکر و بیرکردنەوەش لەوەندە زیاتر توانای بیرکردنەوەیان نەبێت کە بتوانن لە جیهانبینیی سادەکراوەی کۆنی ئاینیی تۆزێک واوەتر هەنگاو بنێن. بۆیە زۆرێک له مامۆستایانی زانکۆ و گه‌نجانی خوێنه‌واری ئێمه هەر ئەوەندەیان پێیە کە تەنها بەشی ئیماندارییەک بە جیهانبییە کۆنەکە بکات. تۆ سەیرکه لەناو مامۆستایانی زانکۆ و بەشێکی زۆر لە ڕۆشنبیرانی ناو دێباتی گشتیی چەند کەس هەیە کە هەر مەلایەکن بەڵام بە جلی مۆدێرنەوە کەوتوونەتە ناو دەزگاکانی کۆمەڵگای مۆدێرنەوە.
خەڵکی عاممە ئەرکی نییە تەعقیداتی ژیانی مۆدێرن تێبگات و خۆی پێوە هیلاک بکات. ئەو وەک مافێکی خۆی هەر ئەوەندە دەزانێت کە تووڕە و ناڕازییە لە دۆخی هەنووکەیی و پێی خۆشە شتێک لەگەڵ ئەو دۆخەدا بکرێت. هەر ئەم حەزە زۆرجار ڕۆحی تەخریبییش لەناو تاکدا دروست دەکات. بە مانایەکی تر، دەمەوێت بڵێم کە ئەمە لە درێژەدا ئاگادار نەبین توندوتیژیی سیاسیی و تیرۆر دەکاتە کەرەستەیەکی بەکاری چالاکیی سیاسیی. ئیتر هەر وایە. ئەگەر لەئاست هەژارییەکی قوڵ و هەستی ناعەدالەتیی و پەراوێزخراویی و ماکینەیەکی زەبەلاحی دەسەڵاتدارێتییدا ئینسان هیچی پێ نەکرا، ئیحتیمالێکی نزیکەدەستە هەرکات توانی، لەڕێگەی بەکارهێنانی هێزەوە بچێتە وێزەی ئەو شتانەی سەغڵەتی دەکەن. بەمانایەکی تر، ئەم ناڕەزایی و ئەم حەزی گۆڕینە ڕەوایەیە کە تا ئەو ئاستە هەستی خۆبەلەسەرحەقزانیی لای کەسانێک و بزووتنەوەگەلێک دروست دەکەن کە دەست بۆ توندوتیژیی و تیرۆریش بەرن و هێشتاش پێیانوابێت پارسەنگی ئەو ناحەقییەیان نەداوەتەوە کە لەبەرامبەر خۆیاندا هەستی پێ دەکەن.
لێرەوەیە من پێموایە کە ئەو کەسانەی سەنگەر لە نەبوونی دیموکراتییەت دەگرن، پۆتێنسیاڵێکی وا گەورەی بەکارهێنانی توندوتیژییان تێدایە کە ئەگەر ئاگادار نەبین بۆی هەیە چالاکیی ئۆپۆزیسیۆنییان لەبەرامبەر نەبوونی دیموکراتییەتدا، چالاکییەک بێت بۆ هەرچی زیاتر بنکۆڵکردنی پایەکانی دامەزراندنی کۆمەڵگای یاسا و دیموکراتییەت. تیرۆریستێک کە خۆی لەبەردەم دائیرەیەکی تەجنیددا دەتەقێنێتەوە، ئەو کەفائەتەی نییە ببێتە توێژەری سیاسیی و ئەو قوڵایییە ببینێت کە ئەو کارەی ئەو دەیکات تەنها دەبێتە هۆی ئەوەی بڕێکی زیاتر لەو نامۆدێرنیتتییە بکەوێتەوە کە هۆکاری ناڕەزایی ئەو و هۆکاری ئەو ناحەقییانەیە کە ئەو بەدەستێوە دەناڵێنێت. ئەو ئەوەندە دەزانێت کە تووڕەیە و شۆڕشگێڕانە دەیەوێت شتێک لەگەڵ دۆخی سایکۆلۆجیی قورسی خۆی و گوشاری ئەو خۆلەبەرچاوکەوتنەدا بکات کە یەخەی پێ گرتووە. ئەمەی من دەیڵێم بەهیچ جۆرێک تێگەیشتنپیشاندانێک نییە بۆ پەنابردن بۆ تیرۆر. جیاوازییەکی گەورە هەیە لەنێوان تێگەیشتنی کردارێک و تێگەیشتنپیشاندان بۆ ئەو کردارە.
ئەگەر تێگەیشتنی ئەم قوڵاییانە ئەرکی خەڵکی عاممەی ئێمە نییە، بەڵام نەبوونی ئەم ئەرکە خەڵکی ئێمە لەو بەرپرسیارێتییە شان خاڵیی ناکاتەوە کە تیرۆر و توندوتیژیی و چاوترساندن و خۆفەرزکردن، چی لەسەر ئاستی تاک، چی لەسەر ئاستی گروپ، دەبێت عاقیبەتی یاسایی هەبێت بۆیان و هیچ گروپێک نابێت بەم پاکانانەوە هەوڵ بدات شەرعییەت بۆ پەنابردنی خۆی یان ئەندامانی بۆ توندوتیژیی بێنێتەوە.
پرسیار/ پرسیارێکی گرنگ کە لێرەدا خۆی فەرز دەکات ئەوەیە کە لەم کاتەدا بۆچی خەڵکی ناڕازیی ئێمە و وڵاتانی عەرەبیی بەدیارییکراویی خیتابی ئایدۆلۆجیی ئاینیی نه‌ک هه‌ر ئایدۆلۆجیایه‌کی تر هەڵدەبژێرن بۆ ئۆپۆزیسیۆنبوون؟
س. ع./ لە دیارییکردنی هۆکارەکانی ئەمەدا ئیتر دۆخی کوردستان و دۆخی وڵاتانی عەرەبیی لە درێژەدا لە چەند خاڵێکدا ڕێگە جیا دەکەنەوە و لە یەکتر ناچن. دوای ئەو خاڵە هاوبەشانەی ئاماژەم پێ کردن کە ئاین جیهانبینییه‌کی نه‌ریتیی بەردەست و ئامادەیە که ڕۆحی خەڵک پێی ئاشنایه و که‌شێکی پڕ له سۆلیداریتیی و هاودڵیی بۆ کەسانێك ده‌ڕه‌خسێنێت کە وەزعی مەوجود پێشێلی کردوون؛ لەپاڵ ئەمەدا لە وڵاتانی عەرەبییدا ئەو هۆکارە هەیە کە دۆزی نەتەوەیی و سازدانی دەوڵەتی مۆدێرنی نەتەوەیی، لە کەوتنەوەی چەند ڕژێمێکی ئۆتۆریتاریی پڕ لە سەرکوتگەریی و نایەکسانیی کۆمەڵایەتییدا کۆتایی هات. لەبەرامبەردا، لە دۆخی هەرێمی کوردستاندا، دۆزی خەباتی نەتەوەیی هێشتا هەر گوتاری بەهێزی خۆی هەیە، بەڵام ئەم گوتاره لەسەر دەستی ئەوانەی بە فەزڵی ئەو گوتاره حوکمیان گرتۆتە دەست، لە هەنگاوە سەرەتاییەکانی ڕۆیشتن بەو ڕێگەیەدایە کە وڵاتانی عەرەبیی پیایدا ڕۆیشتن. دیارە مەرج نییە هەر بەو ئاراستەیەدا بڕوات، وە تەواو مومکینە بەو ئاراستەیەدا نەڕوات، ئەگەر دروست کاری لەسەر بکەین. هەرچییەک بێت دۆزی ناشیوناڵیزم و مافی نەتەوەیی لە کوردستاندا جارێ بە حوکمی نەبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆ، جارێ هەر گوتاری بەهێزی خۆی دەمێنێت و لە هەر ئان زەمانێکیشدا بەو ئەندازەیەی کە ئەو دۆزە دەبێتە دۆزی زیندووی ناو سیاسەت لەو هەرێمەدا، بەو ئەندازەیە تەوژمی ڕەخنەی خەڵک لەبەرامبەر دەسەڵاتدارانی گەندەڵ و سەرکوتگەری هەرێمدا لە کەمیی دەدات و فۆکەسی خەڵک لەسەر ناڕێکییەکانی حوکمڕانییان لادەچێت. هەر ئەمە بوو هۆی ئەوەی که ساڵی پار، هاوکات لەگەڵ هەڵمەتی سەرکوتکردن و ڕەشبگیریی خۆپیشاندەراندا، ڕۆژنامەیەکی ئەهلیی، (ئیتر بە تەنسیق بووبێت یان ئاکامی نەشارەزایی لە چالاکیی سیاسییدا یان هەر هۆکارێکی تر)، ئەو دەستەی خستە ژێرباڵی دەسەڵاتداران و حەماسەتی خەڵکی بۆ سازدانی دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ خستنە سەر باسی ڕۆژ و، بەمەش کەم و زۆر حەماسەتی ناڕەزایەتییپیشاندانی خەڵکی بەرامبەر بە خراپبەکارهێنانی دەسەڵات، بۆ دەسەڵاتداران خامۆش کردەوە.
لە حاڵەتی وڵاتانی عەرەبییدا تازە مومکین نییە گوتاری عروبە و هاونەتەوەیی، حوکمدارانی وڵات لە توڕەیی و ناڕەزایەتیی بپارێزێت. شتێک کە لە وڵاتانی عەرەبییدا دەکرێ و دەکرا حوکمداران لە تووڕەیی بپارێزێت، قۆستنەوەی دەوڵەتی مۆدێرنی نەتەوەیی بوو بۆ سازدانی دەوڵەتی یاسا و دیموکراتییەت. ئالێرەدایە ئەو دەوڵەتانە کورتیان هێنا و ئەمەیە ناڕەزایەتیی و ڕاپەڕینی لەوێدا خستەوە.
لە کورتهێنانی دەوڵەتی مۆدێرندا، ئەو مۆدێلی ئیدارەدانە ته‌قلیدییه‌ی ئاین هەیەتی بۆ تەنزیمی کۆمەڵگا و بۆ خستنەوەی دادپەروەریی، تاکە مۆدێلێکە کە وەک بەدیلێک دێتە پێشەوە و ئەو کەسایەتییە ئاینییانەی کە مۆدێلی مۆدێرنی دەوڵەت لە نفوزی داون، بزووتنەوەیەکی ئسوڵگه‌رایی بەدەوردا بەڕێ دەخەن. گروپی فەندەمێنتاڵیست و بزووتنەوەی سەلەفیی لە وڵاتانی عەرەبییدا ساڵانێکی زۆرە لەبەرەی ئۆپۆزیسیۆنی دەسەڵاتدا ئامادەیی گەورەیان هەیە، بەڵام لە حاڵەتی کوردستاندا گوتاری ئسوڵگه‌راکان تا ئەم ساڵانەی دوایی کەوتبووە سێبەری بزووتنەوەی نەتەوەییەوە و، کوردبوون و کوردایەتییکردن ناسنامەی هاوبەش و فاکتۆری هاودڵیی خەڵکی کورد بوو. ئەمە ئێستاش تا ئاستێکی زۆر هەر وایە. بەڵام ئەوەی لە ئێستادا وادەکات خەڵکێک ڕوو لە ئیسلامی سیاسیی بکات و بە دەوریدا کۆبێتەوە، لە بەشێکی زۆریدا کارکردی ئه‌و پرۆتێستانه‌ی ساڵی پاره له هه‌رێمی کوردستاندا.
ئه‌و خۆپیشاندانانه دنیابینییه‌کی سیاسیی وا ساده و ڕووکه‌شانه‌ی لای خه‌ڵکی ئێمه جێ خست که سه‌رچاوه‌ی ئه‌مسه‌ر و ئه‌وسه‌ری نه‌هامه‌تییه‌کانی وڵات و قورسیی ژیانی خه‌ڵک، ده‌سه‌ڵاتدارانن. زۆرێک له گه‌نجان وا گۆش بوون به سیاسه‌ت که ئۆپۆزیسیۆنبوون ڕێگه‌ی هه‌موو ئازادیی و ڕزگارییه‌که؛ یان هەر هیچ ڕێگەیەکی کاریگەرە بۆ سەغڵەتییدروستکردن بۆ دەسەڵاتی گەندەڵانەی پدک و ینک. ئێستاش و ئه‌وساش ئه‌و ڕووداوانه فۆکه‌سی له‌سه‌ر ئه‌وه لابردووه که‌سێک بیر بکاته‌وه که ئایدۆلۆجیایه‌ک که هه‌ندێک هێزی ئۆپۆزیسیۆن هه‌ڵگرین، چی زرنگانه‌وه‌یه‌کی فاشتستیی تێدایه. ئه‌م دنیابینییه سیاسییه کورتوکوێره‌ی که ڕاپه‌ڕینی ساڵی پار ڕه‌واجی گه‌وره‌ی بۆ په‌یا کرد، شه‌رعییه‌تێکی وا هه‌رزانبه‌ها و ڕووکه‌شانه‌ی بۆ ئیسلامی سیاسیی به‌ده‌ست هێنابوو که ته‌نانه‌ت ڕۆشنبیرێکی لایه‌نگری ئازادیی ئاین و جیهانبینییش گرفتی نه‌بێت له‌وه‌ی له به‌رده‌رکی سه‌ردا بکات به‌سه‌ر مینبه‌ردا و به خه‌ڵک مه‌سیحیی و کاکه‌یی و یه‌زیدیی و بێدینی کوردستان بڵێت خودای موسڵمانان له هه‌موو خوداکان گه‌وره‌تره. دیاره ئه‌گه‌ر قسه‌یه‌کی وا له‌لایه‌ن که‌سێکه‌وه یان که‌سانێکه‌وه بوترێت که به‌فیعلی باوه‌ڕیان وایه که ئاینی ئه‌وان له ئاین و جیهانبینییه‌کانی تر به‌قیمه‌تتره، هیچ گرفتێکی تیا نییه و کاریکی وا به‌ته‌واویی مافی ئازادیی ده‌ربڕین ده‌یگرێته‌وه ئه‌گه‌رچی زرنگانه‌وه‌یه‌کی فاشیستییانه و دابه‌شکردنی ئینسانی به‌سه‌ر کاتاگۆری و جۆری جیاوازدا هه‌یه. ووتنی ڕایه‌کی وا بۆ موسڵمانێک ئازادیی بیروڕایه و ده‌بێت ته‌حه‌مول بکرێت نه‌ک ڕێزی لێ بگیردرێت. به‌ڵام ڕه‌سمییه‌تدان به تێڕوانینێکی وا ته‌میزکه‌رانه له‌نێوان هاوڵاتییاندا له‌لایه‌ن که‌سانێکه‌وه که له پره‌نسپیدا لایه‌نگری فه‌زڵنه‌بوونی ئاین و جیهانبینییه‌کی دیارییکراو به‌سه‌ر ئاین و جیهانبینییه‌کانی تردان، پیشانی ده‌دات که له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتدا چی جه‌مسه‌رگیرییه‌کی داماڵراو له به‌های دیموکراسییه‌ت و مافی مرۆڤ دروست بووه و چۆن ئیسلامی سیاسیی شه‌رعییه‌تێکی شۆڕشگێڕانه‌ی ئازادییخوازانه‌ی وه‌رگرتووه که قه‌ت ڕۆژێ له ڕۆژان خۆی موسته‌حه‌ق نه‌کردووه پێی.
بیرمان نه‌چێت ئه‌و پرۆتێستانه‌ی ساڵی پار له‌ژێر کاکردی گه‌وره‌ی پرۆتێسته‌کانی وڵاتانی عه‌ره‌بییدا ده‌چووه پێشه‌وه. ته‌نانه‌ت ده‌ستبردن بۆ ئه‌و پرۆتێستانه‌ی کوردستان ئاکامی هه‌مان هه‌لومه‌رجی گیرخواردووی وڵاتانی عه‌ره‌بیی نه‌بوو له کوردستاندا، به‌ڵکو من پێموایه که پرۆتێسته‌کانی کوردستان زیاتر به بۆنه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی پرۆتێست له وڵاتانی عه‌ره‌بییدا له کوردستانیشدا ساز دران. ئه‌زانم ئه‌م لێکدانه‌وه‌یه‌ی من لای زۆرێک جێگه‌ی قبوڵ نییه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێویست بکات من له داهاتوویه‌کدا ووردتر قسه‌ی لێ ده‌که‌م و ته‌بریری ده‌که‌م.
به‌هه‌رحاڵ هه‌رچیه‌ک بێت ناکۆکییه‌ک له‌سه‌ر ئه‌وه نییه که ڕووتێکردنی خەڵکی وڵاتە عەرەبییەکان لەو هێزە ئیسلامییانەی کە لەئاست دڵڕەقیی دەوڵەتی ئۆتۆریتاری نەتەوەییدا، پەناگەیەکی ڕۆحیی بۆ دابین کردوون، ڕۆڵی هه‌بوو له‌وه‌ی لای ئێمه‌ش چاو له‌وه بپۆشین که ئیسلامییه‌کان بۆ چی سیاسه‌تێک کار ده‌که‌ن و هه‌ر ته‌نها چاو له‌وه بکه‌ین که ئه‌وان دژ به چی حوکمڕانییه‌ک کار ده‌که‌ن.
ئێستاش کارکردی ئەو ڕووتێکردنەی خەڵک لە ئیسلامی سیاسیی لە وڵاتانی عەرەبییدا، لەلایەن هێزە ئیسلامییەکانی کوردستانەوە کراوە بە ماددەی بەڕێخستنی هەڵمەتێکی بەرفراوان بۆ پرۆپاگەندە و تەبلیغی سیاسیی بۆ هێزە ئیسلامییەکان و بۆ پیشاندانیان وەک ''ئۆپۆزیسیۆنی ڕزگارکەر'' و بۆ بەتوندڕەوپێشاندانی هەر کەسێک کە قەلەقییەک لە کەوتنەوەی ئاکامێکی نادیموکراتیی لە بەهاری عەرەبیی یان گەشەی هێزگەلێک پیشان بدات کە جیاوازیی دەبینێت لەنێوان هاوڵاتیی موسڵمان و هاوڵاتیی غەیرە-موسڵماندا. ئەمە ڕۆڵی گەورەی بینیوە لەوەدا کە ئێستا ئیسلامیی سیاسیی لە کوردستاندا بە قورسیی بکەوێتە سەر ئەجێندای ڕۆژ. کارکردی ئامادەکردنی گەورەی باس و نموونەی ''شۆڕشگێڕیی'' هێزە ئیسلامییەکانی وڵاتانی عەرەبیی لەلایەن هێزە ئیسلامییەکانەوە لە کوردستاندا، ڕۆڵی گەورەی هەیە لە پیشاندانی ئاین و هێزە ئیسلامییەکاندا وەک هێزی ڕزگارکەر.
گرفتی گەورە ئەوەیە کە لەم هەڵمەتەدا بۆ پیشاندانی ئیسلامییەکان وەک هێزی ڕزگارکەر، ئیسلامییەکان بەتەنها خۆیان نین تەبلیغ دەکەن، بەڵکو بەشێک لە نوخبەی ڕۆشنبیرییش عوزرخواهانە کەوتوونەتە گەڕان بەدوای دۆزینەوەی پاڵپشتی فەلسەفیی و سۆسیۆلۆجیی بۆ ئەو گەشەیەی ئسوڵگه‌رایی ئیسلامیی و بێخەتەرپیشاندانی. هەندێک لە ڕۆشنبیران ئۆپۆرتۆنیستانە بۆ هەنگاونان لەگەڵ هێزی زاڵ و هێشتنەوەی گوێگر بۆ خۆی و خۆپارێزیی لە ناچاربوون بە ووتنی قسەیەک کە لەگەڵ دڵی زۆرینەی زاڵدا نەیەتەوە، کەوتوونەتە ئیدانەی هەر کەسێك کە قەلەقی دۆزی ئازادیی دەربڕین و دیموکراتییەت بێت لەسایەی گەشەی هێزی ئیسلامییدا له کوردستاندا و بەناوی پۆست-عەلمانییەت لای هابەرماسەوە ڕەخنەیان دەکەن. ئه‌مه لەکاتێکدا تێزی پۆست-عەلمانییەت هیچ پەیوەندییەکی بە باسێکی واوه نییە و ئاشکرا دیارە ئەو ڕۆشنبیرانە لە وردەکاریی ئەو تێزەی هابه‌رماس تێنەگەیشتوون. یان هەندێک ڕۆشنبیری تر وەک بەدیلی دێبات و چالاکیی ڕەخنەیی، دەستیان داوەتە تەبلیغ بۆ جۆرێک لە برایەتیی عەلمانیی و ئیسلامیی؛ وە هەندێکی تریش ڕەخنەگرانی ئیسلامی سیاسیی له کوردستان بە ''ئیسلامۆفۆب'' ناو دەبەن، له‌کاتێکدا ئەگەر تەواو ئاگاداری ئەو پێناسەیە بوونایە کە لەناوەندە ئەکادیمییەکاندا بۆ ئیسلامۆفۆبیی دەکرێت، ئاسان دەیانبینی کە ئیسلامۆفۆبیی هیچ پەیوەندییەکی بەو جۆره چالاکیی ڕه‌خنه‌ییه‌وه نییه کە ئەوان بۆی بەکار دێنن؛ تا ئەو شوێنەی ئێستا هەندێک نووسەر هەڵمەتێکی نامەسئولانە و خۆدەرخەرانەی نائەکادیمیی و پڕ لە قسەی زلیان دەست داوەتێ بۆ گوایە سەلماندنی کۆتایی عەلمانییەت.
لە ئاکامی هەموو ئەمانەدا ئێستا ئیسلامی سیاسیی شەرعییەتێکی شۆڕشگێڕانەی وا زۆر و زەمینەی خۆفەرزکردنێکی وا گەورەی دراوەتێ کە دۆخێکی خستۆتەوە کە تیایدا بۆ نموونە هەموو ڕۆژنامەکان کەم و زۆر سانسۆرێکی خودیی خنکێنەریان خستۆتە سەر خۆیان و ئامادە نین بابەتێک بڵاوبکەنەوە کە بۆی هەبێت هێزە ئیسلامییەکان هەڵچێنێت. ئەمە بە دەوری خۆی ڕۆڵی گەورە دەبینێت لە پارێزراویی ئاین لە ڕەخنە و سازبوونی زەمینە بۆ گەشەکردنێکی بێڕێگریی ئایدۆلۆجیای ئیسلامیزم. ئەگەرچی بڕیارە دەسەڵاتداران سەرکوتگەر و خاوەن دەزگای داپڵۆسێنەر بن، کەچی هەر ئێستا لە کوردستاندا ڕۆژنامەکان ئاسانتر دەوێرن ڕەخنە لەسەر حیزبە دەسەڵاتدارەکان بڵاو بکەنەوە تا هێزە ئیسلامییە ئۆپۆزیسیۆنەکان. ئەمە گرفتێکی دیموکراتییە کە لەدرێژەدا کۆمەڵگا یان بەرەو داخران و سەرکوتگەریی یان بەکارهێنانی توندوتیژیی و پێکداتەقان دەبات. هەر ئێستا کە لێدان و کوشتنی ڕۆشنبیرانی ڕەخنەگر ڕوونادات، هی ئەوە نییە کە هێزە ئیسلامییەکان تۆڵێڕانسیان زۆرە و دیموکراتیی بوونەتەوە، (وەک چۆن ئێستا قسه‌یه‌کی له‌م چه‌شنه له ناوه‌ندی ڕۆشنبیرییدا ته‌بلیغی بۆ ده‌کرێت و هێزە ئیسلامییەکان بە هێزی دیموکراتیی ناو دەبرێن)، بەڵکو هی ئەوەیە کە لە هەرێمی کوردستاندا زەمینەیەک نەماوە کەس بیەوێت یان بتوانێت، بەبێئەوەی هەست بە دڵەڕاوکێیەک بکات یان بەبێئەوەی مۆری توندڕەوی لێ بدرێت، ڕەخنەی سەریح و تیژی ئەو هێزانە بکات.
پ/ لەبەهارى عەرەبییدا بۆچی هێزەکانى تر، بۆ نموونه هێزه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان، وه‌ک هێزه ئیسلامییه‌کان نەیانتوانیوە بێنە پێشەوە و ئاماده‌یی خۆیان هه‌بێت؟
س. ع./ ناسنامەی خەڵکانی وڵاتانی عەرەبیی لەدوای دەرکەوتنی دەوڵەتی نەتەوەییەوە هەردەم تێکه‌ڵه‌یه‌کی نێوان دوو توخمی سەرەکیی بووە: نەتەوەیی وەک نەتەوەی عەرەب، وە ئاینیی وەک ئاینی ئیسلام. ناسنامەی نەتەوەیی لەگەڵ هاتنیدا بۆ کۆمەڵگای عەرەبیی، وەک هاوپێچی خۆی پرۆژەی بەمۆدێرنکردنی ئەو کۆمەڵگایەشی لەگەڵ خۆیدا هێنابوو، بەڵام لەبەر زۆر هۆکار ئەو پرۆژەیە لە وڵاتانی عەرەبییدا زۆر کورتی هێنا و لە ئاکامدا سەرکوت و ناعەدالەتییەکی کۆمەڵایەتیی سەرتاپاگیری خستەوە.
لە حاڵەتی وادا چاوەڕوانکراوە پێوستیی فیعلیی و حەسرەتی خەڵک بۆ عەدالەتی کۆمەڵایەتیی، ئەو خەڵکە بەلای گوتارێکی سیاسیی، کۆمەڵایەتیی و ڕۆحییدا کێش بکات کە بەڵێنی دابینکردنی ڕیگەیەکی قەدبڕی بۆ عەدالەتی کۆمەڵایەتیی دەداتێ. بە مانایەکی تر، ڕووتێکردنی خەڵک لە ئیسلام و حەماسەتیان بۆ ئیسلامی سیاسیی لەسەر بنەمای هەبوونی بەڵگە بۆ توانای ئاینی ئیسلام لە خستنەوەی عەدالەتی کۆمەڵایەتییدا نییە و لەسەر بنەمای هەبوونی ئەزمونێکی سەرکەوتووی حوکمی ئیسلامیی نییە لە دنیای تازەدا؛ بەڵکو هۆکارەکەی وێکهاتنەوەی گوتاری سادە و عەدالەت-ئیدیعاکەری ئاینی ئیسلامە لەگەڵ پێوستیی ڕۆحیی خەڵکەکەدا بۆ هەبوونی سێتێک بەهای سادەکراوە و زەمانەتکراو بە بۆندێکی ڕۆحیی لەنێوان ئەندامەکانی کۆمەڵگادا و قورسیی لادان لێی.
ئەمەیە ئیسلام و ئیسلامی سیاسیی بەهێزتر لە هەر هێزێکی تر وەک ئۆپۆزیسیۆن و بەدیلی ڕژێمی کۆن دێنێتە پێشەوە. بە مانایەکی تر، شه‌ڕه‌که شه‌ڕی مۆدێرنیتییه‌کی سه‌رنه‌گرتووه به هۆکاری خۆیه‌وه، له‌به‌رامبه‌ر دنیای ناهه‌مه‌چه‌شن به‌ڵام شه‌ڕکه‌ر و پرۆتێستکه‌ر و ئیدیعاکه‌ری دادپه‌روه‌ریی ئاینی ئیسلام، یان بەپێچەوانەوە.
پ/ هه‌رچییه‌ک بێت ئه‌م کێشمه‌کێشه‌ی تۆ باسی ده‌که‌یت پێده‌چێت له کاتی ئێستادا به‌ره‌و ئه‌وه بچێت گوتاری ئاینیی باڵاده‌ستییه‌کی زیاتر په‌یدا بکات له‌و وڵاتانه‌دا. بۆیه جێی خۆیه‌تی لێره‌دا بپرسم ئایا بەهێزبونى ئیسلامییەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا لەدواى بەهارى عەرەبییەوە چ مەترسییەکى هەیە بۆ سەر ئایندەى دیموکراسیى و مافەکانى مرۆڤ؟
س. ع./ ئەگەر سەرەتا تیۆریی و دابڕاو لە دۆخی وڵاتانی عەرەبیی قسە بکەم، ئەوا دیارە کە دیموکراسییەت و مافەکانی مرۆڤ بەندن بەوەوەی کە هاوبەهایی هاوڵاتییان بەبێ تەفرەقە و هەڵاواردن و بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئاین و جیهانبینیی و بیروڕایان، پرەنسیپێکی جێگیری حوکمکردن و بڕیار بێت و دەوڵەت لە هەڵوێستگیرییدا سەبارەت بە باشە و خراپە و ڕاست و ناڕاست، بە ده‌قی یاسایی و ده‌ستوریی پابەند نەکرێت بە ڕوانگەی ئاینێک یان جیهانبینییەکی دیارییکراوەوە. لەم خاڵی دەستپێکردنەوەیە من قەلەقیی تەواوم بۆ مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسییەت لەو وڵاتانەدا هەیە و، نایشارمەوە تا ئاستێکی زۆریش ڕەشبینم. من ئایدیاڵیست نیم و بڵێم یان هه‌موو شتێک یان هیچ، به‌ڵام من ئه‌و واقیعبینییه‌ی وڵاتانی ڕۆژئاوا و زۆرێک له بیریاران و ڕۆشنبیرانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵاتی خۆشمان موماره‌سه‌ی ده‌که‌ن کاتێک ئاستی سه‌رکوتگه‌ریی و بێمافیی حوکمی ئیسلامی سیاسیی و ده‌وڵه‌تی پابه‌ندکراو به شه‌ریعه‌تی ئیسلامیی به‌راورد ده‌که‌ن سه‌رکوتگه‌ریی و بێمافییه‌کانی سه‌رده‌می قه‌زافیی و موباره‌ک و زه‌ینه‌لعابدین، به ئیهانه‌کردنێکی گه‌وره‌ی ئینسانی عه‌ره‌ب و خه‌ڵکی ئه‌و وڵاتانه‌ی ده‌بینم. من له‌پشت واقیعبینییه‌کی واوه ڕوانه‌گه‌یه‌کی وا ده‌بینم بۆ ئینسان که ده‌ڵێت خه‌ڵکی ئه‌و وڵاتانه له‌وه زیاتریان پێ ناکرێت بۆیه ئه‌وه‌نده‌یان کافییه.
هه‌رچییه‌ک بێت کەوتنەوەی دیموکراسییەت و ڕێزگرتنی مافەکانی مرۆڤ لای من لەسەر نییەتپاکیی و بەڵێندانی شۆڕشگێڕە سەرکەوتووەکان نابێت، چەند ئەو شۆڕشگێڕانە بەلێنەکانیان بە جیددیش بێت. شۆڕش و ڕاپەڕین لای من ئاکشنێکە بۆ ڕزگاربوون لە دەردێکی کوشندە، بەڵام ئەمە قەت مانای ئەوە نییە کە دژایەتیی دەردێکی کوشندە زەمینەی مومارەسەی سێتێکی جیاتر لە بەها لە کۆمەڵگادا دەخاتەوە. خودی ئەوەی کە کۆمەڵگایەک دەگاتە دۆخێک لە سەرکوتگەریی کە بە شۆڕش و ڕاپەڕین نەبێت گۆڕانی سیاسیی تیا ڕوونادات، ئەمە زۆر شت دەڵێت لەسەر ئاستی لاوازیی ڕۆحی عەدالەتخوازیی و زیهنییەتی دیموکراتیی و تۆڵێڕانس و بەهای مرۆڤ لەو کۆمەڵگایەدا. هەر پایەی ئەم فاکتەرانەشە لە کۆمەڵگایەکی دیارییکراودا کە ڕەسمی کۆمەڵگای دوای لابردنی ڕژێمێکی سەرکوتگەر دەکێشێت، نەک ئەو بەڵێنانەی شۆڕشگێڕەکان لە حەماسەت و نەشوەی سەرکەوتندا دەیدەن و، ئینجا وەک هەڵەیەکی هەردەم دووبارەبووەوەی هەموو مێژووی مرۆڤایەتیی، خەڵک باوەڕیان پێ دەکات.
جێپێگرتنی زیهنییەتی دیموکراتیی لە کۆمەڵگایەکدا هەر ئەوە نییە کاتی بوێت، بەڵکو هەمانشت کارکردنی بە ئاراستەی دروستتیشدا دەوێت. دانانی ده‌ستور و یاسای بونیادراو له‌سه‌ر بنه‌مای به‌ها و پیرۆزییه‌کانی ئاینێکی دیارییکراو کارکردنێک نییه به‌و ئاراسته دروسته‌دا، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر یاساکان له ڕووکه‌شدا یه‌کسانخوازانه‌ش بن. هابەرماس لە وتاری ئێتیکی دیسکۆرس-دا کە ساڵی ١٩٨٣ نووسیویەتی، زۆر بە درێژی تێزێکی وا داکۆکیی لێدەکات کە هەبوونی سیستەمێک لە ماف نابێتە گارانتی ئەوەی کە ئەو مافانە لەلایەن دەوڵەت و هاوڵاتییانەوە ڕەچاو دەکرێن. مەرجی هابەرماس بۆ ئیمکانی کەوتنەوەی دیموکراتییەت و عەدالەتی کۆمەڵایەتیی ئەوەیە کە کۆمەڵگا گەیشتبێتە ئاستێک لە تۆڵێڕانس کە بتوانێت بێ گرفت مافەکانی مرۆڤ و فرەیی و مامەڵەی یەکسانی جیهانبینییە جیاوازەکان وەک بنەمای ئیدارەی دەوڵەتیی و بنەمای دێباتی گشتی قبوڵ بکات. ئه‌م تۆڵێڕانسه به‌وه دروست ده‌بێت ئاینێکی دیارییکراو بهێنرێته پای ئه‌وه‌وه‌ی که تۆڵێڕانسی بۆ جیاوازیی هه‌بێت، نه‌ک خه‌ڵکه‌که ببرێته پای ئه‌وه‌وه‌ی که ئاینێک تۆڵێڕانسی بۆ جیاوازیی نییه. له حاڵه‌تی وادا ئێمه هیچ کارێک ناکه‌ین ئه‌وه نه‌بێت که ته‌بلیغ بۆ ئه‌وه ده‌که‌ین که ده‌بێت تۆڵێڕانسمان بۆ بێتۆڵێڕانسیی هه‌بێت. ڕاست بیڵێم، من لەو کەسانەم کە حەماسەتێکم نییە بۆ گۆڕینی دونیا لەڕێگەی شۆڕش و ڕاپەڕینەوە مەگەر زۆر بەناچاریی نەبێت، چونکە شۆڕش لەبەر شەرعییەتی شۆڕشگێڕیی جڵەو دەداتە دەست کەسانێکەوە کە هەموو ناسنامەیەکی شۆڕشگێڕییان دژایەتیی سەرکوتی ڕژێمی پێشووە، نەک ناسنامەیەکی داکۆکییەکەر لە پرەنسیپی بەهای مرۆڤ و یەکسانیی هاوڵاتییە جیاوازەکان. من هێزە براوەکانی بەهاری عەرەبیی لەم تەرزە دەبینم و هەر هیچ نا، خۆشخەیاڵییەکی وام نییە کە خەیاڵڕاحەت مۆری شۆڕشگێڕیی لەو ڕاپەڕینانە بدەم و گەشبین بم بە کەوتنەوەی دنیایەیەکی مۆدێرنتر و لیبراڵتر لەوێدا.
پ/ بە ڕاى ئێوە ئەو سێ هێزە ئیسلامییەى لەکوردستاندا هەن تاچەند ئەگەرى یەکگرتن یان یەکترقبوڵکردنیان هەیە؟
س. ع./ ئەوەی کە چەند گروپێکی جیاواز لەناو دیسکۆرسی ئیسلامی سیاسییدا هەیە بەندە بە دوو واقیعییەتەوە. یەکەم، ئەوە ڕەنگدانەوەی ئەو حەقیقەتەیە کە لەناو دیسکۆرسی ئیسلامییشدا، وەک هەر دیسکۆرسێکی تر، هەمەچەشنەیی دید و جۆری مامەڵە هەیە بۆ پلەی توندڕەویی و بۆ جۆری سیاسەتکردن. دووەم، حەساسییەت و هەڵنەکردن و شەڕی خۆبردنەپێشەوە و شەڕی بەدەستهێنانی پلەوپایەی حیزبییە لەنێوان فیگورەکانی ناو سەرکردایەتیی ئەو حیزبانەدا.
هەردوو ئەم فاکتۆرە بە ڕای من مومکینە لە پلەیان بگۆڕێت، بەڵام لەناو ناچن. بە مانایەکی تر، مومکینە ئەو حیزبانە کەم و زۆر لەیەکتر نزیک ببنەوە، بەڵام نابن بە یەک. ئەمە بەو مانایە ناڵێم کە مومکین نییە بەدیارییکراویی هەرسێ ئەو حیزبە ڕۆژێک لە ڕۆژان لەژێر ناوی یەک حیزبدا خۆیان ڕابگەیەنن، بەڵکو مەبەستمە بڵێم کە لە حاڵەتی واشدا دیسانەوە هەر ئەو هەمەچەشنەییەی دید بۆ سیاسەت لەناو ئیسلامی سیاسییدا دەمێنێتەوە و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە لەبری ئەو حیزبەی چۆتە ناو ئاراستەیەکی ترەوە، حیزبێکی تر بەناوێکی ترەوە بەڵام، کەم و زۆر، به هەمان دیدەوە دامەزرێنرێت. ئەمە جگە لەوەی کە شەڕی کورسیی دەسەڵاتدارێتیی و پلەوپایەی حیزبی کەسێک دەتوانێت بڵێت خۆشبەختانە - لەناو ئەو دیسکۆرسە نادیموکراتییانەدا هەر دەمێنێت و ئەمەش هەردەم بابەتی لێکترازان و پەرتەوازەیی دەبێت.
شتێک کە لەبری یەکگرتن تەواو مومکین بێت لەنێوان ئەو حیزب و مەیلە جیاوازانەدا دەستی بۆ ببرێت هاوپەیمانییکردنە. هاوپەیمانییکردن و هاوکارییکردن بۆ گرتنی سەنگەرێکی کۆنسەرڤاتیزمی ئیسلامیی درێژماوە لەبەردەم باقی کۆمەڵگادا، یان سەنگەرگیریی هاوبەش لە دۆزی دیارییکراو و کورتدا لەبەرامبەر لیبڕاڵییەت و هێزە لیبڕاڵەکانی ناو کۆمەڵگای کوردییدا. بۆ نموونە، کۆمەڵی ئیسلامیی و یەکگرتووی ئیسلامی مومکینە ناکۆک بن لەسەر ئەوەی کە ئایا دروستە کچانیش دەرفەتیان هەبێت ببن بە شۆفێر یان نا؛ بەڵام ئەگەر دۆزەکە دۆزێک بوو کە ڕەهەنده کۆنسەرڤاتیڤییەکەی زەقتر بوو، بۆ نموونە ئەگەر مەسەلەی ئەوە بوو کە ئایا مەیخانەکان مافیان هەبێت لەسەر سۆشتەکان مەشروباتی کحولیی پێشکەش بکەن، ئیتر لەم حاڵەتەدا سەنگەرگیرییەکی هاوبەش دروست دەبێت. هەمانشت ئەم بەرەیە بەگوێرەی دۆز بۆی هەیە ئەوەندە بەرفراوان بێتەوە کە هەر تەنها کۆنسەرڤاتیزم خاڵی هاوبەش بێت نه‌ک ئاینێکی دیارییکراو. بۆ نموونە، بۆ مەسەلەی پێشکەشکردنی مەشروباتی کحولیی لەسەر سۆشتەکان ئاسان نییە هێزێکی مەسیحیی لەگەڵ هێزێک ئیسلامییدا بێتە ''سەنگەری خه‌بات''ه‌وه، بەڵام لە فەرزێکدا ئەگەر بڕیارێکی ''ئەتاتورکانە'' بدرێت بۆ قەدەغەکردنی وانەوتنەوە بۆ دەرچواندن و خستنەسەرکاری پیاوانی ئاینیی، لەحاڵەتی وادا توندڕەوترین کڵێسای مەسیحیی دەبێتە هاوپەیمانی کۆمەڵی ئیسلامیی.
پ/ بەراى ئێوە پرۆسەکردنى عەلمانییەت دەتوانێت هەرێمى کوردستان لەم هەمووە قەیرانە رزگار بکات؟ یان لانى کەم هاوڵاتییبون و مافەکانى مرۆڤ بپارێزێت؟
س. ع./ عەلمانیزم مەرجێکی بێئەملاوئەولای کەوتنەی دیموکراتییەت و جێگرتنی مافەکانی مرۆڤە، نەک هەموو مەرجێک. بە مانایەکی تر، عەلمانیزم بەشێکە لە کارەکە نەک هەموو کارەکە. ئەمە لەبەر ئەوەیە کە عەلمانییزم پرەنسیپە نەک جیهانبینیی. ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە لە عەلمانییەت و عەلمانیزم لە وڵاتانی ئیسلامییدا هێزە ئیسلامییەکان ڕۆڵی گەورە لە ڕەواجپێدانیدا هەیە و ڕۆشنبیرانی عەلمانییش قسوریان نەکردووە لە دواکەوتنی ئەم هەڵمەتی ترساندنەی خەڵکدا لە عەلمانییەت. عەلمانییزم ڕێککەوتنە لەسەر چۆنییەتی بردنەپێشەوەی سیاسەت و ئیدارەدانی ناکۆکییەکان لە وڵاتدا، نەک بڕیاردان لەسەری بە پێوانەی جیهانبینییەکی دیارییکراو. بۆیە کۆمەڵگایەک کە لەسەر بنەمایەکی عەلمانیی ئیدارە بدرێت مومکینە هێشتاش ببێتە کۆمەڵگایەکی پڕ لە نادیموکراتییەت و پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ، بەڵام کۆمەڵگایەک کە عەلمانییەت ناکاتە بنەما، بێ هیچ گومانێک دەبێتە کۆمەڵگایەکی پڕ لە نادیموکراتییەت و پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ. ئەم بەشەی دووەمی ئەم هاوکێشەیەیە کە هەندێک لە ڕۆشنبیرانی ئێمە بەمەبەست یان بێمەست نایڵێن و هەر تەنها جەخت لەسەر بەشی یەکەمی دەکەنەوە. ماوەیەکه چەند نووسه‌رێک هاودەنگ لەگەڵ هێزە ئیسلامییەکاندا هەر تەنها ئەوە دەڵێنەوە کە ڕژێمێکی عەلمانیی بۆی هەیە لە دیکتاتۆرییەت و تۆتالیتاریزم و سەرکوتگەرییەوە سەردەربێنێت، بەڵام ئەوە نابینن کە لەگەڵ ئەوەشدا هەبوونی دەوڵەتی عەلمانیی مەرجێکە کە ناتوانرێت چاوی لێ ببپۆشرێت بۆ کەوتنەی حوکمێکی دیموکراتیی.
هێزە ئیسلامییەکانی لای ئێمە توانیویانە عەلمانیزم لە زیهنی خەڵکدا بکەنە جەمسەری دژەبەری حوکمی ئیسلام و عەدالەتی کۆمەڵایەتیی و نوێنەری گەندەڵیی و هەر ناڕێکییەک که لە کۆمەڵگادا هەبێت. لەبەرامبەر ئەمەدا هەندێک ناو لە نوخبەی ڕۆشنبیریی کەوتوونەتە سەر ئەوەی لای ئەو خەڵکەی بەر ئەم هەڵمەتی تەلقینکردن و مێشکشتنەوەیە کەوتوون، ئەوە پشتڕاست دەکەنەوە کە بەڵێ ڕژێمەکانی قەزافیی و سەددام و موبارەک عەلمانیی بوون، ئه‌مه بێئەوەی ئەوە جەخت لێ بکەنەوە کە لەگەڵ ئەوەشدا عەلمانیزم مەرجێکە کە مومکین نییە بەبێ کردنی بە بنەمای حوکم، عەدالەتی کۆمەڵایەتیی و حوکمی دیموکراتیی بکەوێتەوە.
ئەم کارەی ئەو ڕۆشنبیرانە تا ئەو شوێنەی لە سەردەرنەکەریی بێت، کەسێک دەتوانێت بەبێ پرسیاردروستکردن لەسەر مۆڕاڵی ئەو کەسانە ڕەخنەی بکات. بەڵام نایشارمەوە کە من تۆزێک قەڵسم بەوەی کە دەبینم هەندێکیان بۆ خۆپیشاندان وەک کەسی میانڕەو و، بۆ بردنەوەی دڵی زۆربە ئەم کارە لەسەر حیسابی عەلمانییەتی کۆمەڵگا دەکەن. ئەم میانڕەوییە بێهونه‌ره‌ی ئەوان هیچ ناکات داکۆکییەکەرانی عەلمانیزم وەک توندڕەو دەردەخات و گوێگریان بۆ ناهێڵیتەوە.
ئەمە هۆکارێکی گەورەی بێدەنگەکردنی زۆرێک لە ڕۆشنبیران لە چالاکیی خۆفەرزکەرانەی هێزە ئیسلامییەکان، تا ئەو شوێنەی ئێستا زۆر کەم ڕۆشنبیر و نووسه‌ر و ئه‌کادیمیکه‌ر هەن ئامادە بن بە ئاشکرا خۆیان وەک داکۆکییکار لە عەلمانیزم و عەلمانییەت پیشان بدەن. بەم مانایەیە من ئەو جۆرە کارکردنە ئۆپۆرتۆنستییانەی ئەو چەند ڕۆشنبیرە بە نامەسئولییەتێکی وا دەبینم کە ئیستیفهامێکی گەورە هەم لەسەر توانای لێکدانەوە و هەم لەسەر مۆڕاڵی ئەوان لام دروست دەکات.
پ/ بەراى ئێوە لەئێستادا ئیسلامییەکانى کوردستان بە چ ئاراستەیەکدا هەنگاو دەنێن؟ هەر بەردەوامن لەسەر شێواز و قوتابخانەى ئیخوان یان بۆی هه‌یه ئاراسته‌یه‌کی توندتر بگرنه به‌ر؟
س. ع./ شتێک کە دەتوانین ئاسان لەسەری کۆک بین ئەوەیە کە هێزە ئیسلامییەکان لە ئێستای کوردستاندا لە گەشەکردنێکی زۆردان. ئەم گەشەکردنە بۆ من هەرچییەک بگەیەنێت گەشە و زیادبوونی بڕی دیموکراسییەت و ئازادیی دەربڕین و ئازادیی باوەڕ ناگەیەنێت. زۆر بە سادەیی چونکە کێشەی وڵاتی ئێمە کێشەی نەبوونی مافی باوەڕبوون بە ئیسلام و مومارەسەی ئاینی ئیسلام نەبووە و نییە. ئیتر ئایا ئەم گەشەیە گەشەی مەیلێکی ''نەرمڕەو''ی وەک ئیخوانە یان توندڕەو، مانایەکی نییە بۆ ئەو ڕاستییەی کە گەشەی ئیسلامیزم وزیادکردنی کارکردی سیاسیی حیزبە ئیسلامییەکان سه‌ختیی ڕاستەقینە دێنێتە پێش مافە مەدەنییەکانی ئەو هاوڵاتییانەی کە لە ڕوانگەی ئەم هێزانەوە ''مورتەد'' و ''تاغوت'' و ''ئەهلی زیممە'' و ''عەلمانیی'' و ''غەربزەدە'' و ''بێدین''-ن. هێزی نەرمڕەو هەردەم قوتابخانەی سەرەتایی دەرچواندنی قوتابییە بۆ ناو هێزی توندڕەو. جا دەستپێکردنی ئەو قوتابییانە لە قوتابخانەی توندڕەوەکاندا تەنها لەسەر ئەوە وەستاوە کە ئایا کۆمەڵگا چەند پێ لەسەر ئەو مافانەی خۆی دادەگرێت کە ئایدۆلۆجیای توندڕەوانەی هاوبەشی ئەو دوو جۆرە تاکتیکە جیاوازەی کاکردن پێی لەسەر دادەگرن. به مانایه‌کی تر، به‌و پله‌یه‌ی کۆمه‌ڵگا بکه‌وێته خۆی داوای مافه مه‌ده‌نییه‌کانی بکات، به‌و پله‌یه هێزه کۆنسه‌رڤاتیڤ و ئسوڵگه‌راکان ڕیزه‌کانی خۆیان مۆبییزه ده‌که‌ن بۆ هێرش. وه به‌و پله‌یه‌ی که کۆمه‌ڵگا ئاماده بێت سانسۆر بخاته سه‌ر خۆی و چاو له مافه مه‌ده‌نییه‌کانی بپۆشێت، به‌و ئه‌ندازه‌یه هێزی ڕازیی به‌و سه‌قامگیرییه پڕ له سانسۆره ده‌رکه‌وێت و نه‌رمڕه‌و ده‌بن. ئه‌م سه‌قامگیریی و ئارامییه ئێستا خه‌ریکه فه‌رز ده‌کرێت به‌سه‌ر خه‌ڵکی ئێمه‌دا له هه‌رێمی کوردستان.
ئەوەی من تێبینییم کردووە ئەوەیە کە کاتێک باسی شێوازی کاری ئیخوانیی دەکرێت، وەک مەیلێکی ''نەرمڕەو''ی دیموکراتیی پێشان دەدرێت. نەرمڕەویی و توندڕەویی بەلای منەوە بەو پێوانەیە لێک نادرێتەوە کە ئایا لە خەباتی سیاسییتدا توندوتیژیی بەکار دە‌هێنیت و چه‌ک هه‌ڵده‌گریت یان نا. توندڕەویی ئەوەیە کە تۆ چی جیهانبینییەک دەکەیتە بنەمای لێکدانەوەت بۆ دنیا و بۆ تەنزیمی کۆمەڵایەتیی. ئەگەر تۆ هەڵگری جیهانبینییەکیت کە پێتوایە دەبێت باوەڕەکەی تۆ وەک باوەڕە دروستە موفەزەڵەکە لە دەستوری وڵاتدا بکرێتە بنەمای سەرەکیی هەموو مۆڕاڵێک و هەموو بڕیاڕێکی سیاسیی، وە ئه‌گه‌ر تۆ بەهای مرۆڤه جیاوازه‌کان بە یەکسان نابینیت و داوای ئیمتیازاتی زۆرتر بۆ ئەو کەسانە دەکەیت کە سەر بە جیهانبینییەکەی تۆن، تۆ توندڕەویت. لە حاڵەتی وادا تۆ توندڕەویت تەنانەت ئەگەر نەک هەر توندوتیژیی بەکار نەهێنیت، بەڵکو ئه‌گه‌ر ئامادەش بیت هەر کەسێک زللەیەکی لێدایت، ڕوومەتەکەی ترتی بۆ ئامادە بکەیت تا زللەیەکی ترت لێبدات.
خەتەرناکیی ڕەوتی ئیخوانیی بۆ سەر ماف و ئازادییەکانی هاوڵاتییانێک کە موسڵمان نین لەسەر پلەی کارکردی سیاسیی ئەو ڕەوتە کەوتووە. کە ڕەوتێکی سیاسیی ئایدۆلۆجیایەکی نادیموکراتیی هەبوو، ئەوە یەکلاکەرەوە نییە کە ئایا بە توندوتیژیی دەستی گەیشتووە بەوەی کاکردی هەبێت یان بە هێمنانە. کە ئایدۆلۆجیایەکی نادیموکراتیی کارکرد لەسەر سیاسەت و بڕیارەکانی دەوڵەت پەیدا دەکات، کەسانی دەرەوەی ئەو ئایدۆلۆجیایە تەواو حەقی خۆیانە قەلەقی ماف و ئازادییەکانی خۆیان بن.
گرنگە ئێمە دیموکراتییبوونی هێزێک لە ئامادەیی ئەو هێزە بۆ بەشداربوون لە پرۆسەی دیموکراتییدا جیا بکەینەوە. ئەمە دوو شتی تەواو جیاوازە. تێکەڵکردنی ئەم دووە لەم دواییەدا لەسەر دەستی چەند نووسه‌رێک بۆتە ڕیکڵامێکی خۆڕایی و بێبەرامبەر بۆ ئەو هێزە ئیسلامییانەی کوردستان. وه‌سفی ''دیموکراتخواز'' داده‌بڕن به‌سه‌ر هێزگه‌لێکدا کە بۆ نموونە داوایان ئه‌وه‌یه منداڵان لە قوتابخانەکاندا بەر لەوەی عەقڵی ڕەخنەییان بکەوێتە گەر، فریا بکەوین لەسەر ئاینێک و بە جیهانبینییەکی دیارییکراو سۆشیالیزەیان بکەین.
ئەوەی کە هێزێک ئامادەیە لە پرۆسەی دیموکراتییدا بەشدار بێت و بە هەڵبژاردن دەسەڵات بباتەوە هیچێک ناڵێت لەسەر دیموکراتخوازیی ئەو هێزە. نموونەیەکی کلاسیک و بەردەوام دووبارەبووەوەی ئەمە ئەوەیە کە حیزبی نازیی هیتلەر بە هەڵبژاردن دەسەڵاتی بردەوە. ئەمە قەت مانای ئەوە نەبوو کە ئەو حیزبە ئایدۆلۆجیایەکی دیموکراتیی هەبوو و ببوو بە دیموکراتخواز.
پ/ سه‌رباری ئه‌م واقیعه‌ی تۆ باسی ده‌که‌یت سه‌باره‌ت به توندڕه‌ویی و نه‌رمڕه‌ویی له هه‌رێمی کوردستاندا، ئایا تا چەند ئەگەرى پرۆسیسى مۆدیلى ئاک پارتى تورکیا هەیە لەم هەرێمه‌دا؟
س. ع./ سه‌باره‌ت به حیزبی ئاک پارتی تورکیی با ئه‌وه بڵێم که من ئه‌و حیزبه به حیزبێکی عه‌لمانیی ده‌زانم. من ئەو حیزبە و ئامادەیی ئەو حیزبە لەناو سیاسەتی دەوڵەتی تورکیادا بە تەجروبەیەکی ئیخوانیی نابینم بەو مانا تەقلیدییەی کە ئیخوانیزم هەیەتی. من حیزبە ئیخوانییەکان بە حیزبگەلێکی فەندەمێنتاڵیستی ئیسلامیی دەبینم، لەکاتێکدا حیزبی ئاک پارتی بەلای منەوە حیزبێکی عەلمانیی کۆنسەرڤاتیڤە نەک حیزبێکی ئیسلامی سیاسیی. وە دەسەڵاتگرتنەدەستی ئەو حیزبە لە تورکیادا مانای هەبوونی دەسەڵاتدارێتییەکی ئیسلامیی یان دەوڵەتێکی ئیسلامیی نییە.
من ئاگادارم ماوەیەکی زۆرە لەناو دێباتی ئیسلامی سیاسییدا لە کوردستان، چی لەلایەن هێزە ئیسلامییەکان خۆیانەوە و چی لەلایەن ڕۆشنبیرانێکەوە، بۆ کەمخەتەرپیشاندانی حوکمی ئیسلامیی، نموونەی تورکیا و ئاک پارتی دەهێننە پێشەوە. ئەوانەی ئەم نموونەیە دێننەوە ئەو واقیعە زەقە نابینن و نایهێننە ناو لێکدانەوەکانی خۆیانەوە کە دەستور و حوکمداریی لە تورکیادا بە پلەیەک پێداگرییان لەسەر بنەمای عەلمانیزم و حوکمی عەلمانییە کە ئەمە نەک هەر ئیسلامیزمی بێکارکرد کردووە، بەڵکو بە چەندین شێوە وەک عەلمانییەتی ڕەهاگەرانەی فەڕەنسیی تەجاوزی کردۆتە سه‌ر ئازادیی ئاینداریی خه‌لکه موسڵمانەکه و ئایندارەکانی تر. حوکمێکی وا دروست نییە وەک نمونەی دەسەڵاتدارێتییەک یان دەوڵەتێکی ئیسلامیی پیشانی بدەیت و بڵێیت کەواتە ئەزمونی تورکیا دەریدەخات کە حوکمدارییەکی بنیادنراو لەسەر ئایدۆلۆجیای ئیسلامیی مومکینە دەوڵەتێکی مۆدێرن ئیدارە بدات.
بیرمان نەچێت ئەگەر لە فەڕەنسا ڕۆحی تووڕەی شۆڕشی فەڕەنسیی لە دەسەڵاتدارێتیی کڵێسا لە سەردەمی بەر لە ڕۆشنگەرییدا ئێستاش وەک چەکوشێکی ئامادە بەسەر هەر سەربەزکردنەوەیەکی ئاینەوە لەناو سیاسەتدا وەستاوە، ئەوا لە تورکیا یەک لەشکری مۆدێرن و پڕچەکی قورس لەلایەن جەنەڕاڵهایەکی تەواو بەدەسەڵاتەوە کراوە بە پاسەوانی عەلمانییەتی وڵات. لێرەدا باسەکەمان ئەوە نییە کە ئایا ئەم پاسەوانێتییە تاچەند ناحەقیی دژ بە ئازادیی باوەڕی لێ دەکەوێتەوە و چی ڕەخنەیەک دەبێت ڕووبەڕووی عەلمانییەتێکی لەو چەشنە بکرێتەوە. پۆینتەکەی من لەم سیاقەدا ئەوەیە کە کوردستان لە حاڵەتی بردنەوەی ئیسلامیزم لە هەڵبژاردندا، هیچ زەمانەتێکی جیدییانەی (ڕەوا یان ناڕەوای) لە چەشنی زەمانەتی تورکیا به‌ده‌سته‌وه نییە بۆ ڕێگرتن لە فەرزکردنی بەها و نۆرمەکانی ئیسلام بەسەر کونوکەلەبەری وڵاتدا.
بیرمان نەچێت لەپاڵ دەسەڵاتی جەنەڕاڵە بەهێزەکاندا، تورکیا دەوڵەتێکی دەزگایی مۆدێرنە کە ئیدارەی دەوڵەتیی تیایدا بە پلەیەک مۆدێرن و ئالۆز دامەزراوە کە لە ئیدارەی سیستەماتیکی دەوڵەتییدا هیچی کەمتر نییە لە زۆر لە وڵاتانی ئەوروپیی. ئەمە خۆی زەمانەتێکی گەورەیە بۆ ئەوەی ئەو کۆمەڵگایە ئایدۆلۆجیای سەرتاپاگیر و تۆتالیتار نەتوانێت خۆی فەرز بکات بەسەر جیهازی دەوڵەتیی و ژیانی سیاسییدا. ژیانی کۆمەڵایەتیی خەڵک لە تورکیا، بەپێچەوانەی هەرێمەکەی ئێمەوە، بە هەزاران دەزگای مۆدێرن ڕێک خراوە. بۆ تێگەیشتن لەمە سەیری کابوڵ و بەغداد بکە. کە لە بەغداددا پاش نۆ ساڵ لە تیرۆریزمی ئیسلامیی هێشتا وەک کابوڵ تاڵیبانێک نەیتوانیوە دەست بگرێت بەسەر موقەدەراتی خەڵکدا، هی ئەوە نییە کە بەغداد کەمتر موعەرەز بووە بە تیرۆر، بەڵکو لە بەشێکیدا فیعلی ئەوەیە کە بەغداد دامەزراوەی دەوڵەتیی و نادەوڵەتیی مۆدێرنی زیاتری هەبوو، وه پێشتر کۆمەڵگای عێراقیی، ئەگەرچی بە غەرەزی سەرکوتگەریی بوو، بەڵام هەرچییەک بێت سیستەماتیکتر سازدرابوو. بەڵێ بەغدادیش بەداخەوە ساڵانێکی زۆرە کار بۆ بنکۆڵکردنی ئەو مەدەنییەتە دەکرێت کە تیایدا هەبوو، وه ترسی گەورەش هەیە کە بەرگەی زیاتر نەگرێت و لەوە زیاتر نەتوانێت خۆی بە پێوە بگرێت، بەڵام پۆینتەکەی من ئەوەیە کە پلەی مۆدێرنیزەکراویی وڵات، ماوە و پلەی خۆڕاگریی لەبەردەم زیادبوونی کارکردی سیاسیی وکۆمەڵایەتیی هێزە دژەمۆدێرنەکان زیاد دەکات. لێرەوەیە تورکیا زۆر بەئاسانیی بەرگەی گوتاری کۆنسەرڤاتیڤانەی ئەردۆغان و ئەربەکان و حیزبی ڕەفاە و فەزیڵەت و داد و گەشەپێدان و تەنانەت حیزبوڵڵای تورکییش دەگرێت، بەڵام هەرێمەکەی ئێمە ئەو بڕبڕەپشتەی نییە بەرگەی بچوکترین مۆبیلیزەکردنی لایەنگرانی دنیای داخراوی ترادیشۆناڵیزم و ئسوڵگه‌رایی و سه‌له‌فیزم بگرێت. لە کوردستان بڵاوبوونەوەی دیوانێکی شیعریی کە گومانی خۆی لە وجودی خوا گوزارشت لێدەکات، زەلزەلەیەکی وا دەخاتەوە کە سەرۆکی ئیدارەی دەوڵەتیی ناچار دەکات بچێت لە مزگەوت لەگەڵ مەلاکاندا کۆبێتەوە و بەڵێنی ئەوەیان بداتێ کە ئاماده‌یه ئیتر هەموو قسەیەک کە بۆی هه‌بێت دڵی ئەوان بڕوشێنێت، بە یاسا بۆیان سزادار بکات. بەهاکانی دیموکراتییەتی لیبڕاڵ و مافەکانی مرۆڤ لە کۆمەڵگایەکی زەدیدەی لەم چەشنەدا، ساویلکەییە پێمانوابێت دەتوانێت بەرگەی حوکمداریی ئەو هێزانە بگرێت کە دەخوازن بەها و پرەنسیپەکانی ئاینی ئیسلام ستانداردی ژیانی مەدەنیی هەموو کۆمەڵگای کوردستان بێت.
- ئه‌م چاوپێکه‌وتنه له ژماره 6ی گۆڤاری کۆنسێپت-دا بڵاوبۆته‌وه.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
