عێراق، مەتەڵێك تا ئێستا نەزانراو

Friday, 26/03/2010, 12:00

(وڵاتێك كە هەمیشە رابردوو داهاتوو لەگۆڕدەنێت)
تۆماس فریدمان
لە نیویۆرك تایمزى ئەمریكییەوە
وەرگێڕانى لە ئینگلیزییەوە/سەرۆ زەردەشت

تۆماس فریدمان یەكێكە لە نووسەرو رۆژنامەنووسە هەرە بەناوبانگ و ناسراوەكانى ئەمریكا، لە ساڵى 1981 بۆ یەكەم جار بووەتە پەیامنێرى رۆژنامەى نیویۆرك تایمزو سەدان هەزار میلى لەرۆژهەڵاتى ناوەڕاست بڕیوە بۆ ئامادەكردنى راپۆرتى ئابوورى و ئێستاكەش یەكێكە لەشارەزاكانى سیاسەتى ئەم ناوچەیە، سێ جار خەڵاتى پولیتزەرى بەدەستهێناوە كە ساڵانە دەدرێت بە كارە داهێنەرەكان لە بوارى ئەدەب، میوزیك رۆژنامەگەرى و مێژوو، ساڵى 1989 كتێبى (لەبەیروتەوە بۆ قودس)ى نووسى و تا ئێستا بە 27 زمانى جیاوازەوە بڵاوبووەتەوە لە سەرتاسەرى جیهان و ئەم كتێبە هەریەك لە خەڵاتەكانى كتێبى نیشتیمانى ئەمریكى و خەڵاتى پرێس كلۆب ئۆڤەرسیسى وەرگرتووە، تا ئێستا خاوەنى چوار كتێبە یەكێك لەمانە (هێڵى پانى زەمین و هەڵوێستەكان، لێكۆڵینەوە لە جیهانى دواى 11 سێپتێمبەر) و دوهەمین كتێبیشى لە ساڵى 2005 بڵاوكردەوە بە ناونیشانى (جیهان تەختە) كە بە كتێبى ساڵ لە ئەمریكا هەڵبژێردرا، فریدمان تاوەكوو ئێستا نوسەر و گۆشەنووسى نیویۆرك تایمزە و لە ئەمریكا بە باشترین سەرۆكى هەواڵ و راپۆرت ناسراوە.

هەر لەسەرەتاى هاتنە ناوەوەى هێزەكانى ئەمریكا بۆناو خاكى عێراق و هەوڵەكانیان بۆ بنیاتنانى جۆرێك لە دیموكراسى لەم وڵاتە، پرسیارێكى سادە بەڵام نیگەرانكەر بەردەوام گومان دەخاتە سەر ئەم ئەزمونە، ئەویش ئەوەیە: ئایە عێراق بۆیە ئاوابوو چونكە سەددام حسێن دكتاتۆر بوو؟ یان سەددام حسێن بۆیە بەمشێوەیە بوو چونكە عێراق خۆى بەمشێوەیە بوو كە كۆمەڵێك شەڕى تائیفى ناوخۆ رێگەى بە حوكمى خۆیەتى نەدەدا و تاكە رێگە كە بۆى مابوویەوە حوكمكردن بوو بە دەستێكى پۆڵاین؟
ئەمە زیاتر لە حەوت ساڵە ئەمریكا رژێمەكەى سەددامى رووخاندووە، عێراق دوو هەڵبژاردنى سەرتاسەرى بەخۆیەوە دەبینێت و خەریكە هێزەكانى ئەمریكا ئەم وڵاتە جێدەهێڵن، بەڵام تائێستا ئەم پرسیارە وەڵام نەدراوەتەوە. ئایە سیاسەتى نوێى عێراق سەركەوتن بەسەر دابەشبوونى كەلتورى بەدەست دێنێ یان كەلتور و تائیفە دابەشبووەكانى دیموكراسى لەناوەوەى خۆى غەرق دەكات و دەیخنكێنێ؟ تا ئێستا نازانین.
لە هەندێك باردا، عێراق كەیسێكى تاقیكردنەوە بۆ بۆچوونەكەى سیناتۆرى پێشوو (دانیال پاتریك مۆینیهان) كە پێیوابوو " واقعى كۆنزەرڤاتیڤى ناوەڕاست ئەوەیە كە ئەوە كەلتورە نەك سیاسەت سەركەوتنى كۆمەڵگایەكى لەخۆیدا هەڵگرتووە، واقعى لیبڕاڵى ناوەڕاستیش ئەوەیە سیاسەت دەتوانێت كەلتور بگۆڕێت و بیپارێزیت لەناوەوەى خۆیدا".
"عێراق رووبەڕووى دوو سیناریۆ دەبێتەوە:
یەكەمیان یان ئەوەتا دەبێتە سۆماڵێكى گەورەى بە نەوت،
دووەمیان یان لەدواى رۆیشتنى ئەمریكا ئێران
دەبێت بە یاریكەرى سەرەكى وەك ئەوەى سوریا لە لوبنان كردى"
بەشێوەیەكى ئایرۆنیكى، ئەوە لایەنگرە كۆنزەرڤاتیڤەكانى سەرۆك بۆش بوون كە موناقەشەى ئەوەیان دەكرد كە كلتور كێشەیەك نابێت بۆ عێراق و بەهاكانى دیموكراسى عێراقییەكان بەیەكەوە دەبەستێتەوە و رابردوو لەگۆڕ دەنێن. لەكاتێكدا لیبڕاڵ و ریالیستەكان پێیانوابوو كە عێراق بارێكى خێڵەكى موجەڕەدى نەگۆڕە و پێویست ناكات كە ئەمریكا دەستى خۆى تێوە بگلێنێت، عێراق ئەو شوێنە بوو كە هەمیشە رابردوو داهاتووى لەگۆڕ ناوە.
بەڵام هەرچى بێت ئێمە دەستمان خستە ناو ئەو وڵاتەوە و چانسێكمان بە خەڵكە ئەو وڵاتەدا كە لەمێژوودا هیچ وڵاتێكى دیكەى عەرەبى ئەم دەرفەتەى پێنەدراوە: بەئازادى ژیانى كۆمەڵایەتى خۆیان بنووسنەوە و چۆن و بە چ شێوەیەك خۆیان دەیانەوێت حوكمى خۆیان بكەن و بەیەكەوە بژین.
لەگەڵ هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەى 7ى ئازار ئەمریكا ژمارەى سەربازەكانى بۆ 50 هەزار سەرباز كەمكردەوە و لەكۆتایی ساڵى 2011 بەتەواوى سەربازەكانى لە عێراق دەكشێنێتەوە، لەسەر عێراقییەكانیش پێویسستە كە بڕیارى خۆیان بدەن چۆن ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە.
هەفتەى رابردوو چاوم بە فەرماندەى هێزەكانى ئەمریكا لەعێراق جەنەڕاڵ (راى ئۆدێرنۆ)كەوت كە هاوشان لەگەڵ جێگرى سەرۆك جۆى بایدن زۆرترین رێنمایی، هەوڵ و هەندێكجاریش كۆششى بەزۆر و ناچاركەریان بەر لەهەموو كەسێكى دیكە داوە بۆ رزگاركردن یان دوورخستنەوەى عێراقییەكان لە قەیران و كێشەكان. جەنەڕاڵ ئۆدێرنۆ زۆر هیواخواز دیاربوو بەڵام لەگەڵ ئەوەش نیگەران، هیوادار چونكە چەندین جار عێراقییەكانى بینیبوو كە بەرەو گۆڕان هەنگاوبنێن بەڵام پاشەكشەیان كردووە، نیگەران چونكە بارگرژى و تووندو تیژى تائیفى جارێكیدیكە دەگەڕێتەوە بۆ شەقامەكانى عێراق و سیاسەتوانەكانى شیعە وەك كەسێكى نزیك و ئازیزى پێشووى سەرۆك بۆش (ئەحمەد چەلەبى) كە جەنەڕاڵ راى ئۆدێرنۆ بە پیاوى ئێرانى وەسف كرد بەشێك لە كەسایەتییە سوننەكانى لە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان مەحرومكرد.
ئۆدێرنۆ وتى زۆر گرنگە كە عێراقییەكان هەڵبژاردن بە یاسایی و گرنگ تەماشادەكەن و پرۆسەیەكى دیموكراسى لەم وڵاتەبەڕێوەدەچێت، بەڵام من نامەوێت هەڵمەتەكان بەرەو دابەشبوونى تائیفى سەربكێشن، لەدواییدا درێژەى پێدا " من نیگەرانى ئەوەم كە هەندێك لایەنى سیاسى هەست بە پەراوێز خستن دەكەن بەوەى رێگەیان نەدان بەشدارى هەڵبژاردنەكان بكەن".
چۆن ئەو یارییە سەركەوتوو دەبێت؟ نمونەیەك بەڵام تا ئەندازەیەك لە سیناریۆ دەچێت بەوەى كە نیلسۆن ماندێلایەك لەناو شیعەى عێراق دەربكەوێت، شیعەكان كە ماوەیەكى زۆر لەلایەن هێزى بەعسى بەسەركردایەتى سوننەى كەمینە چەوسێنراونەتەوە، ئێستا زۆرینەو دەسەڵاتى یەكەمى عێراقن.
ئایە عێراق دەتوانێت سیاسەتوانێكى وەك ماندێلا بەرهەمبێنێت كە ببێت بە ساڕێژكەرى نەتەوەیی؟ یەكێك دەسەڵات و تواناى بۆ ئاشتەواییەكى راستەقینە بخاتە كار لەبرى بەتەنیا زۆرینە شیعە؟ زۆر دوورەو تا ئێستاش هیچ ئاماژەیەكى وێنە ماندێلا لە عێراق دیارنییە.
تەنانەت بەبێ ماندێلایەكیش عێراق دەتوانێت یەكبگرێت و بەرەوپێشەوە بچێت، ئەگەر ركابەرە شیعى و سوننى عەرەب و كۆمەڵگەى كوردى بتوانن بەیەكەوە باڵانسى دەسەڵات رابگرن-بەڵا شیعەكان زۆرینەى كۆمەڵگەى عێراقن و سەرەنجام زۆرترین قسەیان دەبێت- و سنوورەكانى دەسەڵات دیاریبكەن، ئەمەش سەرەنجام ناكۆكییە تائیفییەكان بەهۆى سیاسەتەوە چارەسەردەكات.

ئایە عێراق دەتوانێت سیاسەتوانێكى شیعى
وەك ماندێلا دروستبكات كە ببێتە ساڕێژكەرى نیشتیمانى؟
تائێستا هیچ ئاماژەیەك نییە

دوو سیناریۆ لەبەردەمماندا هەیە كە هیچ یەكێك لە ئێمە ئارەزووناكات بیبینێن: 1)كلتوورى خێڵەكى عێراق سەربكەوێت بەسەر سیاسەت و ئەم وڵاتە بكات بە سۆماڵێكى گەورە بە نەوت،2)كاتێك ئەمریكا لە عێراق دەكشێتەوە، شیعەكانى عێراق حكومەت بەتەواوەتى بە ئێرانەوەببەستن، لەوكاتەدا ئێران دەبێت بە یاریكەرى سەرەكى لە عێراق، بەهەمان ئەوشێوەیەى كە سوریا لە لوبنان كردى.
بۆچى ئێمە دەبێت گرنگى پێبدەین لەكلتێكدا بەجێیدێڵین؟ تائەندازەیەك سادە، تێكشكانى تەواوەتى هەرێمەكە بەهۆى سەددام حسێن لە عێراق و ئایەتوڵا خومەینى لە ئێران كە بلیۆنان دۆلارى هەناردەى نەوتیان لە رێگەیەوە بەهەدەردا، لەكاتى خۆیدا حكومەتیكى شەرعى و باوەڕپێكراوى دیموكراسى لە عێراق و ئێران دەركەوتایە ئەوا ئەو سامانە زۆرە بەشێوەیەكى بەبنەما خەرج دەكرا نەك وەك رژێمەكانى پێشوو، تەواوى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستیش ئێستا شێوەیەكى جیاواترى هەبوو.
ئەم نامۆییە تا ماوەیەكى زۆر لەعێراق دەمێنێتەوە، لەكۆتاییدا رووبەڕى ئەوپرسیارە رەخنەئامێزە دەبینەوە كە سیاسەت ململانێى كەلتور دەكات،بەشێوەیەكى تایبەتى من باوەڕم بەو ئەرگومێنتەى لاورێنس هاریسن هەیە لە كتێبەكەى بەناوى "واقعى لیبراڵى ناوەڕاست" كلتور كێشەى گەورەیە، زیاتر لەوەى ئێمە بیریلێدەكەینەوە، بەڵام كلتورەكانیش دەتوانێت بگۆڕدرێن، زیاتر لەوەى ئێمە پێشبینى دەكەین. بەڵام ئەو گۆڕانە كات، سەركردایەتى و زەحمەتى دەوێت، من پێموایە كە عێراقییەكان سەرساممان دەكەن (بە باش یان خراپ)، ئەمەش لەكۆتاییدا عێراقییەكان وەڵاممان دەدەنەوە: ئێمە كێین و چۆن دەمانەوێت بەیەكەوە بژین؟.