كوردو تورك چۆن یەكتر دەبیننەوە و... پرسی كورد؟

Friday, 29/07/2011, 12:00

دانا قادر من ئێستا راپۆرتێك دەخوێنمەوە كە لە لایەن گروپی لێكۆڵینەوەی كۆندی ئامادەكراوە لە ژێر ناونیشانی (Krt Meselesinde Algı veBeklentiler) (تێڕوانین و پێشبینی كردن بۆ كێشەی كورد) ئەم راپۆرتە لەسەر بنەمای چاوپێکه‌وتن (ئینتەرڤیوكردن)ی كورد و تورك ئامادەكراوە لە ساڵی 2010 لە ژێر 10393 بابەتی لە خۆ گرتوە لە 29 ناوچە یان پارێزگای جیاواز لە توركیادا.

ئەو داتایانەی یان زانیارییانە كە كۆكراونەتەوە لەو چاوپێکه‌وتنانه‌دا بۆ تێگەیشتن لە كێشه‌ی تورك و كورد بوه‌، یان به‌ مانایه‌کی تر بۆ تێگه‌یشتن له‌ تێڕوانین و بیرکردنه‌وه‌ی ئه‌م دو نه‌ته‌وه‌یه‌ بوه‌ به‌رامبه‌ر به‌ یه‌کتری. جا بۆیە منیش پێم باشە بەشێك لەو زانیارییانە كە ئامادەكراون لەو راپۆرتەدا پێكەوە خوێندنەوەیەكی بۆ بكەین.

بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیەی كە كراوە 26% لە كورد بە هیچ شێوەیەك سودیان لە پەروەردەی حكومی وەرنەگرتوە، بەڵام لە توركەكان تەنیا 6.5% یان سودمه‌ند نه‌بون له‌ په‌روه‌رده ‌و خوێندن.

نزیكەی لە 16%ی كورد لە توركیا تورك هەیە لە خێزانەكانیاندا، بەڵام بە پێچەوانەوە بە هۆی كەمبونی كوردەكان لە روی ژمارەوە خێزانه‌ تورکه‌کان له‌ %6 یان کورد هه‌یه‌ تیایاندا.

لە هەر پێنج كەسێک كەسێك لە كوردەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە راگوێزراون لە شوێنی خۆیانەوە بۆ شوێنێكی تر، جا دەرئەنجامی ئەمەش راستەوخۆو ناراستەوخۆ بۆتە هۆی دروستبونی شه‌ڕی سەربازی لە باشوری رۆژهەڵاتی توركیا بە درێژایی 30 ساڵی رابردو.

كاتێك دێینە سەر پەیوەندییە ئیتنیكییەكانی توركیا، بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیه‌ بێت 47.4% لە تورك نایانەوێت هاوسێیەكەیان كورد بێت، بەڵام لەلای كوردەكان لە 22.1% نایانەوێت هاوسێیەكەیان تورك بێت.

لە 53.5% لە توركەكان نایانەوێت شارەكەیان لە بواری بازرگانییەوە كورد تیاییدا بەشدار بێت، به‌ڵام ته‌نیا له‌24.8%کورده‌کان وابیرده‌که‌نه‌وه‌ که‌ نایه‌نوێت شاره‌که‌یان بازرگانی تورکی تیا بێت.

له‌ 57.6%تورکه‌کان نایانه‌وێت هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ کورده‌کان بکه‌ن، به‌ڵام ته‌نیا له‌ 26.4%له‌ کورده‌کان ره‌تیده‌که‌نه‌وه‌ که‌ هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ تورکدا بکه‌ن.

لە ئیتنیكەكانی تریش وێنه‌یه‌کی سه‌رنجڕاکێشمان بۆ ده‌رده‌چێت کاتێک هه‌مان پرسیار ئاراسته‌ی ده‌نگده‌ران و لایه‌نگرانی حیزبه‌کان ده‌که‌ین.

ئه‌نجامه‌کان به‌م شێوه‌یه‌ ده‌رده‌چێت، له‌ 42.9% له‌ لایه‌نگرانی ئاکه‌په‌ به‌ هیوای ئه‌وه‌ن دراوسێی کورد نه‌بن، دیسان 48.8% له‌ڕوی بازرگانیه‌وه‌ هیواخوازن شه‌ریکی کورد نه‌بن. له‌ 51.7% بۆیان گرنگ نییه‌ بوکی کوردیان هه‌بێت.

هەمان ئەنجام بۆ لایەنگرانی جەهەپە به‌م شێوه‌یه‌ بو، له‌ 38.7 % حه‌ز به‌ دراوسێتی کورد ناکه‌ن، له‌ 43.4% حه‌ز به‌ شه‌ریکی بازرگانێتی کورد ناکه‌ن ، 47.2% بۆیان گرنگ نییه‌ بوکی کوردیان هه‌بێت.

كاتێك دێیینە سەر لایەنگرانی پارتی نەتەوەپەرستی مەهەپە كە پارتێكی دەمارگیرە و زۆر دژایه‌تی کورد ده‌که‌ن، ئه‌م رێژانه‌ به‌رزتر ده‌بنه‌وه‌ بەم شێوەیەن. 70% حه‌ز به‌ دراوسێتی کورد ناکه‌ن، له‌ 68.4% حه‌ز به‌ شه‌ریکی بازرگانێتی کورد ناکه‌ن، له‌60.4% بۆیان گرن نییه‌ بوکی کوردیان هه‌بێت.

سه‌رچاوه‌ی کێشه‌ی کورد لای تورکه‌کان به‌م جۆره‌ی خواروه‌یه‌:
لەسەر سەرچاوەی دروستبونی كێشەی كورد لە توركیا، گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌م کێشه‌یه‌ بۆ کام فاکته‌ر، ئه‌نجامه‌کان به‌م جۆره‌ سه‌رنجڕاکێسه‌ بو. له‌ 84% لە توركەكان پێیانوایە کێشه‌ی کورد ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌ستی ده‌ره‌کی و سه‌رچاوه‌ی ده‌ره‌کی له‌ پشتێوه‌تی. لە 82.8%ی تورکه‌کان پارتی كرێكارانی كوردستان بە بەرپرسیار دەزانن له‌ دروستکردنی ئه‌و کێشه‌یه‌. لە 71.3% یش دەڵێن دەرئەنجامی ئەوەیە كە دەیانەوێت وڵاتێكی سەربەخۆ دامەزرێنن. لە كاتێكدا56.3% پێییان وایه‌ ره‌گی کێشه‌که‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا په‌یوه‌ندی به‌ خودی کورده‌وه‌یه‌، واته‌ کێشه‌یه‌کی کوردی بۆ خۆی بونی هه‌یه‌.

سه‌رچاوه‌ی کێشه‌ی کورد له‌لا‌ی کورده‌کان له‌ تورکیادا به‌م جۆره‌ی خواروه‌ بو:
كوردەكان وا دەبینن كە كێشەی كورد نە پەكەكە و نە ئارەزوی جیابونەوەیە، بەڵكو زیاتر لە 78.3% دەیگێڕنەوە بۆ لاوازی پێشكەوتنی باری ئابوری و که‌مده‌رامه‌تی لە هەرێمەكەدا، ئەمەش سەرەكیترین هۆكاری كێشەكەیە. 53% لە کوردەكان پێیانوایە کێشه‌که‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌ستی ده‌ره‌کی و سه‌رچاوه‌ی ده‌ره‌کی له‌ پشتێوه‌تی. وه‌ڵامه‌کانی تری کورده‌کان زۆر ناکۆک بون له‌گه‌ڵ وه‌ڵامی تورکه‌کاندا له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌ی کێشه‌ی کورد له‌ تورکیادا، لە 63.3% ی كوردەكان لەو بڕوایه‌دان كە حكومەت بە شێوازێكی جیاواز هەڵسوكەوت لەگەڵ كورد دەكات، ئه‌و جیاکارییه‌ش کێشه‌ی کوردی زیاتر زه‌قکردوه‌ته‌وه‌، 61.2% پێیان وایە كێشەكە دەگەڕێتەوە بۆ كێشەی نه‌بونی ناسنامه‌ی کورد، واته‌ هه‌وڵدان بۆ سڕینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی کورد و داننه‌نان به‌ ناسنامه‌ی گه‌لی کوردا.

چاره‌سه‌ری کێشه‌ی کورد له‌ توکیادا لای تورکه‌کان و کورده‌کان:
جیاوازییەكی گەورە هەیە لەنێوان كورد و تورك، كاتێك دێینە سەر باسی ئەو چاره‌سه‌رییانه‌ی بۆ کێشه‌ی کورد ده‌کرێت: رێژەیكی زۆر لە توركەكان كە له‌ 77% بۆ كۆتایی هێنان بە كێشەی كورد پێیان وایه‌ پێویستی بە بوژاندنەوەی پێشكەوتنی لایەنی ئابوری دەكات له‌ ناوچه کوردییه‌کاندا‌. لە 74% له‌ تورکه‌کان پێیان وایه‌ به‌ نه‌هێشتنی تیرۆر کێشه‌ی کورد چاره‌سه‌ ده‌کرێت (هه‌ڵبه‌ت ئه‌م رێژه‌یه‌ پرسی کورد ده‌خه‌نه‌ خانه‌ی تیرۆره‌وه‌ بۆیه‌ وا بیرده‌که‌نه‌وه‌... وه‌رگێر). لە كۆتاییدا تەنیا لە 14% ی تورکه‌کان رازین بە سەلماندنی ناسنامەی كورد له‌ ده‌ستوردا. لە 72%ی تورکه‌کان بە هەمو شێوەیەك دژی سه‌لماندنی ناسنامه‌ی گه‌لی کوردن له‌ ده‌ستوردا. كاتێك دێینە سەر پەروەردە یان خوێندن بە زمانی دایك. 59% لە توركەكان دژی ئەو بیرۆكەیەن. له‌30% له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ن کورده‌کان به‌ زمانی دایک بخوێنن. له‌52%ی تورکه‌کان دژی بونی میدیان بۆ گه‌لی کورد، لە 35% لەگەڵ بونی میدیان بۆ كورد. له‌ 56 % لە توركەكان دژی رەتكردنەوەی ئەو رێژەی ده‌نگدانه‌ن که‌ بۆ کورد فه‌راهمکراوه‌. بەڵام لە 27% لەگەڵ نەهێشتنی ئەو رێژەن.

تێڕوانینی کورده‌کان بۆ چاره‌سه‌ی کێشه‌ی گه‌لی کورد له‌ تورکیادا:
ئه‌نجامه‌کان به‌م شێوه‌ بون: پەرەپێدان و دابینكردنی لایەنی ئابوری له‌ کوردستانی تورکیادا له‌ 94% بو، یارمەتیدانی حكومەت بە ترادسیۆنی كورد له‌ 89% بو، ئازادی بەكارهێنانی زمانی كوردی له‌ راگه‌یاندن 87% بو، دانپێدانانی دەستوری بە ناسنامەی كورد 74% بو، هه‌روه‌ها نەهێشتنی بەربەستی رێژەیی لە هەڵبژاردندا 59%.

لەم راپۆرتەی كە ئاماژەم پێدا چەند ئەنجامێك دەردەكەوێت كە ئەویش ئاستی جیاکاریی و ره‌گه‌زپه‌رستی و دەمارگیری زەنگێكی مەترسیدارە لە توركیادا. تێبینیش دەكرێت ئارەزوی پێكەوەژیان بەرەو لاوازبون دەڕوات بەشێوەك كە زۆر بە رونی هەستی پێدەكرێت. لێرەدا من پێموایە نەبونی هاوسۆزییه‌کی زۆر جددی لە لایەن توركەوە بۆ گه‌لی کورد و ئەو وەڵامانەی لە لایەن توركەكانەوە دراونەتەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە توركەكان زۆر دورن لە تێگەیشتن بۆ كێشەی كورد له‌ تورکیادا.

بە بڕوای من سیستەمی پەروەردەی توركی رۆڵێكی سەرەكی هەیە لە دروستبونی ئەم هاوسۆزییه‌ لاوازە؟، بەداخەوە، رێزگرتن لە كه‌لتوری تر و لە خۆبوردەیی دو فاکته‌رن بۆ بونی جیاکاریی و ته‌ماشاکردنی که‌لوتوره‌کانی تر به‌ چاوێکی نزم لای تورکه‌کان، بۆ نمونە تا هه‌نوکه‌ ئه‌و راستییه‌ ناخوێنرێت له‌ فێرکردن و په‌روه‌رده‌دا كە لە كۆتایی چەرخی نۆزده‌دا سێیەكی دانیشتوانی توركیا موسڵمان نەبون، واته‌ که‌لتورێکی تری جیاواز له‌ ئیسلام بونی هه‌بوه‌ له‌ رابوردودا. ئه‌م ناموسڵمانانه‌ لە توركیادا لە روی که‌لتوری و ئیتنیكەوە دەوڵەمەندبون.

بە بۆچونی من لەسەر بنەمای به‌ڵگه‌ی ئەو زانیارییانەی لەسەرەوە پێویستییەكی زۆرمان بە شۆرشێکی بیریی (فکری) هه‌یه‌ بۆ ئەوەی چارەسەری كێشەی كوردی پێبكەین، بۆ ئەوەی ئەو شۆڕشەش شوێنی خۆی بگرێت، پێویستمان بە شۆڕشێكی جددی هەیە لە سیستەمی پەروەردەدا، ئەگینا بۆ چارەسەربونی كێشەی كورد ناچاردەبین زۆر چاوەڕوانی كەشێكی لە بار بكەین.
http://www.todayszaman.com/mainAction.action